كەزىندە م.شاحانوۆ اعامىز وسىدان ون جىل بۇرىن ء“دىني ديۆەرسياعا توسقاۋىل قاجەت” دەپ دەپۋتاتتىق مىنبەدەن قاۋىپتەرىن مالىمدەگەن بولاتىن. سول كەزدە دە بۇگىن دە مەملەكەت تاراپىنان سونداي مالىمدەمەلەرگە قانشالىقتى كوڭىل بولىنگەندىگىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. سەبەبى ميسسيونەرلىك تاقىرىبى ساياسات ماسەلەسى. بۇل مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك، ۇلتتىق بولمىستىڭ بولاشاعى ءۇشىن كەش تە بولسا، ۋاقىتىندا كوتەرىلگەن ماسەلە. سونداي-اق بۇل تەك قانا شاحانوۆتىڭ جەكە باسىنىڭ جان-ايقايى ەمەس. مۇنى مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ەرتەڭى ءۇشىن قاعىلعان دابىل دەر ەدىم. ويتكەنى قازاقستانداعى ءدىني احۋال، بۇرىنعى كسرو-نىڭ ىدىراۋىمەن بىرگە پايدا بولعان وزگە دە تاۋەلسىز مەملەكەتتەردەگى سياقتى وتە جاندى ءارى شاپشاڭ وزگەرىستەرگە جول اشتى. ءدىن قۇبىلىسىنىڭ – قوعامدىق، مادەني، تاريحي، ساياسي جانە پسيحولوگيالىق-تانىمدىق بولمىس-ءبىتىمى مەن شارتتارى قوعامدىق تىرشىلىكتە كورىنە باستادى. تاۋەلسىز ەل رەتىندە بۇل ماسەلەنى سول كەزدە-اق قولعا العانمەن قوعامداعى شاپشاڭ وزگەرىستەر، ءدىن قۇبىلىسىنىڭ اكەلگەن شارتتارى مەن تاۋەلسىزدىگىن جاڭا عانا جاريالاپ وتىرعان ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق، ساياسي جانە ءبىلىم بەرۋدىڭ ءدىني پرينتسيپتەرى استاسا قويعان جوق. ءاۋ باستان-اق بۇل ماسەلەنى ءجىتى سەزىنبەسەك تە، دايىندىقتىڭ ازدىعىنا قاراماستان، ەگەمەندىكتىڭ سيلاعان باتىلدىعىنىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرى كونستيتۋتسيالىق تۇعىرنامالاردان تالقىلانىپ، بەكىتىلىپ، زاڭ كۇشىنە ەنە باستادى. كەڭەستىك قۇندىلىقتار جۇيەسىنىڭ ورنىنا ءداستۇرلى، تاريحي، مادەني جانە رۋحاني قۇندىلىقتار بوي كوتەرە باستادى. بىراق ءبىز بۇل قۇندىلىقتاردى تولىعىمەن قۇقىقتىق نەگىزدە قورعاۋدىڭ باستى پرينتسيپتەرى مەن يدەيالارىن تولىق قامتي المادىق. ونىڭ ءبىرىنشى سەبەبى، تاۋەلسىز ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىن دايىنداۋ ءۇشىن ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعى، ياعني، كسرو كەزىندە “ەرتەڭ ەگەمەن بولامىز” دەگەن ويدىڭ ءۇش ۇيىقتاساق تۇسىمىزگە كىرمەۋىنەن; ەكىنشىدەن، دايىن ەمەستىگىمىزدى بۇركەمەلەۋ ءۇشىن وزگەلەردىڭ دايىن تۇرعان تاقىرىپتىق، سالالىق، قۇقىقتىق جۇيەلەرىن ءوز كونستيتۋتسيامىزعا “سىرتتان” اكەلىپ قويا سالدىق. بۇل ارەكەتىمىز جاڭا مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزگى تۇعىرلارى مەن فورماسىن انىقتاۋعا جاراعانمەن، مەملەكەتكە نەگىز بولىپ وتىرعان مادەنيەت پەن قوعام وكىلدەرىنە زيانىن تيگىزەرىن ول كەزدە سەزىنۋ بىلاي تۇرسىن، بىلە دە المادىق. ەڭ باستىسى سەزىنەتىن، بىلەتىن مەملەكەتتىك بيۋروكراتيا، كادرلار جوق ەدى. قازىر دە بۇل ماسەلەدە جاعداي ءماز ەمەس.
ناتيجەدە، قازاقستانداعى 15 ملن-دىق حالىق ىشىندە 3 مىڭعا جۋىق ءدىني بىرلەستىكتەر مەن 40-تان استام كونفەسسيا پايدا بولدى. بۇلاردىڭ بارلىعى، ءداستۇرلىسى دە ءداستۇرلى ەمەسى دە تەڭ قۇقىققا يە بولدى. بۇل ارەكەتىمىزگە، دەموكراتيالىق ءارى اشىق قوعام قۇرۋ جولىنداعى قازاقستان ءۇشىن حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ورتالىقتار “بارەكەلدى” دەپ جاتتى. بىراق، وسى “بارەكەلدى” دەگەن ماراپات، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى تىرەگى بولىپ وتىرعان مادەنيەتتىڭ ءوسىپ، وركەندەۋىنە، ەركىندىك اياسى مەن ساياسىن سەزىنۋىنە وڭ ىقپال ەتە المادى. ناتيجەدە ءداستۇرلى يسلام ءدىنى كەنجەلەپ، قوعامدىق، ءبىلىم بەرۋ، تانىمدىق تۇرعىدان مەشەۋلىككە ۇرىندى. ال ءداستۇرلى ەمەس، ءدىني ۇيىمدار مەن ميسسيونەرلىك ارەكەتتەر وتە جۇيەلى ءارى “قۇقىقتىق نەگىزدە” ءوزىنىڭ تىرشىلىگى مەن بەلسەندىلىگىن ارتتىرا باستادى. ولار حالىقارالىق قۇقىقتى سۇق ساۋساقتارىمەن كورسەتىپ، ءبىزدىڭ ونشا “قۇقىقتىق مەملەكەت” ەمەس ەكەندىگىمىزدى سىن رەتىندە بەتىمىزگە باسىپ، كەرەك دەسەڭىز قازاقستاننىڭ مەملەكەت رەتىندە جەكە قابىلداۋى ءتيىس ماسەلەگە (وبسە) ەۆروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى اتىنان ەلباسىمىزعا دەيىن “وتىنىشكە تولى ەسكەرتۋ” بەرە باستادى (كريستوفەر ءسميتتىڭ نيۋ دجەرسي. وكىلدەر پالاتاسىندا 2002 ج. 5 فەۆرالدە “قازاقستانداعى ءدىني سەنىم بوستاندىعى” ماسەلەسى بويىنشا سويلەگەن سوزىنەن). سونىمەن، حريستيان ميسسيونەرلەرى، كوبىنەسە اقش-تان كەلگەندەردىڭ قاتارىمەن تولىعا ءتۇستى، حريستيان ءدىني بىرلەستىكتەرى مەن ورتالىقتارى زاڭدى تۇردە تىركەلىپ،اراسىنان قارا كوز قازاقتار “بوي كورسەتە” باستادى. ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگىلدى. بۇرىن قازاقتا ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگىلسە جىلى بولادى دەۋشى ەدى. بىراق ولاي بولماي وتىر. قازاقتىڭ ءداستۇرلى وتباسى-شاڭىراعى، ءدىني سەنىم تۇرعىسىنان جىككە ءبولىنىپ، جانۇيا ىشىندە ۇلكەن الەۋمەتتىك، تانىمدىق پروبلەما تۋا باستادى. بۇل جاي عانا وتباسى ماسەلەسى ەمەس، وتباسى – قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى وتباسىنىڭ جىككە ءبولىنۋى قوعامنىڭ بىرلىگىنە، مادەنيەتتىڭ تۇتاستىعىنا، قاۋىپ تۋدىرىپ وتىر. ەندى، ەگەر ءبىز قوعامداعى بۇگىنگى بولىپ جاتقان پروتسەستىڭ ەرتەڭگى سالدارىنان ءۇمىت ەتىپ، وڭ ناتيجە كۇتەر بولساق، بۇل ىسكە بۇگىن ءوز باعىتىمىز بەن ۇلتتىق پوزيتسيامىزدى ناقتىلاپ، بولىپ جاتقان پروتسەستىڭ ەڭ باستى كومپونەنتى رەتىندە ەنگىزۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءدىني سەنىم بوستاندىعىمەن قوسا ءداستۇرلى ءدىندى قورعاۋ جانە دامىتۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرىن قايتا قۇرۋ قاجەت. ويتكەنى، يسلام ءدىنى – قازاق بولمىسى مەن مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى كۇرەتامىرى جانە ساقتاۋشىسى. سوندىقتان، ءبىرىنسىز، ءبىرى بولمايتىن قۇندىلىققا ياعني، ءدىنىمىز بەن مەملەكەتتىلىگىمىزدە قازاقتىڭ مادەنيەتىن دامىتۋدىڭ جولى، ونىڭ نەگىزگى تاريحي دىنىنە دەگەن ارنايى مەملەكەتتىك قامقورلىقتى قاجەت ەتەدى. بۇل جەردە مەملەكەت جانە ءدىن اراقاتىناسىن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرمەن ناقتىلاپ العان دۇرىس. ول ءۇشىن زايىرلىلىق ءپرينتسيپىن نەگىزگە الىپ، مادەني-تاريحي اسپەكتىلەردىڭ تالاپتارىن ەسكەرگەن ءجون. بۇل قازاق مەملەكەتتىلىگىن، ونىڭ كۇشىن نىعايتۋدىڭ العىشارتى. بۇل جەردە ءبىز قۇقىقتىق تۇرعىدان، مەملەكەت جانە بيلىك تۇرعىسىنان زايىرلىلىق پرينتسيپىنەن اۋىتقۋدى ماقسات ەتپەيمىز. سوندىقتان مەملەكەت جانە مەملەكەتتىلىك بولمىسى تۇرعىسىنان، مادەنيەت-رۋحانياتتىڭ كەلەشەگى مەن باياندىلىعى ءۇشىن وسى ماسەلە وڭ شەشىمىن تابۋى اسا قاجەت. مەملەكەت، تاريح، وركەنيەت، مادەنيەت، كەڭىستىك جانە ۋاقىت تۇرعىسىنان كەلسەك بۇل وتە تابيعي ءارى قاجەتتى شارت. ميسسيونەرلىك ۇيىمداردىڭ قازاقستانداعى بۇگىنگى ارەكەتى حالىقارالىق بايلانىستاردا قالىپتى بولىپ كورىنەتىن “كۇش سىناۋ” ويىندارىنىڭ ەرەكشە ءارى وزگەشە قىرى بولىپ تابىلادى. كۇش سىناۋدىڭ سالماعى – جاھاندانۋدىڭ ىقپالى مەن ساياسي قۇبىلىستىق مانگە يە بولىپ وتىرعان “ديالوگ” جانە “وركەنيەتتەردىڭ قاقتىعىسى” تەوريالارىنىڭ وتارشىلدىق نيەتتەگى ساياسي سيستەمالىق ارنانىڭ قايتا جاڭعىرۋى انىق سەزىلەدى. ولاردىڭ ماقساتى – تەك ءدىن تاراتۋ ەمەس. ەلىمىزدەگى ميسسيونەرلىك ۇيىمداردىڭ ورتالىقتارى، وسى ايماقتاعى شىعۋى ىقتيمال قايشىلىقتار مەن الەۋمەتتىك قاقتىعىستاردى زەرتتەۋ وبەكتىسىنە اينالدىرۋى ولاردىڭ ارەكەتتەرىنەن، ساياسي تۇپكى مۇراتىن اشىق ايتا الامىز. ولار “ات ويناتار توبەسى”، ياعني، بازارى رەتىندە قولدانۋ ءۇشىن قازاقستان حالقىنىڭ الەۋمەتتىك، ءدىني جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋدى ماقسات ەتتى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان بۇرىنعى باتىستىڭ “شىعىسقا بەت تۇزەۋ” (Nach-osten) نەمەسە “شىعىس ساياساتى” (Ost Politik) رەتىندە انىقتالاتىن ماقساتتارى، قازاقستاندا ەڭ الدىمەن بارلاۋشى – ميسسيونەرلەرىنىڭ جەمىستى جەڭىستەرىمەن جۇزەگە اسپاقشى.
گەرمانيا، فرانتسيا، انگليا، اقش مەملەكەتتەرىنىڭ قازاقستانداعى مادەني ورتالىقتارى، ءباسپاسوز جانە ەلشىلىكتەرى نەگىزىندە ميسسيونەرلىك ءىس-ارەكەتتەرىن ۇيىمداستىرىپ، فيرمالاردان جانە ساياسي ورتالىقتاردان قوماقتى كومەك الىپ وتىر. ياعني، ولار ءوز ميسسيالارىن “مەملەكەت – قور – شىركەۋ” ۇشتىگى نەگىزىندە ۇيىمداستىرادى. ەۆروپادان قازاقستان جانە باسقا تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتتەرىنە جىبەرگەن ءدىني ادەبيەتتەرىنىڭ سانى 1991 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنا دەيىن 2 ملن-نان اسىپ تۇسكەن. بۇل مالىمەت گەرمانياداعى “ازيا مادەنيەتى جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتى” تاراپىنان بەرىلگەن. ودان بەرى ون ءتورت جىل ءوتتى. ميسسيونەرلەردىڭ ادەبيەتتەر سانى دا مۋريدتەرى دە ءوستى. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە شىعاتىن كىتاپ پايىزى (قازاقشا 5%، ورىسشا 21%) سىرتتان كەلەتىن كىتاپ سانىنىڭ تورتتەن ءبىرىن قۇرايدى.

ميسسيونەرلىك ارەكەت باتىستىق مادەني، ساياسي، ەكونوميكالىق ەكسپانتسياسىنىڭ بولىنبەس كومپونەنتى ءارى الدىڭعى شەپ ەكسپەديتسيالىق بارلاۋ جۇيەسىنىڭ جەلىسى. وسى ورايدا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ميسسيونەر، ميسسيونەرلىك، ونىڭ تاريحى، پرينتسيپتەرى مەن يدەيالارى جونىندە قىسقاشا ماعلۇمات بەرگەن ءجون.
ميسسيونەرلىك لاتىنشا “missiو” سوزىنەن تۋىنداعان ميسسيا، ءدىندى جايۋ، ناسيحاتتاۋ دەگەن ماعىنادا قولدانىلاتىن ۇعىم. وسى مىندەتتى اتقارۋشى دا ميسسيونەر. ميسسيونەرلىك – مازمۇنى تۇرعىسىنان بارلىق دىندەرگە ورتاق تابيعات بولۋىنا قاراماستان بۇگىن بۇل تەرمين تەك حريستيان دىنىنە عانا ءتان قۇبىلىس. ميسسيونەرلىك ءداستۇردى حريستياندار، يسانىڭ سەرىكتەرىنە دەيىن اپارىپ، بۇل ارەكەتتى ماتتو، ماركوس جانە يۋحاننا ۆاريانتتارىنداعى ءىنجىل جانە پاۆەلدىڭ حاتتارىنا نەگىزدەيدى. ولار سانت-پاۆەلدى تۇڭعىش ءىرى ميسسيونەر دەپ تانيدى.
ميسسيونەرلىك ءداستۇرىنىڭ جەتى ساتىلى تاريحى بار. ءاربىر ساتى وزىندىك ادىستەمەلىك جانە كەزەڭدىك شارتتاردى كورسەتەتىن دامۋ جولىنىڭ كورسەتكىشى دەسەك تە بولادى. ءبىرىنشى ساتى 33-100 ج. اراسى – يسا سەرىكتەرىنىڭ (Havari) كەزەڭى; 100-800 ج. اراسى – شىركەۋلەردىڭ قۇرىلۋ كەزەڭى; 800-1500 اراسى – ورتاعاسىر كەزەڭى; 1500-1650 ج. اراسى رەفورمالىق كەزەڭى; 1650-1793 ج. ارالىعى پوسترەفورما كەزەڭى; 1793-1965 ج. ارالىعى مودەرنيزاتسيا كەزەڭى; 1965 جىلدان بۇگىنگە دەيىنگى كەزەڭدە “ديالوگ” كەزەڭىنەن تۇرادى. وسى “ديالوگ” كەزەڭى، بۇگىن بۇكىل الەمدى كەزىپ ءجۇر. ديالوگتىڭ قازاقشاسى سۇحبات. ال سۇحبات قانشا كوپ بولسا، سونشا ىشتەگى شەر تارقايدى. بىراق “بۇل سۇحبات” ول سۇحباتتان باسقاشا. ىشتەگى شەرىڭىز تۇگىل ءوزىڭىزدىڭ بولمىسىڭىزدى دا تابا الماي، تاني الماي كەتۋىڭىز عاجاپ ەمەس. سوندىقتان قازىرگى جاھاندىق مۇحيتقا “ديالوگ” تاقىرىبىنداعى بولىپ جاتقان ماسەلەلەرگە ەتەنە ارالاسىپ، ونىڭ سويىلىن سوعۋ ەرتەڭگى تاريحتا ابىروي اپەرمەسى انىق. بۇل سۇحبات الگى ميسسيونەرلەردىڭ الدىنا قويعان جەتىنشى كەزەڭىنىڭ نەگىزگى ۇرانى، ميسسياسى، تۇپكىلىكتى يدەياسى.

ال ەندى وسى ميسسيونەرلىكتى جۇرگىزۋدىڭ ءۇش ساتىلى ماقساتى بار. بۇل ەش وزگەرمەيدى. ءبىرىنشىسى – حريستيان ءدىنىن جايۋ، يسانىڭ دىنىنە كىرۋشىلەردىڭ سانىن ارتتىرۋ. ەكىنشىسى - سول ەلدەگى شىركەۋلەر قۇرىلىسىن سالماس بۇرىن شىركەۋدى تولتىراتىن مامان، ادامداردى تابۋ; ول ءۇشىن سول ەلدىڭ زيالىلارىنىڭ شىعارمالارىنا، مادەنيەتىنە، حريستياندىق ەلەمەنتتەردى ەنگىزۋ قاجەت.
ءۇشىنشىسى – دامىعان باتىستىق وركەنيەتتى حريستياندىقپەن ءبىر دەپ كورسەتۋ. باتىس وركەنيەتى مەن مادەنيەتىن نەگىزگى ولشەم، ەتالون رەتىندە ۇسىنۋ، ەلىكتىرۋ شارت. بۇل جولدا ميسسيونەرلەردىڭ قوماقتى قارجىسى بار ەكەنىن بىلەمىز.
بىراق، باتىستا جانە الەمدە ادام سەنگىسىز ەكونوميكالىق كۇشكە اينالىپ، اۆتونوميالىق ستاتۋسقا يە بولىپ وتىرعان شىركەۋ ءوز ازاماتتارىنا ءدىن جونىندە ىقپالدى بولا الماي وتىر. ءوز ازاماتتارىنىڭ دىنگە دەگەن ۇمتىلىسى كەمىسە دە، ء“ۇشىنشى الەم” ەلدەرىنە ميسسيونەرلىك ارەكەتتەرىن ەسەلەپ وتىر. وزدەرىنىڭ ءدىني وشاعى قاڭىراپ بوس قالسا دا، ميسسيونەرلىك ارەكەتتەرىن سىرتقا باعىتتاپ وتىر. مۇندا ءبىر گاپ بار. ول مىناۋ، ءدىن – حريستياندىق ارقىلى بىزدەردىڭ رۋحانياتىمىزدى جاۋلاپ، قولىمىزداعى بايلىعىمىزدى وڭاي جولمەن يەمدەنۋ. وسى ورايدا افريكالىق ءبىر عالىمنىڭ مىنا ءسوزى ويعا ورالادى. “ولار (ميسسيونەرلەر) كەلگەن كەزدە قولدارىندا ءىنجىل بار ەدى، ال ءبىزدىڭ قولىمىزدا التىن بولعان. قازىر ءبىزدىڭ قولىمىزدا ءىنجىل بار، ال ولاردىڭ قولىندا التىن بار”. مىنە، وسىلاي. بىزدە مۇناي بار. بىزدە كەڭ بايتاق جەر بار. بۇل گەوپوليتيكالىق تۇرعىدان “ەۆرازيانىڭ قالقانى”. ال، ەۆرازياعا ۇستەمدىك جۇرگىزۋ – الەمگە ۇستەمدىك جۇرگىزۋ دەگەن ءسوز. ول ءۇشىن ونىڭ قالقانىن تالقانداۋ قاجەت... بۇل ماسەلەنى ءارى قاراي جالعاستىرىپ بولجام ايتا بەرۋگە بولادى. بىراق بۇل بولجام، ميسسيونەرلەردىڭ ءاربىر وتارعا اينالعان ەلدەردەگى ىزىنەن، ارەكەتتەرىنىڭ سالدارىنا قاراپ جاسالادى ەمەس پە؟! شاحانوۆتىڭ جان-ايقايى وسىنى مەڭزەيدى! ەلدىڭ 11% باسقا دىندە بولسا، وتباسى – جىككە بولىنسە، 2010-عا دەيىن ەۆانگەليست بولساق، ءتىل ۇيرەنەمىز دەپ ءدىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى تارك ەتسەك... وندا ارجاعىن ەستىگەنشە قۇلاعىمىزدىڭ كەرەڭ بولعانى جاقسى، اعايىن! ولاردىڭ ماقساتى ايقىن، قادامى نىق، ىستەرى انىق، بىراق وزدەرىنىڭ ىشكى نيەتىن كورسەتپەيدى. دەگەنمەن ارەكەتتەرىنەن ىشكى نيەتتەرىن انىقتاۋعا بولادى. ولار تاريحتا، كوبىنەسە اسكەري، ەكونوميكالىق جانە مادەني وتارلاۋ ارەكەتتەرىمەن بىرگە باتىس گەگەمونياسىنىڭ العىشارتىن دايىنداۋمەن اينالىستى. حريستيان ءدىنىن جايۋدى مىندەتتەنگەن ميسسيونەرلەر كەيدە اسكەر، كەيدە دارىگەر، كەيدە ۇستاز، كەيدە بەيبىتشىلىك جارشىسى رەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرەدى. سونىمەن قاتار ولار “قىدىر سياقتى” اركىمگە كومەك كورسەتكىش، قامقور، مەيىرىمدى جاناشىر موناح نەمەسە موناشكا، دەمەۋشى نەمەسە جەتىمدەر مەن قارتتار ءۇيىنىڭ قۇرۋشىسى رەتىندە تانىتىپ، وزدەرىنە قوعامنان جاقتاس جينايدى. بۇل حريستياندىقتىڭ ورتودوكس، پروتەستان، كاتوليك سەكتالارىنا ورتاق نارسە. مىسالى، دومينيكان، فرانسيسكان، جيزۆيت، ورتودوكستاردا جاستار قوزعالىسى، پاريجدە ساينت-سەرگەي تەولوگيا ينستيتۋتى، نيۋ-يوركتا ساينت ۆلاديمير پاپا مەكتەبى، جاس حريستياندار ۋنيۆەرسالدىق بىرلىگى، وسى باعىتتا مامان دايىندايدى. سول ماماندار، بارعان جەرىنىڭ، قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قۇرىلىمىن، ساياسي جۇيەسىن سوتسيولوگ-اناليتيك رەتىندە زەرتتەپ، سونىڭ نەگىزىندە ارەكەتتەرىن جاسايدى. قوعامنىڭ حاراكتەريستيكاسىن انىقتايتىن الەۋمەتتىك قايشىلىقتار مەن ايىرىلاتىن تۇستارىن ءدوپ باسادى. بۇلار نەگىزىنەن، جۇزگە ءبولىنۋ، ترايبوليزم (ساياسات، بيلىك جۇيەسىندەگى), باي-كەدەي سياقتى تاپتىق ايىرمالار، بيلىكتەگىلەردىڭ پايداسى مەن نيەتتەرى، ساياسي پارتيالاردىڭ ەمەۋرىندەرى، ەتنيكالىق توپتاردىڭ قايشىلىقتارى كوتەرىلىسكە دايىن تۇرعان تومەنگى تاپ پەن توپتىڭ بار بولىپ، بولماۋى، ىشكى سوعىستار، كيكىلجىڭدەر مەن كەلىسپەۋشىلىكتەر تۇرىندە الىپ قارايدى. وسىعان قاراپ ميسسيونەرلەر ەڭ الدىمەن ءىستى قوعامداعى توپ نەمەسە جىكتەردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن كەگى، ءوشى، دۇشپاندىعى بار ما جوق پا وسىدان باستايدى. سودان كەيىن، ميسسيونەرلەر ءالسىزدىڭ، تومەنگى ناشار توپتىڭ، قورلانعان جاقتىڭ قاسىنان ورىن الادى. ولارعا اكەسى ىستەمەگەن جاقسىلىقتى جاسايدى. قارسىلاس توپقا دا “الگى قورلانعاندارمەن” بىرگە كۇرەس جۇرگىزەدى. وزدەرىنىڭ “ازات ەتۋ تەولوگياسى” ارقىلى شوقىندىرۋ جۇمىسىنا وڭاي كىرىسەدى. بۇل ارەكەتتەر ميسسيونەرلەر ءۇشىن پرينتسيپتىك، پروتسەستىك جانە جۇيەلى تۇردە قولعا الىنعان. جوعارىداعى ارەكەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ولار:
1. ەڭ الدىمەن وسى توپتارمەن، جىكتەرمەن سۇحبات جۇرگىزىپ، ورتاق ءتىل تابىسۋ ءۇشىن ولاردىڭ ماسەلەسىمەن اينالىسادى، كومەكتەسەدى.
2. ولاردى، ەگەر، بيلىككە قارسى كوپتەگەن پارتيا نەمەسە توپ، جىك بولسا، وندا ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىرىپ، كۇشتەرىن ەسەلەۋگە ۇگىتتەپ، ۇيىمداستىرادى.
3. بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى ۇزاق ديستانتسيانى كورسەتۋ ءۇشىن وعان پاراللەل “التەرناتيۆتى ۇعىمدار” ويلاپ تابادى. بۇلاردىڭ وزدەرى عانا تۇسىنەتىن ءوزارا جەكە تەرميندەر ارقىلى بايلانىسۋدى ۇيرەتەدى.
4. ولاردىڭ سيتۋاتسيادان شىعۋدىڭ جولى، ءوز دەگەندەرىن جۇرگىزۋدىڭ جولى رەتىندە ۇستەم بيلىكتى جىعۋ كەرەكتىگىن سانالارىنا قۇيىپ، وسى ماسەلەدە ولارعا رۋحاني، ماتەريالدىق “باتىلدىق” بەرەدى. مۇنىڭ ىشتەن ەمەس، سىرتتان كەلگەن باتىلدىق ەكەندىگىن، الگى “قورلانعاندار” سەزبەي دە قالادى.
5. يسلام ءدىنى، مادەنيەتى، ءبىلىمى مەن تانىم تۋرالى جالعان يدەيالار جايادى.
6. مۇسىلمان ەلدەرىندەگى كەلەڭسىز، ارتتا قالۋشىلىقتى يسلام دىنىنە نەگىزدەيدى. مۇسىلماندار يسلام دىنىنە سەنۋىن جالعاستىرا بەرسە قۇريدى دەپ قورقىتادى. ۇرەي تۋعىزۋ، باتىلدىق بەرۋ ميسسيونەرلەر ءۇشىن وتە وڭاي. ول جول – ءناپسى، قۇلقىن، ماقام – كاپيتال. وسى ارقىلى دىلىڭنەن، رۋحانياتىڭنان الىستاتادى.
7. يسلامدى سوعىس، تەررور، زوبالاڭ، زيانكەس رەتىندە كورسەتەدى.
8. يسلامنىڭ ۇستەم قۇندىلىقتارىن كەمشىلىك رەتىندە ۇسىنادى.
9. يسلامدى، مۇسىلمانداردىڭ قابىلەتى مەن ساناسىن سال قىلاتىن مەحانيزم رەتىندە كورسەتەدى. مىنە ميسسيونەر ۇيىمى وزدەرىنىڭ مولشىلىق پەن باقىتتى ءومىر سۇرۋلەرى ءۇشىن، مۇسىلمان الەمىنىڭ بولشەكتەنۋىن كوزدەيدى. امەريكا مەن فرانتسۋز ميسسيونەرلەرى مەملەكەتتەرىنىڭ پايداسى ءۇشىن مۇسىلمانداردى وتارلاۋدى ماقسات ەتەدى.

سوڭعى كەزدەگى الەمدىك احۋال شىركەۋلەرگە جاڭا ءادىستى قابىلداۋعا ءماجبۇر ەتتى. شىركەۋلەردىڭ بىرلىگىن الەمگە پاش ەتۋ ءۇشىن، الەمدەگى بارلىق ميسسيونەرلىك ۇيىمداردى بارلىق سەكتالارىن ءوز ىشىنە قامتيتىنداي ۇيىم قۇرىپ، ءبىر ورتالىقتان قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا 1961 جىلى جاڭا دەليدە “الەمدىك شىركەۋلەر كونسەيى” قۇرىلدى. بۇۇ ىقپالىمەن قۇرىلعان بۇل كونسەيدە امەريكاندىقتار مەن گەرمانيالىقتار باسىم. 1962-1965 جىلدارى ءىى.ۆاتيكان كونسۋلىنان كەيىن ميسسيونەرلەر، الدىمەن بارعان ەلىنىڭ مادەنيەتىنىڭ توز-توزىن شىعارۋدى مىندەتتەمە رەتىندە قابىلدادى. 1991 جىلعى اۆستراليانىڭ كانبەررا شاحارىندا “الەمدىك شىركەۋلەر كونسەيىنە” مۇشە ميسسيونەرلەر ۇيىمى ورتاق ارەكەت جوسپارىن تالقىلادى. ءبىرىنشى – شىركەۋ ادىلەت ءۇشىن كۇرەسۋى ءتيىس، بەيبىتشىلىكتى، حريستياندىقتى جايۋ ءۇشىن “ازات ەتۋ ارەكەتى” قولداۋ تاپسىن! وسى نەگىزدە “ازات ەتۋ – قۇتقارۋ تەولوگياسى” جوباسى بويىنشا جۇمىس اتقاراتىن ميسسيونەرلەر جۇيەسى قۇرىلسىن. ەكىنشىدەن، ارالارىندا سەكتانتتىق ماسەلەلەردى شەتكە ىسىرىپ، پروتەستان، كاتوليك، ورتودوكس شىركەۋلەرى اراسىندا ءوزارا ديالوگ جانە ورتاق ارەكەت ارقىلى قول جەتكەن ناقتى پايدانى مۇرات ەتەتىن قاتىناستار ءۇزىلىسسىز جالعاسۋى كەرەك. ۇشىنشىدەن – بولاشاقتا ون جىل ىشىندە پليۋراليزم، سوتسيو-مادەني، ديالوگ ماسەلەلەرى، ء(ۇي جۇمىستارى رەتىندە) بەرىلىپ شىركەۋلەردىڭ تىكەلەي ەنە الماعان ەلدەرىندە “ديالوگ تاقىرىپتارى” جۇرگىزىلسىن! مىنە، بۇگىنگى سۇحبات دەپ ءبىزدىڭ جۇرگەنىمىز، شىن مانىندە حريستياندىقتى تاراتۋدىڭ پرينتسيپتىك العىشارتتارى ەكەن.
ميسسيونەرلىك ۇيىمدار ءاردايىم ساياسي بيلىكپەن وتە تىعىز بايلانىستا بولعان. تاريحتاعى پورتۋگاليا، يسپانيا، فرانتسيا، گەرمانيا كەيىنگى جاڭا داۋىرلەردە تاعى دا گەرمانيا، يرلانديا جانە اقش ءوز كوللونيالارىن كاتوليك ميسسيونەرلەرىن قولداۋ ارقىلى باقىلاپ وتىرعان. مىنە، XVIII عاسىرعا دەيىن ءدىني ماندەگى وسى ميسسيونەرلىك كەيىننەن ەۆروپا حريستيان يمپەرياليزمىنىڭ ەڭ ۇلكەن قۇرالىنا اينالدى. بۇل جولى ميسسيونەرلىك دىنگە قاراعاندا مەملەكەتتەردىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قىزمەت ەتتى. ەڭ ماڭىزدى كوڭىل اۋدارالىق ءجايت، ميسسيونەرلەردىڭ ارەكەتتەرىن مۇسىلماندارعا قارسى جۇرگىزۋىندە بولىپ وتىر. ميسسيونەرلىك ۇيىمدار مەن شىركەۋلەر ءوز مەملەكەتتەرىنىڭ باسقارۋى مەن باقىلاۋى ارقىلى جۇمىس جاسايدى. قولىمىزدا، بۇنى اشكەرەلەيتىن دالەلدەر جەتكىلىكتى. بۇل ماسەلە وتە انىق ءارى اشىق ءجۇرىپ جاتىر. ولارعا جانى مەن ارىن بەرگەن جەرگىلىكتى ەلەمەنتتەر دە ميسسيونەرلىك ارەكەتتەرگە بايقاماي نەمەسە ادەيى قۇرال بولىپ وتىرادى. بىلمەي قۇرال بولاتىندار – قازاق مادەنيەتى، ءتىلى، مەملەكەتتىلىگى ماسەلەسىندە سەزىمسىز، ءدۇبارا كاتەگورياسىنداعى ينتەللەگەنتتەر، ولاردى كوسموپوليت، ينتەرناتسيوناليست نەمەسە شەكتەن شىققان گۋمانيستەر دەسە دە بولادى. ال ادەيى قۇرال بولىپ جۇرگەندەرگە كەلسەك، ولار حريستياندىقتى شىن كوڭىلدەن قابىلداپ، ولارمەن رۋحتاس، نيەتتەس، ورتاق قۇداي – يسانىڭ ۇلى بولۋعا تىرىسىپ جۇرگەن، ءدىنىن، ياعني، قابىعىن اۋىستىرعاندار. ولار دا ءبىزدىڭ ازاماتىمىز، ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگى قانداس، وتانداستارىمىز.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ميسسيونەرلەر الدىمەن وسى ەلدەگى حريستياندارعا ناسيحات جۇرگىزگەن. سوسىن پروتەستان، ورتودوكس، يەگوۆا كۋاگەرلەرى مەن “بەيبىتشىلىك جاقتاستارىنا” قاتىستى ميسسيونەرلەر مۇسىلمان كاتەگورياسىنداعى قازاقتارمەن جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى. ميسسيونەرلەردىڭ كوبى موسكۆاداعى “ەۆروپادا يسلام كوميتەتى” مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن ءۇش ورتالىقتان تاپسىرما الىپ تاشكەنتتەگى ءبىر ورتالىقتىڭ باقىلاۋىندا ارەكەت ەتەدى.
قازاقستاندا بۇگىن 15 امەريكالىق ميسسيونەرلىك ۇيىم جۇمىس ىستەيدى. گەرمانيالىق يەگوۆا كۋاگەرلەرى دە ات ويناتىپ ءجۇر. ورتودوكس – كاتوليك – پروتەستان شىركەۋلەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعىمەن قازاقستاندا “سەنىم قورى” بۇكىل ورتا ازياعا “يسانى” ۋاعىزداپ جاتىر. وسى قور ارقىلى اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتىپ وتىر. باتىستىق ءبىر زەرتتەۋشى “قازاقستان، ميسسيونەرلەردىڭ جوباسى بويىنشا ەتنيكالىق قۇرىلىمى، ءدىني موزايكالىق كوپ تۇرلىلىگى جاعىنان، رەسەيگە جاقىندىعى ءالى دە بولسا كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ اسەرىنەن ايىعا الماۋىنان ءدىننىڭ ەڭ ءالسىز شىنجىرى بولىپ تابىلاتىن ورتا ازيا مەملەكەتى بولىپ ەسەپتەلەدى” – دەيدى. مىنە وسىنداي ىڭعايلى جاعدايداعى قازاقستانعا ميسسيونەرلەر ۇيىرسەك بولىپ وتىر. قازاقستاندا حريستيان ميسسيونەرلەرىنەن كەيىنگى ەڭ ىقپالدى ءدىن تاراتۋشىلار بۋدديستەر مەن وتقا تابىنۋشىلار. مىسالى، سينگاپۋر، فيليپپين، ەكۆادور، رەسەيدەن كەلگەن باحايلار مەن ءۇندىستاننان كەلگەن “كريشنالار”. شىركەۋ رەتىندە، ەۆانگەليست-ليۋتەران جاماعاتى، ەۆانگەليست-حريستيان ۆافتيستەر; جەتىنشى كۇن ادۆەنتيستەرى، رۋم-كاتوليك شىركەۋى، جاڭا سەرىكتەر شىركەۋ، يەگوۆا كۋاگەرلەرى، حريستيان پرەسۆيتاريان شىركەۋى، حريستيان-پروتەستان شىركەۋى، “تولىق ءىنجىل حريستياندار” شىركەۋى وسىلاردىڭ بارلىعىن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان ىزدەمەي-اق، ءوز جەرىمىزدەن تابا الامىز. يەگوۆا كۋاگەرلەرى ستامبۋلدا قۇرىلعان “كيەلى كىتاپتار” فيرماسى ارقىلى قازاقشا ء“ىنجىل، تاۋرات، زابۋردان تاڭدامالى” اتتى كىتاپ، جۋرنالدارىن حالىققا تەگىن تاراتىپ جاتىر. مىنە وسىلايشا، ء“دىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى” زاڭىمىز ميسسيونەرلەرگە وتە ۇلكەن ولجا بولىپ، جەرگىلىكتى ءداستۇرلى دىندەردىڭ جاندانۋىنا پايداسى ءتيىپ وتىرعان جوق. كورىپ وتىرعانىمىزداي مەنىڭ مەملەكەتىم مەنىڭ دىنىمە تاراپسىز قارايدى. بۇل قالاي؟! بارلىق دىنگە ء(داستۇرلى ەمەسىنە دە داستۇرلىسىنە دە) تەڭ قۇقىق بەرىلگەندىگى مەملەكەتتىلىك فيلوسوفياسىنا دا قايشى ۇستانىم. ميسسيونەرلەردىڭ بۇل ارەكەتى ۇلتتىق تۇتاستىعىمىزعا، قوعامدىق بىرلىگىمىز بەن ىنتىماعىمىزعا تونگەن قاۋىپ. ۇلتتىق تۇتاستىق جويىلسا، ءدىن بىرىكتىرۋشى قاسيەتىن جوعالتادى. ول كەزدە ءداستۇرلى يسلام ءدىنى قازاق ۇلتى ءۇشىن ءبولۋشى ەلەمەنت رەتىندە قاراما-قايشى جىكتەردىڭ “جاسىل جالاۋىنا” اينالادى. ءدىن مەن ساياسات، مەملەكەت پەن ءدىن بيلىكتەرى تىزگىندەرىنەن ايرىلىپ ەكى جىككە تورەلىك ايتۋ ءۇشىن ءارى قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى باقىلاۋ ءۇشىن اقش، ەۆروپا اسكەرلەرى مەن ساياساتى قازاق ەلىندە تايراڭداپ، ءتورىڭدى ويراندايدى. قۇداي ساقتاسىن، ول كۇندى كورسەتپەسىن دەپ تىلەيىك. ايتسە دە، ساقتانساق ساقتالامىز!

دوساي كەنجەتاي
فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz