اۆستراليا رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالار كولەمىن  كەڭەيتە تۇسكەنىن جاريالاعانىن BBC-ءدىڭ اقپاراتىنان وقىپ، حابار بولدىق. جالپى ۋكرايناداعى ساياسي داعدارىس باستالعالى اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنىڭ رەسەيدىڭ ساياساتىنا قارسى سانكتسيالارى توقتاعان ەمەس. ونىڭ باسىم باعىتى جەكە تۇلعالارمەن بىرگە  كومپانيالارعا باعىتتالىپ وتىر. وسى جولى دا 38 رەسەيلىك جانە ۋكرايندىق تۇلعاعا جانە 11 كومپانياعا باعىتتالعان. كوپشىلىك اراسىندا اقش جانە ونىڭ وداقتاس ەلدەرىنىڭ رەسەيگە قاراتا جاساعان سانكتسيالارىنا ەكى ءتۇرلى پىكىر قالىپتاسقان سياقتى، ونىڭ ءبىرى ولاردان ۇلكەن ءىس-قيمىلدى تالاپ ەتكەندەر. ولار بۇل سانكتسيالارعا "قاناعات" تانىتپاي، ءارى ناتيجەسى دە شامالى بولار دەپ كوپ ءۇمىت ارتپاي وتىر. ال ەندى ءبىر توپ ودان الدە ءبىر ناتيجە كۇتىپ وتىر. سەبەبى، ەكونوميكانىڭ سانكتسياعا ۇشىراۋى "سانانى تۇرمىس بيلەيدى" دەگەنگە  سايدىرىپ وتىر.

         ءبىز كەز كەلگەن ساياسي نەمەسە  الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق شيلەنىستەرگە تالداۋ جاساعاندا تەك بۇگىنگى جاعداي تۇرعىسىنان قاراپ قورىتىندى شىعارۋعا بەيىمدەلىپ الدىق. نەگىزىندە بۇگىنگى كۇن - ول كەشەگى كۇننىڭ سالدارى، ەرتەڭگى كۇننىڭ سەبەبى ەمەس پە. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، وتكەنگە وي جۇگىرتۋ بۇگىندى تانۋدىڭ ەڭ جاقسى ءتاسىلى بولماق. ءبىز تىم ارىعا بارماي-اق، 1990 جىلعا شەگىنىس جاسايىق. كەڭەس وداعى دەپ اتالاتىن الىپ يمپەريا بار ەدى، ولار ءبىرتۇتاس ەدى. سودان كۇيرەدى، ەگەمەندى رەسپۋبليكالار پايدا بولدى. ەندى سولاردىڭ قايتا باسىن قوسۋ رەسەيدىڭ باستى ماقساتىنا اينالدى. ەگەر كەڭەس وداعى ىدىراماعان دا شە؟ ارينە، وندا ۋكراين داعدارىسى بولماۋشى ەدى. ونى كىم ىدىراتتى، نەگە كۇيرەدى؟  ماسەلە وسىندا. كەڭەس وداعىن كۇيرەتكەندەر بۇگىندە رەسەيدى ماڭدايىنان سيپاپ وتىرعان جوق، باياعى ءتاسىل، "ەسكى جاۋ". ەندى كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋىنىڭ جۇرتقا تانىس ەمەس تۇستارىن قاراستىرىپ كورەيىك. سودان بارىپ بۇگىنگىمەن سالىستىرىپ تالداپ، سارالاپ بولاشاقتى بولجاپ  كورىڭىزدەر.

1991 جىلى مارگارەت تەتچەر حانىم (1925-2013جج.، ۇلىبريتانيانى 1979-1990 جىلدار ارالىعىندا باسقارعان  71 پرەمەر-مينيستر) اقش-قا ساپارلاي كەلگەندە، حيۋستوندا ءبىر ەرەكشە بايانداما جاساعان. بايانداما تاقىرىبى ء"بىز، كەڭەس وداعىن قالاي ىدىراتتىق؟" دەپ اتالعان. تەتچەر حانىم: اقش، ۇلىبريتانيا قاتارلى ەلدەردىڭ وزدەرىنىڭ  قارۋلى كۇش قۇرىلىمىنىڭ الەۋەتىن اسىرا ماقتايتىن  ادەيى،  جالعان اقپارات تاراتۋ ارقىلى كەڭەس وداعىن جەلىكتىرىپ،   زور كولەمدەگى قوعامدىق بايلىعىن  اسكەري قورعانىس سالاسىنا شىعىنداۋعا ءماجبۇر ەتكەندىگىن، سونىڭ ناتيجەسىندە كەڭەس وداعى جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ ء(جىو) 70 پايىزىن اسكەري سالاعا باعىتتاعانىن ايتتى. ارينە، بار تابىستىڭ باسىم كوبىن تەك ءبىر عانا سالاعا باعىتتاۋ، ونىڭ ۇستىنە تابىس اكەلمەيتىن اسكەري سالاعا جۇمساۋ شىنىندا دا ەكونوميكالىق توقىراۋدىڭ باسى بولارى انىق. سەبەبى، اسكەري قارۋ-جاراق وندىرىسكە ارالاسىپ، جاڭادان قۇن جاراتا المايدى. ۇشاقتار مەن زەڭبىرەكتەر تەك قانا اسكەري بولىمدەرگە عانا قاجەت. باسقا ءوندىرىس ورىندارعا قاجەتى شامالى. ونىڭ ۇستىنە مول قارۋ-جارىق تەحنيكاسىنىڭ قوسىمشا بولشەكتەرىن ۇزدىكسىز قامتاماسىز ەتۋدە وڭاي شىعىندى تالاپ ەتپەيتىنى انىق. تابىس اكەلمەيتىن سالاعا جۇمسالعان مول قارجىنىڭ قايتا كەلمەيتىنى دە تۇسىنىكتى، ولاي بولسا، ەڭبەكشىلەردىڭ جالاقىلارى مەن باسقا دا تۇرمىستىق قاجەتتىلىكتەردى، ازىق-تۇلىكتى قالاي قامتاماسىز ەتۋگە بولادى؟ ارينە، قامتاماسىز ەتە المايتىنى بەلگىلى. وسى جەردەن جەڭ ۇشىنان جالعاسقان سىبايلاس-جەمقورلىق قالىپتاسىپ، ۇكىمەتكە جالعان اقپار بەرۋ ادەتكە اينالدى. سونىڭ سالدارىنان ءوسىم تەك قاعاز جۇزىندە عانا كورىنىس تاۋىپ وتىردى.  حالىققا قاجەتتى بارلىق تۇرمىستىق بۇيىمداردىڭ جانە ازىق-تۇلىكتىڭ باسىم بولىگى يمپورتقا يەك ارتتى. ونى تەك ءار جىلى مۇناي ەكسپورتىنان تۇسەتىن 30 ملرد. اقش دوللارى ارقىلى ساتىپ الىپ وتىردى. دەمەك، كەڭەس وداعىنىڭ جىلدىق بيۋدجەتى وسى 30 ملرد. اقش دولل. -نان اسپادى. اقش، ۇلىبريتانيا قاتارلى ەلدەر كەڭەس وداعىن قۇرتۋ ماقساتىندا ونىڭ قارجى كوزى سانالاتىن مۇناي ءوندىرىسى سالاسىن تىعىرىققا تىرەۋدى قولعا الا باستادى. اقش پەن ونىڭ وداقتاستارى تاريحىندا قارسى جاقتىڭ ەڭ وسال تۇسىن تاۋىپ سوققى بەرەتىن "ۇرىمتال ءتاسىل" دەپ اتالاتىن ءادىسى بار ەدى. بۇل ءادىستى كەزىندە ەكىنشى دۇنيەجۇزلىك سوعىستا دا پايدالانعان. سوعىس كەزىندە اقش بارلاۋ قىزمەتى ءبىر اسا ماڭىزدى قۇپيا مالىمەتكە يە بولادى. اقپار بويىنشا ناتسيستىك گەرمانيانىڭ بارلىق اۆتوكولىكتەرى مەن سوعىس قۇرالدارىنىڭ موتورىنا قاجەتتى بەلگىلى ءبىر قوسىمشا بولشەكتىڭ ساكسون شتاتىنداعى كوزگە تۇسە بەرمەيتىن ءبىر شاعىن دا، اسەم قالاشىقتاعى قۇرال-سايمان زاۋىتىندا جاسالاتىنى انىقتالادى. اقش بۇل اقپاردى العان سوڭ اۋەدەن بومبىلاپ قالانىڭ كۇلىن كوككە ۇشىردى. ناتيجەدە نەمىستىڭ قۇرلىق ارمياسى سالدانعان ادامنىڭ كۇيىن كەشىپ، سوعىستا شاراسىز حالگە تۇسەدى.

         ادامزات تاريحىنداعى الاپات اپات رەتىندە سيپاتتالاتىن ەكىنشى دۇنيەجۇزلىك سوعىس كەزىندە اقش-تىڭ اسكەري قۋاتى قاي جاعىنان بولماسىن كەڭەس وداعىنىڭ كۇشىنەن باسىم ەدى. ونىڭ ۇستىنە "وداقتاستار" قاتارىندا سانالاتىن ۇلىبريتانيا قاتارلى ەلدەر دە ونى قولداۋشى ەدى. الايدا سوعىستىڭ اياقتالۋ قارساڭىندا اقش-تىڭ الدىندا ەكى ءتۇرلى تالداۋ تۇردى: ونىڭ ءبىرى باتىس ەۋروپادا  ءوز ۇستەمدىگىن بەكەمدەۋ بولسا، ەكىنشىسى - باتىس جانە شىعىس ەۋروپاعا بىردەي اسەر ەتۋ مۇمكىندىگى ەدى. بۇل تالداۋدىڭ تاعدىرى ەۋروپاعا اسكەر كىرگىزۋدىڭ باعىتىمەن بەلگىلى بولۋشى ەدى. مۇندا ەكى ءتۇرلى باعىت ورتاعا شىقتى: ءبىرى  - يتاليا، ەندى ءبىرى -  يۋگوسلاۆيا. ەگەر اسكەرلەر باتىس ەۋروپادان اشىلعان مايداندا يتاليادان كىرەتىن بولسا، باتىس ەۋروپاداعى  اسەر ەتۋ اۋماعى كەڭەيەتىن  ەدى دە، ال يۋگوسلاۆيادان كىرگىزسە باتىس جانە شىعىس ەۋروپا تۇتاس اقش-تىڭ  اسەر ەتۋ ايماعىنا اينالار ەدى. وسى تۇرعىدان العاندا ولار ءۇشىن يۋگوسلاۆيادان اسكەر ەنگىزۋ ءتيىمدى بولاتىن، بىراق، نەلىكتەن ەكەنى بەلگىسىز سول كەزدەگى اقش پرەزيدەنتى فرانكلين رۋزۆەلت  يتاليادان باستاۋدى ءجون سانادى. سونىڭ سالدارىنان  شىعىس ەۋروپا كەڭەس وداعىنىڭ ىقپال ايماعىندا قالىپ قويدى دا ونىڭ الەمدىك دەرجاۆاعا اينالۋىنا مۇمكىندىك جاسالدى.

         سوعىستان سوڭ اقش پەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى جارتى عاسىرعا تاياۋ ۋاقىتقا سوزىلعان  قىرعي-قاباق سوعىس باستالىپ كەتتى. مۇمكىن سول كەزدەگى يتاليادان اسكەر ەنگىزگەن ستراتەگيالىق قاتەلىگىن قايتارۋدى كوزدەدى مە، سودان باستاپ اقش جانە ۇلىبريتانيا ەلدەرى بىرلەسە وتىرىپ، كەڭەس وداعىنا قاراتا جوسپارلى تۇردە اقپاراتتىق "شابۋىل" جاساي باستادى. سونىڭ باستى مازمۇنى رەتىندە اقش اسكەري قورعانىسىنىڭ الەۋەتىن بارىنشا جەر-كوككە سيدىرماي ماقتايتىن جالعان اقپارات بولدى. بۇعان يلانعان  كەڭەس وداعى اقش-تان قاۋىپتەنىپ اسكەري سالاعا بارىنشا قارجى سالا باستادى. سالىنعان قارجى جىل وتكەن سايىن ۇلعايىپ 1980 ج. كەلگەندە  ءجىو 70 پايىزىنا جەتتى. وسى كەزدە بيلىككە كەلگەن اقش-تىڭ 40-پرەزيدەنتى رونالد رەيگان (1911-2004 جج. ءومىر ءسۇردى، 1981-1989 ج. اراسىندا پرەزيدەنت مىندەتىن اتقارعان) بۇل ءۇردىستى ودان بەتەر جانداندىرىپ قالماستان، ناقتى ءىس-شارالار جوسپارىن جاساپ، كەڭەس وداعىن كۇيرەتۋدى مىقتاپ قولعا الدى.         ولار ەڭ الدىمەن  1981 جىلدان باستاپ كەڭەس وداعىنا قاراستى بارلىق گەولوگيالىق بارلاۋ تەحنيكالارىن باقىلاۋعا الدى. ويتكەنى كەڭەس وداعىنىڭ وزدەرى جاساعان گەولوگيالىق بارلاۋدىڭ وزىق تەحنيكاسى جوقتىڭ قاسى ەدى. وسى شارادان سوڭ كەڭەس ەلىندە جاڭا كەن ورىندارىن ىزدەۋ جۇمىسى توقتاتىلدى. جاڭا كەن ورىندارىنىڭ يگەرىلمەۋى كەڭەس وداعىنىڭ التىن قازىناسىن كوپتەپ ساتۋعا  ءماجبۇر ەتتى. مىسالى، ودان بۇرىن ولار جىلىنا 90 ت. التىن ساتىپ كەرەكتى يمپورت شىعىنىن جاۋىپ وتىرسا، وسى سوققىدان كەيىن 1981 جىلدىڭ قاراشا ايىنا دەيىنگى ارالىقتا  240 تن. التىن ساتۋعا مۇددەلى بولدى. التىندى مولىنان ساتۋ ارقىلى  تولىقتىرۋلار جاسالدى. ودان سوڭ اقش باتىس ەلدەرى مەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى بايلانىستى وزگەرتۋگە كۇش سالدى. سونىڭ ءبىرى 1979 جىلى كەڭەس وداعى مەن بىرنەشە باتىس ەلدەرى كەلىسىمگە كەلىپ 3600 ميل نەمەسە 5760 شاقىرىم ۇزىندىقتاعى تابيعي گاز قۇبىرىن توسەۋدى قولعا العان كەلىسىم بولاتىن. اتالمىش جوبا بويىنشا كەڭەس وداعى شامامەن 32 ملرد. اقش دوللارى شاماسىندا پايدا تابۋدى كوزدەگەن ەدى. الايدا،  اقش بيلىگى باتىس ەلدەرىنە پارمەن بەرىپ، ول جۇمىستىڭ كۇشىن جويعىزدى.  وسى جاعدايلارعا بايلانىستى كەڭەس وداعى بار جوعى سىرتقى مۇناي ەكسپورتتىنان  تۇسەتىن جىلدىق 30 ملرد. دوللار شاماسىنداعى قارجىعا عانا قاراپ قالدى.

         اقش  باتىس ەلدەرى مەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى بايلانىستى جالعاستى كۇيرەتۋ ماقساتىندا ەكىنشى كەزەكتى سوققىسىن دايىندادى. بۇل سوققى 1982  جىلى باستالدى. جوعارىدا ايتىلعان گاز قۇبىرىنىڭ جوباسىنا بايلانىستى باتىس ەۋروپا ەلدەرى كەڭەس وداعىنا 7,8 پايىزدىق ۇستەمەمەن قارىز بەرىپ كەلە جاتقان ەدى. ول كەزدە الەمدىك ورتاشا نەسيەلىك ءوسىم 17 پايىز بولاتىن. رەيگان باتىس ەلدەرىنە كەڭەس وداعىنا قاراتا وسى الەمدىك باعامدى ۇستاۋدى تالاپ ەتەدى. ورىنداماعان جاعدايدا ولارمەن اقش بانكتەرى جۇمىس جاسامايتىنىن ەسكەرتتى. اقش-پەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي قارجىلىق جانە باسقا دا بايلانىسقا ماتالعان باتىس ەلدەرى اقش-تىق بانكتەرمەن جۇمىس جاساماۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. سونىمەن ايتقانعا كونىپ،  كەڭەس ۇكىمەتىنە جەڭىلدەتىلگەن 7,8 پايىزبەن بەرىلىپ كەلگەن نەسيە ستاۆكاسىن بىردەن 17 پايىزعا ءوسىرىپ جىبەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1982 جىلى  كەڭەس وداعىنىڭ اقشا اينالىم جۇيەسى تىعىرىققا تىرەلدى.

اقش باتىس ەلدەرى مەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى نەگىزىنەن كۇيرەتكەن سوڭ ەندىگى كەزەكتە كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ جاندى جەرى سانالاتىن مۇناي وندىرىسىنە سوققى بەرۋگە كوشتى. ول ءۇشىن الەمدىك مۇناي ەكسپورتىنىڭ كوشباسشىسى سانالاتىن ساۋد ارابياسىنا ساياسي تۇرعىدان قىسىم كورسەتە باستادى. اقش-تىڭ تالابىنا كەلىسكەن ساۋد ارابيا 1985 جىلى قاراشا ايىنان باستاپ مۇناي ءوندىرۋدى تاۋلىگىنە 9 ملن. تونناعا جەتكىزۋگە مىندەتتەمە الدى. سونىمەن تاريحتا رەكورد جاراتىلىپ،  مۇناي ءونىمىنىڭ نارىقتاعى باعاسى كۇرت تومەندەدى. ءاربىر  باررەلى 34 اقش دوللارىنان  12 دوللارعا ارزاندادى. بۇل ون جىل بۇرىنعى باعا دەڭگەيى ەدى. مۇناي باعاسىنىڭ قۇلاۋى كەڭەس وداعىنىڭ مۇناي ەكسپورتىنان جىل سايىن ءتۇسىپ وتىرعان 30 ملرد. دولارىنىڭ 10 ملرد. دوللارىن كەمىتىپ كەتتى. تاريحتا «مۇناي قارۋىن» قولدانۋ بۇدان بۇرىندا بولعان. مىسالى، 1973 جىلدىڭ  تامىزىندا ەگيپەت پرەزيدەنتى انۆار سادات ساۋد ارابياسىنا قۇپيا جاعدايدا كەلىپ، كورول فەيسالعا (فەيسال يبن ابدەل ازيز ال ساۋد 1904-1975جج.، 1964-1975 جج. اراسىندا ەل بيلەگەن. 1975 جىلى قاستاندىقتىڭ قۇربانى بولعان) يزرايلمەن سوعىسۋ جوسپارىن بولىسەدى ءارى كومەك سۇرايدى. فەيسال قارجىلاي كومەك بەرۋمەن بىرگە سوعىس بولعان جاعدايدا «مۇناي قارۋىن» قولدانۋعا دا ۋادە ەتەدى.  وسى كەزدەسۋدەن كوپ وتپەي 1973 جىلدىڭ قازانىندا اراب-يزرايل سوعىسى باستالادى. سوعىستا اقش قولداعان يزرايل جەڭدى، بىراق مۇناي ءوندىرىسىن تاۋلىگىنە 2 ملن. باررەلگە دەيىن قىسقارتۋ ارقىلى مۇناي باعاسىن 3 دوللاردان 11 دوللارعا قىمباتتاتادى. ءسويتىپ اراب ەلدەرى وزدەرىنىڭ «مۇناي قارۋىن» باتىس ەلدەرى الدىندا دالەلدەي الدى. اقش جانە باتىس ەلدەرى بەلگىلى دەڭگەيدە وپەك-كە تاۋەلدى ەكەندىگىنە مويىنۇسىنا باستايدى. اقش-تىڭ كەڭەس وداعىنا قاراتا «مۇناي قارۋىن» قولدانۋى وسى تاريحي ساباقتىڭ سالدارى ەدى.

          اقش كەڭەس وداعىنىڭ باستى سىرتقى بايلانىس كانالدارىن باقىلاۋعا العان سوڭ، كەلەسى كەزەكتە ءوز قولىنداعى "كوزىردى" ىسكە قوسادى. اقش ۇكىمەتى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى ءارى دۇنيەجۇزىنىڭ ورتاق ۆاليۋتاسى سانالاتىن دوللاردىڭ قۇنىن 25 پايىزعا ارزانداتۋدى قارار ەتتى ءارى ساۋد ارابيانىڭ مۇناي باعاسىن تومەندەتۋدەن تارتقان زيانىن تولىقتىرۋ ماقساتىندا اقشانى قۇنسىزداندىرۋ ناۋقانىن  باستاۋدان بۇرىن ولاردى بۇل جونىندە  حاباردار ەتەدى. سونىمەن، ساۋد ارابياسى بارلىق قولدا بار دوللارىن تەگىس  ساتىپ جىبەرەدى دە 20 ملرد. دول. پايدا تابادى. دوللار باعامىنىڭ 25 پايىزعا قۇلدىراۋى كەڭەس وداعىنىڭ جىلدىق 20 ملرد. دوللارلىق كىرىسىنىڭ 25 پايىزعا قۇنسىزداندىرادى نەمەسە كەڭەس حالقىن 25 پايىزعا كەدەيلەندىرەدى. 20 ملرد. دوللار ەندى 15 ملرد. دوللارعا قىسقاردى.

         وسى كەزدە كەڭەس وداعى اۋعان جەرىنە باسىپ كىرگەن ەدى. ال اقش اۋعان جاساقتارىنا ءتۇرلى كومەك كورسەتىپ، كەڭەس اسكەرلەرىن اۋعان جەرىندە ۇستاپ تۇرۋعا كۇش سالادى. كەڭەس وداعى ءار جىلى 5 ملرد. دولل. اقشانى وسى سوعىسقا سالىپ وتىردى. ەندى ونىڭ مۇمكىندىگى 10 ملرد. دوللارمەن عانا شەكتەلدى. 30 ملرد اقش دوللارىمەن كۇن كورىپ كەلە جاتقان الىپ ەلگە 10 ملرد. دول. جەتپەيتىنى انىق. سەبەبى،  كەڭەس ۇكىمەتى ءار جىلى 20 ملرد. دولل. شىعىنداپ اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ساتىپ الاتىن، 10 ملرد دوللارعا تۇرمىستىق جانە وزدەرى شىعارمايتىن اسكەري قوسىمشا بۇيىمداردى ساتىپ الىپ وتىراتىن ەدى. ال  ەندى بار جوعى 10 ملرد. دوللارعا قاراپ قالدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ ۇكىمەت حالىقتى ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنان ساقتاۋ ماقساتىندا 10 ملرد. دوللاردىڭ بارلىعىن اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ساتىپ الۋعا جۇمسايدى. سونىڭ سالدىران كەڭەس وداعى ىدىراۋعا بەت العاندا ءتىس پاستاسى، سابىن دەگەندەردى تابۋ مۇڭعا اينالعان بولاتىن. ال قانشاما قارجى قۇيعان اسكەري تەحنيكالار ءۇنسىز، قوزعالماستان تۇرا بەردى. ويتكەنى ولاردى قوزعالتاتىن  ۇساق تەتىكتەر تاپشى. 1990 جىلعا كەلگەندە ءجىو ءبىر كۇندە 70 پايىزعا قۇلدىراپ شىعا كەلدى. ول ناشار دامىعان ەلدەردىڭ دەڭگەيىمەن شامالاس بولاتىن. تىعىرىققا تىرىلگەن كەڭەس وداقتاس رەسپۋبليكالارى سول جۇپىنى كۇيدە 1991 جىلدى كۇتىپ الدى... ءبىز اڭساپ كۇتكەن ازاتتىق تاڭىن قارسى الدىق.

سارقىتقان قاستەر

ەكونوميكالىق-گەوگرافيا عىلىمدارىنىڭ

كانديداتى، دوتسەنت

Abai.kz