جەكسەنبى كۇنى 75 جاسقا قاراعان شاعىندا «سىعان سەرەناداسى» ءانىنىڭ العاشقى ورىنداۋشىسى ءانشى، اكتريسا جانە رەجيسسەر زاۋرەش ەسبەرگەنوۆا دۇنيە سالدى. وقىرمان نازارىنا اياۋلى ونەرپاز تۋرالى ونىڭ كوزى تىرىسىندە جازىلعان مىنا ماقالانى ۇسىنامىز. ارداقتىلارىمىزدى ۇمىتپايىق، اعايىن...

«وقىتۋشىنىڭ ءوزiن ەمەس، نيەتiن ۇردىم»

بۇل كiسiمەن سۇحباتتاسىپ وتىرىپ تاڭ قالماۋ مۇمكiن ەمەس. نە سەبەپتi?

بiرiنشiدەن، شىنايىلىعىنا. ونىڭ بويىندا «وسى مەن جۋرناليستپەن سويلەسiپ وتىرمىن-اۋ، دەمەك، ارەكەتiمە دە، اڭگiمەمە دە وتە اباي بولۋىم كەرەك قوي» دەگەن جاساندى اسiرەساقتىق پەن جالعان كولگiرسۋدiڭ نىشانى دا بايقالمايدى. باعزى كەزەڭدەردەگi بازبiر قىزىق جايتتار مەن سول جاسقا ءتان قىزبا مiنەزدەرگە قاتىستى ەستەلiگi قالاي اسەرلi ەستiلسە، ەشكiم سىرىن العىزعىسى كەلمەيتiن بۇگiنگi كەزەڭنiڭ ءبىنايى اڭگiمەسiنە كiرiسكەندە دە iشكi پiكiرiن ەش بۇگiپ قالمايدى. ياعني، جاراتىلىسى قانداي بولسا، سول قالپىنان اينىمايدى. ساحنا ساڭلاقتارىنىڭ اراسىندا ونەردە باسقا، ومiردە باسقا ادامداردىڭ دا از ۇشىراسپايتىنى بەلگiلi بولسا-داعى، زاۋرەش اپايمەن بiرنەشە رەت جولىعىپ سۇحباتتاسقان جاننىڭ وسىنداي ويعا تiرەلەتiنi انىق.

ەكiنشiدەن، ول كiسiنiڭ اقتى اق، قارانى قارا دەپ، اشىعىن ايتاتىن تۋراشىلدىعىنا ريزا بولاسىز. ونەرگە بايلانىستى بولسىن، قوعامداعى احۋالعا قاتىستى بولسىن، «مەنiڭ ويىمشا، مىناۋ دۇرىس، ال مىناۋ بۇرىس» دەپ بەتiڭ بار، ءجۇزiڭ بار دەمەي، تۋراسىن ايتادى. «ويتكەنi, مەن ادايدىڭ قىزىمىن، اينالايىن» دەپ اڭگiمەسiن ازiلمەن ارلەپ قويۋدى دا ۇمىتپايتىن ول سونىڭ وزiندە كەيبiرەۋلەر سەكiلدi ءوز پiكiرiن وزگەگە كۇشتەپ تاڭىپ، «وسىلاي ەمەس پە، سەن قالايشا بۇلاي ويلامايسىڭ؟» دەپ وزiمبiلەرمەندiك تانىتپايدى، كەرiسiنشە، ءار ويىن «باسقالاردىڭ نە ايتاتىنىن قايدام، مەنiڭ جەكە كوزقاراسىم بويىنشا...» دەپ ناقتىلاپ وتىرادى.

ۇشiنشiدەن، زاۋرەش اپايدىڭ كەڭپەيiلدiگiنە دە قايران قالماسقا لاج جوق. ساحنالىق قادامىن وزiڭمەن قاتار باستاعان ارiپتەستەرiڭنiڭ الدى كسرو حالىق ءارتiسi اتانىپ، كەيiنگiلەرi دە ابىرويدان كەندە بولماي جاتقاندا، شيرەك عاسىردان استام شيىرلاعان ونەر جولىنداعى تىنىمسىز تiرلiگiڭ ەلەنبەي، ەلدەن ەرەك بولماسا دا جۇرت قاتارلى جۇلدە بۇيىرماي، اتاققا iلiنبەي، كوپە-كورنەۋ تاسادا قالا بەرۋ قايبiر وڭاي دەيسiز. جانە ەڭ قيىنى – سول ەڭبەگiڭنiڭ ايدارىنان جەل ەسiپ جاتقان ايتۋلى تۇستاستارىڭنىڭ قىزمەتiنەن ارتىق بولماسا كەم ەمەس ەكەنiن سەزiنۋ عوي. ونىڭ ۇستiنە، «مەن تۇرعاندا «اسىل ارماندى» ايتۋعا قالاي ءداتiڭ بارادى؟» دەپ ايبات شەككەن اتاقتى ارiپتەسiڭ ابايسىزدا قايتارعان اششى ءھام اقيقات جاۋابىڭدى كەك تۇتىپ، سول ءۇشiن ءوزiنiڭ ەمەن ەسiكتەردi ەركiن اشا الاتىن مۇمكiندiگiن پايدالانىپ، سەنi ۇلكەن ساحنادان قاقپايلاي بەرسە شە؟ Iزگiلiكتi دە، قاراۋلىقتى دا iشكi دۇنيەسiمەن سەزiپ، جۇرەگi ارقىلى وتكiزەتiن جانى نازiك ونەر ادامى ءۇشiن مۇنىڭ ءبارiنiڭ از سالماق ەمەس ەكەنi انىق. بiراق زاۋرەش ەسبەرگەنوۆانىڭ ەرiك-جiگەرiنiڭ مىقتىلىعىنا دالەل – ول قيانات اتاۋلىعا ەش قىڭعان ەمەس. اقىر-سوڭىندا ۇنەمi شەتەلگە – الگi انشiلەر، شەتسiز-شەكسiز سايىن دالا توسiنە – بۇلار گاسترولگە كەتسە دە، ول وسىنىڭ وزiنەن جاقسىلىق كورگiسi كەلەدi. راس، ۆەنگريا، موڭعوليا سىندى ەلدەرگە بۇل كiسi دە ساپار شەكتi, دەگەنمەن سول ساياحاتتاردان العان اسەردiڭ تۋعان ەلدi ارالاۋداعى، قازاق تىڭدارمانىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنۋدەگi سيقىرلى سەزiمدەرمەن شەندەسە المايتىنىن مويىندايدى.

تورتiنشiدەن، ز.ەسبەرگەنوۆانىڭ ونەرگە عاشىقتىعى دا سۇيسiندiرەدi. ءوز شىعارماشىلىعىنا سىن كوزبەن قاراپ، كەمشiلiكتەرi بولسا مويىنداپ وتىراتىن ادام وزگە ونەرپازدىڭ iسiنە دە جاناشىرلىقپەن، تۇسiنiستiكپەن قاراي بiلسە، سۇيسiنبەگەندە قايتپەكسiز؟ قاتارلاستارىنا قالىپتاسقان قۇرمەت ءوز الدىنا، ساحنا ساڭلاعىنىڭ جاس تالانتتارعا دەگەن كوڭiلi تiپتi الابوتەن.

– ولار بiز سياقتى ەمەس، ءسال باسقاشالاۋ، – دەپ ەدi بiر اڭگiمەلەسكەندە زاۋرەش اپاي. – تاربيەسi دە، تانىم-تۇسiنiگi دە مۇلدە وزگەشە. بۇگiنگi جاستار باتىل، ەركiن جانە وتە دارىندى. ارينە، تiپتەن كەمشiلiكسiز ەمەس، قاتەلiكتەرiن جۇمىس بارىسىندا ۇنەمi ەسكەرتiپ تە وتىرامىن. تۇزەتكەن تۇسىڭدى تەز ءتۇسiنiپ، لەزدە قاعىپ الىپ، كەلەسi جولى قايتالاماۋعا تىرىسقان ادامنان اينالمايسىڭ با! «مەن كوپتi كورگەن كونەكوزبiن، تاجiريبەم دە مول، سەندەر ماعان بەيiمدەلiڭدەر، مەن سياقتى ويناڭدار، مەن سياقتى ويلاڭدار» دەسەم، كiم بولعانىم؟ قايتا مەن ولاردىڭ كوزقاراسىمەن ساناسايىن، جاستار ءوز ۇستانىمىن كورسەتسiن، ءوز ويىن اشىق بiلدiرسiن. سوندا عانا ءوسۋ، دامۋ بولادى.

بەسiنشiدەن، ءتۇر-تۇلعاسىنا وراي قورعانسىز دا نازiك جانداي كورiنەتiن زاۋرەش اپايدى تۇلا بويى تۇنعان نامىس ءورتi دەرسiڭ! قۇيتتاي ادiلەتسiزدiك كورسە، جاڭا عانا جايماشۋاق وتىرعان اپاي جالىنداپ شىعا كەلەدi.

– ءوز ەلiمiزدە تiلiمiزدiڭ وركەن جايا الماي وتىرۋى سول نامىسسىزدىعىمىزدان، – دەپ كۇيiپ-پiسەدi ول. – بار قازاقشاسى «كەلەسi ايالداما – گوگول كوشەسi» دەگەننەن اسپايتىن الماتىعا كەلگەن سايىن جۇرەگiم اۋىرادى. بۇل مەنiڭ نامىسىما تيەدi! ناعىز قورلىق، قاسiرەت وسى عوي! جاستاردىڭ نامىسىن جانىماي جاعدايىمىز تۇزەلمەيدi. نامىستى جانۋ – ءوزiڭدi-ءوزiڭ تانۋ دەگەن ءسوز. قازاقتى اۋەلi ءوزiمiز قۇرمەتتەمەي، وزگەگە سىيلاتا المايمىز. مەنiڭ دۇنيەتانىمىم – تەك قانا ۇلت. ۇلت نامىسى ءۇشiن كەزiندە وقىتۋشىمدى دا ۇرعانمىن. ورىس جولامايتىن الىس اۋىلدا وسكەنبiز، سوندىقتان با، كونسەرۆاتوريادا وقىپ جۇرگەنiمدە ورىس تiلiن ۇيرەنۋدە بiراز قينالدىم. سوندا وسى پاننەن ساباق بەرەتiن مۇعالiمiمiز مىسقىلداعانداي، مازاقتاعانداي كەيiپپەن «ورىس تiلiن بiلمەگەن ادامدى مەن ادام دەپ ەسەپتەمەيمiن» دەدi. سوندا ورىسشا بiلمەيتiن بارشا قازاقتىڭ ادام بولماعانى ما؟ جىنىم كەپ كەتتi دە، «بايقاپ سويلەڭiز» دەپ جاعىنان تارتىپ جiبەرگەنiمدi بايقاماي قالىپپىن. كەيiن مۇنى ەستiگەن رەكتورىمىز قۇددىس قوجامياروۆ ء«اي، بۇزىق قىز، سەن نە ءبۇلدiرiپ ءجۇرسiڭ؟ وقىتۋشىڭدى ۇرعانىڭ نە؟» دەگەندە، «مەن وقىتۋشىنى ەمەس، ونىڭ نيەتiن ۇردىم» دەپ جاۋاپ بەرگەنiم ءالi ەسiمدە...

«ماعان ءان ايتۋ كەرەك!»

زاۋرەش ەسبەرگەنوۆانىڭ كونسەرۆاتوريادا جانە وعان دەيiن دە، ودان كەيiن دە باسىنان كەشكەن حيكايالارىنان قىزعىلىقتى دا اسەرلi كiتاپ جازۋعا بولادى. بالا كەزiنەن انگە عاشىق بولعان قارشاداي قىزدىڭ دارىنى ەلگە ەرتە بايقالسا كەرەك. ماڭعىستاۋدىڭ قۇمىندا تۇيەمەن كوشiپ-قونىپ جۇرەتiن شاعىن اۋىلدا وسكەن ونىڭ اكەسi ەسبەرگەن 1940-جىلداردىڭ باسىندا سوعىسقا ءوزi سۇرانىپ اتتانىپ («مەنiڭ اكەمدi نامىس ولتiرگەن» دەيدi ءانشiنiڭ ءوزi), سوندا ەرلiكپەن قازا تابادى. سول كەزدە كiشكەنتاي زاۋرەش ءۇش جاستا ەكەن. اناسى رابيعا كۇنi بويى جۇمىستا، بالا-شاعانىڭ قامىمەن ءجۇرiپ، ۇيگە قاس قارايا بiر-اق ورالادى. بولاشاق ءانشiنi بiرەسە مىنا كورشiگە، بiرەسە انا كورشiگە تابىستاپ كەتەدi ەكەن، بiراق ول ءبارiبiر وزدەرiنiڭ كiشكەنە قاراشا ۇيiنە كiرiپ اپ، جالعىز ءوزi قۋىرشاق ويناپ وتىراتىن كورiنەدi. سونداي ءساتتiڭ بiرiندە دالادا جۇرگەن ايەلدەر قارشاداي بالانىڭ زارلاتا اندەتكەن داۋسىن ەستيدi. «بۇل كiم بولدى ەكەن؟» دەپ داۋىس يەسiن ءارi-بەرi iزدەگەن ولار اقىرى وسى ۇيگە باس سۇقسا، جۇدىرىقتاي قارا قىزدىڭ اكەسiن جوقتاپ وتىرعانىن كورەدi. ونىڭ وڭمەنiڭنەن ءوتiپ، جۇرەگiڭە قادالاتىن قاسiرەتتi ۇنiنەن ونسىز دا قامىعىپ جۇرگەن اۋىلدىڭ قاتىن-قالاشى كوزدەرiنە جاس الىپ: «قاراعىم-اۋ، قارعاداي بولىپ داۋسىڭ قانداي زارلى ەدi? بالا ەكەش بالانىڭ دا جۇرەگiنە جۇك تۇسiرگەن سۇم سوعىس-اي! اينالايىن، قويا قويشى، ايتپەسە مىنا ۇنiڭمەن سەن بۇكiل اۋىلدى جىلاتاسىڭ»، – دەپ باسۋ ايتقان ەكەن.

ءانشi كونسەرۆاتورياعا دا وسى داۋسىنىڭ دارالىعىنىڭ ارقاسىندا تۇسكەن. وزگە جۇرت ەمتيحان تاپسىرىپ، سىناقتان ءوتiپ جۇرگەندە زاۋرەش بiر توپ ۇستازدىڭ الدىندا ەكi ءان ايتىپ-اق ستۋدەنت اتانعان. داۋسى كونسەرۆاتوريانىڭ دۋالىن دiرiلدەتiپ، تەرەزەسiن سىقىرلاتىپ جiبەرگەندە، تالايدى كورگەن تارلان مامانداردىڭ ءوزiنiڭ اۋزى اشىلىپ قالىپتى. بiراق ول كەزدە (وتكەن عاسىردىڭ 50-60-جىلدارى) بۇل وقۋ ورنىندا ساباق نەگiزiنەن ەۋروپانىڭ كلاسسيكالىق مۋزىكاسىنىڭ ۇلگiسiمەن، ياعني، وپەرالىق باعىتتا جۇرگiزiلەتiن.

ەسبەرگەنوۆانىڭ قازاقتىڭ كەڭ جازيراسىنداي جايدارى اندەرiنە ساي كەلەتiن ەرەكشە داۋسى «ولاي ايتپا، بىلاي ايت» دەگەن نۇسقاۋلار مەن شەكتەۋلەرگە ەش كونبەيتiن. وقىتۋشى ولاي تارتىپ، بولاشاق ءانشi بىلاي تارتىپ، ءارi-ءسارi كۇيدە جۇرگەندە بiردە ماسكەۋدەن ايماقتارداعى وقىتۋ جۇيەسiن تەكسەرۋگە كوميسسيا كەلە قالادى. كوميسسيا مۇشەسiنiڭ الدىندا زاۋرەش ءاندi وپەرا ستيلiندە ەمەس، ادەيi ءوزi قالىپتاسقان قازاقى باعىتتا شىرقايدى. سوندا ورتالىقتان كەلگەن مامان ورنىنان اتىپ تۇرىپ، جاس ونەرپازدى قۇشاقتاي الىپ: «مىناۋ – دايىن ءانشi عوي، مۇنى نەگە قيناپ وقىتىپ جۇرسiڭدەر؟» – دەپتi. ءسويتiپ، ونى الگi وقىتۋشىلاردىڭ الدىنداعى ازاپتان بiرجولا قۇتقارىپتى.

الايدا نەبارi ەكiنشi كۋرستا وقىپ جۇرگەن قىزدىڭ بiردەڭە عىپ كونسەرۆاتوريانى بiتiرۋi كەرەك ەمەس پە؟ اقىلداسا كەلە ز.ەسبەرگەنوۆا رەجيسسەرلiك فاكۋلتەتكە اۋىسىپ، «تەاتر رەجيسسەرi» ماماندىعىن الىپ شىعادى. ونىڭ كەيiنiرەك انشiلiكپەن قاتار رەجيسسەرلiك قىزمەتتi دە قاتار الىپ ءجۇرۋi وسىعان بايلانىستى.

كونسەرۆاتوريانى بiتiرگەن سوڭ جاس مامان جامبىل وبلىستىق، اتىراۋ وبلىستىق تەاترلارىندا ەڭبەك ەتتi. اسiرەسە ۇلتتىق مادەنيەتتiڭ ۇلكەن جاناشىرى وزبەكالi جانiبەكوۆپەن بiرگە جۇمىس iستەگەن تورعاي وبلىستىق تەاترىنداعى قىزمەتiن ەرەكشە ساعىنىشپەن ەسكە الادى.

– راس، اۋەلدە بiراز ابiرجiدiك، – دەيدi زاۋرەش اپاي. – ارقانىڭ قىسى قاتتى، كەي كۇندەرi قارلى بوران سوققاندا الاي-تۇلەيدەن ەشتەڭە كورiنبەي، جۇمىسىمىزدى جاتاتىن ءۇيiمiز بەن تەاتر عيماراتىنىڭ اراسىن الدىن الا جالعاپ قويعان ارقان ارقىلى تاۋىپ باراتىنبىز. باسقا دا قيىندىقتار كوپ بولدى. بiراق جاس بولدىق، جالىنداپ تۇردىق، وزاعاڭ سەكiلدi تاۋەكەلگە بەل بۋسا، ماقساتىنا جەتپەي تىنبايتىن تىنىمسىز ادامنىڭ يدەياسىن بويىمىزعا سiڭiرiپ جۇمىس iستەدiك، سوندىقتان بولار، ەشتەڭەنi ەلەگەن جوقپىز. كەرiسiنشە، سول قيىندىقتاردى قازiر ساعىنامىن. مەن سودان كەيiن وزبەكالi جانiبەكوۆتەي عاجاپ تۇلعا كورگەن ەمەسپiن. ءوز iسiنە شىن بەرiلگەنi سونداي، نەگiزگi جۇمىسى تورعاي وبلىسى باسشىسىنىڭ يدەولوگيا جونiندەگi ورىنباسارى بولسا دا، ءوزi قۇرعان قازاق تەاترىنىڭ ءار قادامىن باقىلاپ وتىراتىن. امانگەلدi باتىردىڭ زايىبى – بالىمنىڭ زارىن سپەكتاكلگە ازiرلەپ، الدىن الا راديوعا جازۋىمىز كەرەك بولعاندا، ءوزi جەلكەمنەن قاداعالاپ تۇرىپ جازدىرعانى بار. كەيiن جۇمىسقا كوڭiلi تولىپ، «زاۋرەش، جارايسىڭ، تاماشا ورىندادىڭ» دەپ رازىلىعىن بiلدiرەر ەدi. ول كiسi ولە-ولگەنشە ونەرگە قىزمەت ەتكەن شەنەۋنiك بولدى. قازiر، كەرiسiنشە، ونەر شەنەۋنiكتەرگە قىزمەت ەتۋگە كوشتi عوي...

تەاتر سالاسىندا ەڭبەك ەتiپ جۇرگەن جىلدارى ز.ەسبەرگەنوۆا ءاۋ باستاعى انشiلiك ارمانىن ۇمىتقان جوق.

– بiردە قالىڭ ويعا شومىپ وتىردىم دا، الدەن ۋاقتا وقىستان ويانعانداي بولىپ، الدىمداعى اق قاعازعا قارادىم. سەنسەڭiز، قالاي، قاشان جازعانىمدى ءوزiم بiلمەيمiن، بiراق «ماعان ءان ايتۋ كەرەك!» دەپ جازىپ قويىپپىن، – دەيدi ول.

بۇل – ءان ءۇشiن تۋعان جۇرەكتiڭ سول ارزۋدى اڭساعان ءۇنi بولسا كەرەك.

زاۋرەش اپاي سوسىن الماتىعا ورالىپ، «قازاقكونتسەرتتە» 20 جىل قىزمەت ەتتi. بۇكiل قازاق دالاسىن ارالاپ ءان سالدى. ءناديا ءشارiپوۆا، ليۋدميلا يۆانوۆا-سوكولسكايا، گۇلجيھان عاليەۆا سىندى ۇستازدارىنىڭ شاپاعاتىن سەزiندi. ەلدiڭ ساعىنىپ كۇتەر سۇيiكتi انشiسiنە اينالدى. ءشامشi قالداياقوۆتىڭ ءوزi ءانشiنiڭ ورىنداۋىنداعى «سىعان سەرەناداسىن» تىڭداپ: «بۇل ءاندi زاۋرەشتەي ەشكiم ايتا المايدى ەكەن»، – دەپ مويىنداعان ەكەن...

ساكەن سىبانباي

زاۋرەش ەسبەرگەنوۆا. ءانشi, اكتريسا جانە رەجيسسەر. 1940 جىلدىڭ 27 ساۋiرiندە ماڭعىستاۋ وبلىسى، ماڭعىستاۋ اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن.

رەپەرتۋارىنداعى اندەر: نەگiزiنەن حالىق جانە حالىق كومپوزيتورلارى اندەرi, ەل اۋزىندا «جەتi قايقى» اتانعان، حIح عاسىردا ماڭعىستاۋ وڭiرiندە ءومiر سۇرگەن دوسات، تاستەمىر، وسكىمباي، تۇرسىن، ءادىل، شولتامان، جىلگەلدى ءتارiزدi سال-سەرiلەردiڭ، سونداي-اق قايىپ قورابايۇلىنىڭ اندەرi. زاماناۋي قازاق كومپوزيتورلارىنان ك.كۇمiسبەكوۆتىڭ «مەنiڭ دالام»، ە.حاسانعاليەۆتiڭ «اسىل ارمان»، ش.قالداياقوۆتىڭ «سىعان سەرەناداسى» جانە ت.ب. اندەرiن العاش شىرقاعان انشiلەردiڭ بiرi. كوپتەگەن اندەرi مەن رەجيسسەر، رەداكتور رەتiندە جاساعان مۋزىكالىق باعدارلامالارى قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىندا ساقتاۋلى.

ويناعان رولدەرi: م.اۋەزوۆتىڭ «قاراقىپشاق قوبىلاندىسىندا» – قارلىعا; «ايمان-شولپانىندا» – تەڭگە; ۆس.ۆيشنەۆسكيدiڭ «وپتيميستiك تراگەدياسىندا» – كوميسسار; ن.حيكمەتتiڭ «سوقىر پاديشاھىندا» – تازشا قىز; م.بايجيەۆتiڭ «جەكپە-جەگiندە» – باستى ايەل بەينەسi جانە ت.ب.

قويعان سپەكتاكلدەرi: م.اۋەزوۆتىڭ «تۇنگi سارىنى»، س.ءجۇنiسوۆتىڭ «جاپانداعى جالعىز ءۇيi»، ءا.ابiشەۆتiڭ «بەلگiسiز باتىرى»، ز.قابدولوۆتىڭ «سونبەيتiن وتى»، م.گوركيدiڭ «سوڭعىلارى»، ن.حيكمەتتiڭ «ەلەۋسiز قالعان ەسiل ەرi»، بۋريات دراماتۋرگi تس.شاگجيننiڭ «ساندىقتان شىققان سايتانى»، سونداي-اق ب.تاجiباەۆتىڭ ستسەناريi ءھام ە.حاسانعاليەۆتiڭ مۋزىكاسى ارقىلى قويىلعان رەۆيۋ-كونتسەرت جانە ت.ب.

2015 جىلدىڭ 18 قاڭتارىندا دۇنيە سالدى.

Abai.kz