«جاس الاش» گازەتىندە جاريالانعان كينورەجيسسەر ەركىن راقىشەۆتىڭ سۇحباتىن جاريالاپ وتىرمىز. سۇحبات ۇستىندە رەجيسسەر سوۆەت وكىمەتىنە قارسى كۇرەسكەن ەلىمىزدەگى استىرتىن ۇيىم تۋرالى ايتادى. «بۇل ۇيىمعا ايگىلى الاشورداشىلار مەن باسىندا سوۆەت وكىمەتىن قولداپ، كەيىن ودان قاتتى تۇڭىلگەن تۇرار رىسقۇلوۆ باستاعان ۇلت قايراتكەرلەرى  كىرگەن»، -  دەيدى «رىسقۇلوۆ»، «اشارشىلىق»، «ت. جۇرگەنوۆ» اتتى  دەرەكتى فيلمدەردىڭ اۆتورى.

  – ەرەكە، ءسىز سوڭعى كەزدە، كەڭەس ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتكەن  قايراتكەرلەرىمىز 1930 جىلدارى سول ۇكىمەتكە قارسى استىرتىن ۇيىم قۇرىپ كۇرەسكەن دەپ ءجۇرسىز. بۇل ءسوزىڭىز قانشالىقتى شىندىققا جاناسادى؟

   –  ءيا مەنىڭ سولاي دەپ ايتىپ  جۇرگەنىم راس. مەن سوڭعى ءۇش جىلدا «ت. رىسقۇلوۆ»، «اشارشىلىق»، «ت. جۇرگەنوۆ» اتتى  دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرۋ بارىسىندا قۋعىن-سۇرگىنگە بايلانىستى كوپتەگەن مۇراعات قۇجاتتارىمەن تانىستىم. فسب-نىڭ، كنب - ءنىڭ مۇراعاتىنان ت. رىسقۇلوۆ، و. جاندوسوۆ، س. قوجانوۆ، ۇ. قۇلىمبەتوۆ، ش. شونانوۆا، ت. جۇرگەنوۆ سياقتى قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ىسىمەن تانىسىپ، ولاردىڭ 1937-38 جىلدارى تەرگەۋ بارىسىندا بەرگەن جاۋاپتارىن سارالاي كەلە، وسىنداي قورىتىندىعا كەلدىم. مەنىڭ قولىمدا استىرتىن ۇيىم بولعانىن راستايتىن  ەشقانداي قۇجات جوق. بىراق سول رەسەيگە بودان كەزدەگى قۇجاتتارعا ون ءمور باسىلسا دا سەنە بەرۋگە بولمايدى. سەبەبى ورىستار تاريحتى ءوز مۇددەسىنە قاراي بۇرمالاپ جازعان. سول سەبەپتى، قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ استىرتىن ۇيىم قۇرعانىن تاريحي فاكتىلەرگە جانە لوگيكاعا سۇيەنىپ ايتقان دۇرىس.

   – سوندا ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنا نە سەبەپ بولدى جانە ونىڭ ماقساتى نە ەدى؟  

   – بۇل ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنىڭ باستى سەبەبى قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنە دەگەن سەنىمى جوعالىپ، ونىڭ ارتى نارازىلىققا ، وشپەندىلىككە الىپ كەلۋى ەدى. باسىندا كەڭەس ۇكىمەتىنە سەنىپ قالعان قايراتكەرلەرىمىز سوعان قىزمەت ەتتى. ول ءۇشىن ولاردى كىنالاۋعا دا بولمايدى. سەبەبى، 1917 جىلى بيلىككە كەلگەن بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا «پاتشا زامانىندا وتار بولعان ۇلتتار، ەندى ءوز الدىنا تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋعا قۇقىلى» دەگەن باپ بولاتىن. سوعان سەنىپ قالعان قايراتكەرلەرىمىز الدانعاندارىن كەش ءتۇسىندى. بۇل كەزدە ستالين باستاعان ۇكىمەت اياعىنا نىق تۇرىپ، توتاليتارلىق جۇيە كۇشەيە باستاعان ەدى.

  – ولار الدانعاندارىن قانداي جاعدايدا ءتۇسىندى ؟

  –  وعان بىرنەشە سەبەپتەر بولدى. كەڭەس ۇكىمەتىنە دەگەن سەنىمسىزدىكتەرىنىڭ ەڭ باستىسى 1928 جىلدان باستالدى. ستالين 1928-32-ءشى جىلدارداعى ءبىرىنشى بەسجىلدىقتى يندۋستريالاندىرۋ بەسجىلدىعى دەپ اتادى. رەسەي سول جىلدارى 1500 ءىرى ءوندىرىس ورىندارىن، زاۆود- فابريكالار، اسكەري نىساندار، ماسكەۋ مەتروسىن سالۋدى جوسپارلادى. سول قۇرىلىس نىساندارىنا شەتەلدەردەن قۇرال-جابدىقتار الۋعا، ميلليونداعان جۇمىسشىلاردى تاماقپەن قامتاماسىز ەتۋگە قارجى قاجەت بولدى. سوندىقتان 1928 جىلى قازاندا «كامپەسكە» جايلى قاۋلى شىقتى. ماسكەۋ كامپەسكە  تەك ءىرى بايلار مەن حانداردىڭ ۇرپاقتارىنا عانا قاتىستى دەگەنىمەن، ءىس جۇزىندە بۇكىل حالىقتىڭ بار مالى مەن استىعىن تارتىپ الدى. مۇنىڭ ارتى ۇلتتىڭ قاسىرەتىنە الىپ كەلەتىنىن تۇسىنگەن ت. رىسقۇلوۆ، ن. نۇرماقوۆ ت.ب، قايراتكەرلەرىمىز ۇلكەن مىنبەرلەردەن سويلەپ، كامپەسكە تارتىپ الۋ جولىمەن ەمەس، سالىق سالۋ ارقىلى جۇرگىزىلۋى كەرەك دەپ، اشىق قارسى شىقتى. بىراق رەسەي ءوزى قۋاتتى مەملەكەتكە اينالۋ ءۇشىن  زۇلىمدىق ساياساتىن جالعاستىرا بەردى. دىنسىزدەر قۇداي جوق دەگەن ساياساتتى ۇستانىپ، مولدا-يمامدارىمىزدى اتىپ، قۇران كىتاپتارىن ورتەپ، مەشىتتەرىمىزدى كلۋبقا ، اتقوراعا اينالدىردى. ءستاليننىڭ كەزەكتى كۋلاكتاردى جويۋ جايلى قاۋلىسى قايراتكەرلەرىمىزدىڭ نارازىلىعىن وشپەندىلىككە ۇلاستىردى. كۋلاكتى جويۋ دەگەن ءسوز، بۇل ورتا اۋقاتتى شارۋانى جويۋ دەگەن ءسوز. ۇلتتىڭ تىرەگىن جويۋ دەگەن ءسوز. بۇل ادامزات بالاسىندا بولماعان جاۋىزدىق ەدى. وسى كەزدە ۇلتشىل ازاماتتارىمىز جۇرەكتەرى قان جىلاپ، ۇلتتى جويىلۋدان  ساقتاپ قالۋ ءۇشىن حالقىنا اراشا تۇسەدى.  ولار كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى اشىق كۇرەسكە بارا الماعان سوڭ، باستارىن بايگەگە تىگىپ، استىرتىن كۇرەسكە شىعادى.  ماقساتتارى – قازاقستاندى كەڭەس ۇكىمەتىنەن ءبولىپ الىپ تاۋەلسىز ەگەمەن ەل ەتۋ. سول ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن  ت. رىسقۇلوۆ باستاعان قايراتكەرلەرىمىز 1929-30 جىلدارى قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ استىرتىن ۇيىمىن قۇرادى.

   – بۇل ءسىزدىڭ استىرتىن ۇيىم قۇرىلدى دەگەن ءجاي بولجامىڭىز عوي؟ ونى راستايتىن قانداي دالەلدەرىڭىز بار؟

  – ء يا، بىراق بۇل بولجام سول كەزدەگى وقيعالارعا، قايراتكەرلەرىمىزدىڭ تەرگەۋ بارىسىندا بەرگەن جاۋاپتارىنىڭ نەگىزىندە جاسالىنىپ وتىر. ارينە، ول جاۋاپتاردىڭ انىق –قانىعىنا بىردەن كوز جەتكىزۋ قيىن. ءبىز سول قۋعىن –سۇرگىن جىلدارى اتىلعان قايراتكەرلەرىمىزدىڭ تەرگەۋ بارىسىندا بەرگەن جاۋاپتارىن وتىرىك، جالا جابىلعان دەيمىز. سول باياعى ورىستىڭ ايتقانىنا سەنىپ، وعان قارسى ءۋاج ايتا الماي ءجۇرمىز. مەنىڭ ويىمشا ولار نەگىزىنەن بولعان وقيعانى ايتقان. ول قۇجاتتار قۇپيا، وسى كۇنگە دەيىن اشىلماعان. جەكەلەگەن تاريحشىلارعا، قايراتكەرلەردىڭ ۇرپاقتارىنا رۇقسات ەتىلگەنمەن، ءالى دە جۇيەلى تۇردە زەرتتەلىپ، ساراپتاما جاسالىنباعان. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارى تاريحشىلارىمىز نەگىزىنەن تەك الاشورداشىلاردى، وندا دا ءبىر جاقتى زەرتتەدى. ءتىپتى الاش قايراتكەرلەرى دەگەندە، شاتاسىپ تەك الاشورداشىلاردى عانا ايتاتىن كۇيگە جەتتىك. جارايدى، ول ەندى باسقا اڭگىمە.   مەن ءوز جورامالىمدى وسى ۇيىمنىڭ اشىلۋىنا سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن ەكى فاكتىمەن بايلانىستىرسام، ءبىراز نارسەنىڭ بەتى اشىلادى.

  – ول قانداي فاكتىلەر؟

   ءبىرىنشى فاكت، ياعني بولعان وقيعا. 1920 جىلى الاش وردا ۇكىمەتى قۇلاعاننان كەيىن، الاش كوسەمى ءا. بوكەيحانوۆ ءوز جاقتاستارىنا ارناپ ۇندەۋ تاستايدى. ء«بىز جەڭىلدىك، بىراق ۇلتتىڭ ساناسىن وياتىپ، مۇددەسىن قورعاۋىمىزدى ءبىر ساتكە دە توقتاتپاۋىمىز كەرەك . ول ءۇشىن، بولشەۆيكتتەر پارتياسىنىڭ قاتارىنا ءوتىپ كەڭەس ورگاندارىنا جۇمىسقا كىرىپ، كۇرەسىمىزدى  استىرتىن جۇرگىزۋىمىز كەرەك» دەيدى. وسىدان كەيىن الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى مەن ولاردىڭ ۇستانىمىن  قولدايتىن جاقتاستارى كەڭەس ۇكىمەتىنە ءتۇرلى قىزمەتكە كىرەدى. ءسويتىپ ۇلتتىڭ رۋحىن وشىرمەۋ جولىندا وزدەرىنىڭ كۇرەسىن استىرتىن جالعاستىرا بەرەدى. بۇل جايلى تاريحشىلار دا بىلەدى. مۇنى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى.

   – ءبىز ايتىپ وتىرعان 1929-30 جىلدارداعى استىرتىن ۇيىمعا مۇنىڭ قانداي قاتىسى بار؟

   – تىكەلەي. الاشورداشىلار مەن كەڭەس ۇكىمەتىن قولداعان قايراتكەرلەرىمىزدىڭ اراسىندا پىكىر قايشىلىقتارى بولعانى راس. ولاردىڭ كوزدەگەن ماقساتى، مۇددەسى ءبىر بولعانىمەن بىراق وعان جەتۋ جولدارى ءارتۇرلى ەدى. العاشقىلارى كەڭەس ۇكىمەتىن جاۋ ساناپ، وعان باسىنان قارسى تۇردى. كەيىنگىلەرى باسىندا سەنىپ قالدى دا، ارتىنان الدانعاندارىن ءتۇسىندى. 1929 جىلدارى كەڭەس ۇكىمەتى، الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرىنە، ت.ب ساياسي پارتيالارعا راقىمشىلىق جاساۋ جايلى بەرگەن ۋادەلەرىن بۇزىپ، ولاردى جاپپاي قۋعىندايدى.  بارلىعىن دەرلىك ءتۇرلى مەرزىمگە   تۇرمەگە قاماپ، العاشقى ءتورت ادامدى اتىپ تاستايدى. بۇل قۋعىن-سۇرگىننەن الاشورداشىلار قاتتى السىرەپ، امان قالعاندارى كەشەگى قىزىل قايراتكەرلەرمەن  كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن بىرىگەدى. ءسويتىپ العاشقى ۇيىم 1930 جىلدارى قۇرىلعان ۇيىمنىڭ اشىلۋىنا ءبىر جاعىنان سەبەپشى بولدى. سوڭعى  ۇيىمنىڭ باستى ەرەكشەلىگى قازاقستانداعى بارلىق ۇلتشىلداردىڭ باسىن بىرىكتىردى. سول كەزدە س. سەيفۋللين، «ۇلتتىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعاندا قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋعا بولمايدى. مۇنداي جاعدايدا تەك ۇلتتىڭ ساتقىندارى عانا جايباراقات وتىرادى. جۇرەگى ۇلتىم دەپ سوققان بارلىق ازاماتتار ۇلت مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسۋى كەرەك. كىم ءوزىن  قازاق حالقىنىڭ ناعىز ۇلىمىن دەپ ساناسا، قانداي ورتادان شىققانىنا، قانداي پارتياعا مۇشە بولعانىنا قاراماي، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ءبىر تۋدىڭ استىندا بىرىگۋى قاجەت» دەيدى.

  – ۇيىمنىڭ قۇرىلۋىنا سەبەپشى بولۋى مۇمكىن ەكىنشى فاكتى جايلى ايتساڭىز؟

     – ول تروتسكي-زينوۆەۆشىل وڭشىل باعىتتاعى كونتررەۆوليۋتسيالىق بلوك. بۇل ۇيىمنىڭ  بولعانى جايلى تاريحتان بەلگىلى. بۇل فاكتىنى رەسەيدىڭ عالىمدارى دا جوققا شىعارمايدى. 1937-38 جىلدارى نكۆد قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىزدىڭ قايراتكەرلەرگە تاققان نەگىزگى ايىبى، وسى ۇيىممەن بايلانىستا بولدىڭدار دەۋى.

  – بۇل قانداي بلوك؟ قاشان، نە ماقساتپەن قۇرىلعان؟ ءبىزدىڭ قايراتكەرلەر شىنىمەن دە سول ۇيىممەن بايلانىستى  بولعان با؟

       – ءبىر قىزىعى قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ باسشىسى ت. رىسقۇلوۆ ماسكەۋدە، ال رەسەيدە قۇرىلعان ۇيىمنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى الماتىدا بولدى. لەنين ولگەننەن كەيىن، كەڭەس ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى ل. تروتسكي ءستاليننىڭ ساياساتىنا قارسى شىعادى. ستالين تروتسكيدى الماتىعا جەر اۋدارادى. وسىندا بۋتاكوۆكا ەلدى مەكەنىندە تۇرعان ول العان بەتىنەن قايتپاي، ءستاليندى تاقتان تايدىرۋ ءۇشىن كۇرەسىن توقتاتپايدى. سودان  1925-26 جىلدارى لەنيننىڭ ارىپتەستەرى بولعان زينوۆەۆ، كامەنوۆتەر دە جۇرگىزىلىپ وتىرعان ساياساتتىڭ  تىعىرىققا الىپ كەلەتىنىن ءتۇسىنىپ، وعان قالايدا توسقاۋىل قويۋعا ارەكەت جاسايدى. بىراق جەڭىلىپ، ولار دا الماتىعا جەر اۋدارىلادى... وسىندا تروتسكيمەن بىرىگىپ بلوك قۇرادى. وسى جەردە ۇيىمنىڭ ۇيىتقىسى بولعان لەۆ تروتسكيدىڭ ءومىربايانىنىڭ ءبىر ساتىنە قىسقاشا توقتالىپ وتسەك. 1917 جىلعى «قازان توڭكەرىسىن»  جاساعان لەنين ەمەس، وسى تروتسكي بولاتىن. لەنيننىڭ ايگىلى الدىمەن بانك، تەلەگراف، پوچتانى باسىپ الۋ كەرەك دەگەن جەدەل حاتىن ءبارىمىز بىلەمىز. لەنين ول كەزدە شەتەلدە قۋعىندا  جۇرگەن. سول حات پەتەربۋرگقا جەتكەن كەزدە، تروتسكي قالاداعى بيلىكتى باسىپ الىپ قويعان بولاتىن. مىنە كوردىڭىز بە، تاريحتى قالاي بۇرمالاپ، ادامدى اقىماق قىلۋعا بولادى. تاريحشىلاردىڭ بۇل جەردە كىناسى جوق،  سەبەبى بۇل ساياسات،  ۇلكەن ساياسات. 

  – تروتسكي - زينوۆەۆشىلەردى نەگە وڭشىل بلوك دەپ اتاعان؟ ونىڭ سەبەبى نەدە؟

   – وڭشىلدار – بۇلار باسقا توپ.  ول سول كەزدەگى كامپەسكە، يندۋستريالاندىرۋ ساياساتىنا قارسى تۇرعان ادامدار. سەبەبى بۇل ناۋقان ورىس حالقىنا دا ۇلكەن قاسىرەت الىپ كەلدى.  ولاردىڭ باسشىلارى – سوۆناركومنىڭ توراعاسى (قازىرگىشە پرەمەر-مينيستر) رىكوۆ، «يزۆەستيا» گازەتىنىڭ رەداكتورى بۋحارين  ت.ب. بۇلار جۇمىستارىن ىستەپ ءجۇرىپ، استىرتىن كۇرەسەدى. سول جولدا تروتسكيشىلەرمەن ءبىر بلوكقا بىرىگەدى. ولار ءستاليننىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى توتاليتارلىق جۇيەگە الىپ كەلەتىنىن ءتۇسىنىپ، پارتيانىڭ باعىتىن وزگەرتۋدى كوزدەيدى. سول جولدا كەڭەس وكىمەتىنىڭ باسشىلارىن ءولتىرىپ، توڭكەرىس جاساۋدى دا جوسپارلايدى. بۇلاردىڭ قاتارىندا مارشال تۋحاچەۆسكي سياقتى بەدەلدى ادامدار دا بولدى.

   – ال بۇل ۇيىمنىڭ ءبىزدىڭ قايراتكەرلەرگە قانشالىقتى قاتىسى بولعان؟

  – ت. رىسقۇلوۆ ول كەزدە ماسكەۋدە سوۆناركومنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاراتىن. ياعني، رىكوۆتىڭ ورىنباسارى. ولار تاشكەنتتە ىستەگەن كەزدەن ءبىر-بىرىمەن دوستىق قارىم قاتىناستا بولعان. ءبىزدىڭ قايراتكەرلەرگە العا قويعان ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇلكەن ءبىر كۇشكە ارقا سۇيەۋ قاجەت ەدى. ال رىكوۆتارعا ولاردىڭ ۇيىمىن  ايماقتاردا قولدايتىن جاقتاستار قاجەت ەدى. س. قوجانوۆ، تاعى باسقا قايراتكەرلەرىمىز تروتسكيمەن كەزدەسىپ اقىلداسىپ وتىرعان. ءسويتىپ بۇل ەكى ۇيىمنىڭ ماقساتتارى ءبىر-بىرىنە جاقىن بولعان سوڭ بىرىگەدى. رىكوۆ ءوزىنىڭ تەرگەۋ بارىسىندا بەرگەن جاۋاپتارىندا قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ۇيىمىمەن قانداي قارىم-قاتىناستا بولعانى جايلى دا ايتادى. رىكوۆ: «ەگەر ءبىز كوزدەگەن ماقساتىمىزعا جەتكەندە، وندا قازاقستاننىڭ ءبولىنىپ، ەگەمەندى ەل بولۋىنا قارسى بولمايتىن ەدىك. كەلىسىم وسىلاي ەدى»،- دەيدى.

   – ۇيىمنىڭ بولعانى جايلى بۇلاردان باسقا ناقتى دالەلدەرىڭىز بار ما؟

    – ەندى ءىرىلى-ۇساق فاكتىلەر وتە كوپ. مىسالى، ت. جۇرگەنوۆ ءوزىن قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ۇيىمىنا سۇلتانبەك قوجانوۆ كىرگىزگەنىن ايتادى. قوجانوۆتىڭ «حالىق قاسىرەت شەگىپ ۇلتىمىز جويىلىپ كەتۋ الدىندا تۇر. سوندىقتاندا ۇلتتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ۇلتشىل ازاماتتار استىرتىن ۇيىم قۇردىق» دەگەنىنە جۇرگەنوۆ: «وزەكتى جانعا ءبىر ءولىم. حالقىم ءۇشىن تىكتىم باسىمدى بايگەگە. مەن دە سەندەرمەن بىرگەمىن دەپ جاۋاپ بەردىم» دەيدى. مۇنى  جۇرگەنوۆ ءوز قولىمەن جازعان. بىراق مەن مۇنى نكۆد جەندەتتەرى ۇرىپ-سوعىپ جازدىرعان شىعار دەپ، قوجانوۆتىڭ ءىسىن الدىردىم. ول دا وسى اڭگىمەنى راستايدى. مەن بۇعان دا سەنبەي، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆتىڭ ءىسىن الدىرتىپ، وسى جايىتتى قارادىم. قۇلىمبەتوۆ ول كەزدە ۇيىمنىڭ الماتىداعى ءبولىمىن باسقارعان. ول بەرگەن جاۋابىندا جۇرگەنوۆ شىندىقتى ايتىپ وتىرعانىن ايتادى. سودان سوڭ ۇيىمنىڭ باسىندا تۇرعان ت. رىسقۇلوۆتىڭ ءىسىن قارادىم. ت. رىسقۇلوۆ  جۇرگەنوۆتى ۇيىمعا قوجانوۆ كىرگىزگەنىن ايتا كەلىپ، ت. جۇرگەنوۆكە قاراقۇمداعى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋعا ءوزى جەكە تاپسىرما بەرگەنىن ايتادى.

     – سوندا سول، 1929-31 جىلدارى قازاقستاندا بولعان كوتەرىلىستىڭ ارتىندا بەلگىلى ءبىر ادامدار تۇرعان دەمەكشىسىز بە؟

  – ءيا، سول جىلدارى قازاق دالاسىندا 370-تەي ءىرىلى-ۇساق كوتەرىلىستەر بولعان.  ول كوتەرىلىستەردىڭ نەگىزى ۇلتشىل قايراتكەرلەرىمىزدىڭ استىرتىن ءىس-ارەكەتىنىڭ ارقاسىندا ۇيىمداستىرىلعان. سول 1930 جىلدارى  ت. جۇرگەنوۆ وزبەكستاندا حالىق كوميسسارى بولىپ ىستەگەن. اكەسى قارا، باۋىرلارى دوسجان، قوسجاندار ارقىلى قاراقۇمداعى كوتەرىلىستى استىرتىن قولداپ وتىرعان. ىرعىزدا بولعان كوتەرىلىستىڭ ارتىندا ۇ. قۇلىمبەتوۆ تۇرعان. سوزاق كوتەرىلىسىن باسقارعان الاشورداشى سارسەنوۆ تىكەلەي س.سەيفۋللين مەن اقىلداسىپ، نۇسقاۋ الىپ وتىرعان. اقسۋ، ابرالىداعى  كوتەرىلىستەر دە استىرتىن ۇيىمنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن بولعان. تەرگەۋ بارىسىندا نكۆد تەرگەۋشىلەرى رىسقۇلوۆتان «سەندەر سوندا ناشار قارۋلانعان كوتەرىلىسشىلەرمەن كەڭەس ۇكىمەتىن قۇلاتامىز دەپ ويلادىڭدار ما؟» دەپ سۇرايدى.  رىسقۇلوۆ: «جوق، ءبىز جەڭەمىز دەپ ويلاعان جوقپىز. بىراق ماسكەۋدىڭ وزبىرلىق ساياساتىنا قارسى جەر-جەردە نارازىلىقتار، كوتەرىلىستەر بولىپ جاتقانىن كورگەن ورتالىق ءوزىنىڭ قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ، باعىتىن وزگەرتەر دەپ ويلادىق» دەيدى. 

  – مۇمكىن وسىنىڭ ءبارىن قايراتكەرلەرىمىزدى ۇرىپ-سوعىپ ءبىر-بىرىنە وتىرىك جالا جابۋ ءۇشىن ادەيى ايتقىزعان شىعار؟ ونىڭ راس-وتىرىگىن قالاي انىقتادىڭىز؟

     – مىسالى، جۇرگەنوۆتىڭ ۇيىمعا كىرۋ جايلى ايتقان ءسوزىنىڭ راس ەكەنىن سول قايراتكەرلەرىمىزگە قاتىستى ءتورت ءىستى مۇقيات سارالاپ وقىپ شىقساڭىز كوز جەتكىزە الاسىز . مىسالى باسقا ءىستى، جاندوسوۆتىڭ تەرگەۋ بارىسىندا بەرگەن جاۋابىن الايىق. ول رىسقۇلوۆ بۇلىكشىل زينوۆەۆپەن جاقسى قارىم قاتىناستا بولعان دەيدى. ەندى ونىڭ راس وتىرىگىن قايدان بىلەمىز؟ مۇمكىن تەرگەۋشىلەر ۇرىپ سوعىپ ادەيى وسىلاي جاز دەگەن شىعار. سول ءۇشىن بۇنى باسقا دەرەك كوزدەرى ارقىلى تەكسەرەمىز. 1920-جىلى باكۋدا وتكەن شىعىس حالىقتارىنىڭ سەزىن ۇيىمداستىرعانداردىڭ ءبىرى – رىسقۇلوۆ پەن زينوۆەۆ. سوندا زينوۆەۆ رىسقۇلوۆقا ماشينا سىيلاعان. بۇدان باسقا دا كوپتەگەن باسقا دەرەك كوزدەرى ارقىلى جاندوسوۆتىڭ شىنىن ايتىپ وتىرعانىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. سول سياقتى تۇركىستان الاشورداشىلارىنىڭ ليدەرى قوجانوۆ تا تەرگەۋ بارىسىندا 1920 جىلى ءبىز كۇرەس تاكتيكاسىن وزگەرتىپ، اشىق كۇرەستەن استىرتىن كۇرەسكە كوشتىك. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەندى سونىڭ ىشىندە ءجۇرىپ كۇرەسۋدى شەشتىك. سول سەبەپتى مەن ۆكپ(ب) قاتارىنا ءوتتىم دەيدى. بۇنىڭ راس ەكەنىن بوكەيحانوۆتىڭ ۇندەۋى ارقىلى بىلەمىز.

   – سوندا كايراتكەرلەرىمىزدىڭ ومىرىنە بايلانىستى وسىنداي ماڭىزدى وقيعالار، ەگەر راس بولسا، نەگە بۇگىنگە دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن؟  تاريحشىلار ونى نەگە ايتپاعان؟

  – ەندى ونى تاريحشىلاردىڭ وزدەرىنەن سۇراۋ كەرەك. مەن بىلەمىن قازىر ولار مەنىڭ ايتقاندارىمدى جوققا شىعارعىسى كەلەدى. تاريحشى ەمەس، ءتىپتى جوعارى ءبىلىمى دە جوق راقىشەۆ ەلدىڭ ءبارىن شاتاستىرىپ ءجۇر. ەشقانداي استىرتىن ۇيىم بولماعان دەيدى. ەندى عىلىمي اتاق، دارەجە الىپ جۇرگەندەرىن اقتاۋ كەرەك قوي.  بىراق وزدەرى سول، 1937-38 -ءشى قۋعىن- سۇرگىن  جىلدارى اتىلعان قايراتكەرلەرىمىز جايلى ولار تاۋەسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن دەيدى. وندا ولار ۇيىمداسپاسا، بىرىگىپ كۇرەسپەسە قالاي كۇرەسكەن؟ XX عاسىردا جەر بەتىندە، قازاق ۇلتىنداي قاسىرەت شەككەن حالىق بولعان جوق. سول كەزدە قايراتكەرلەرىمىز حالقى اشتىقتان ەسىنەن اۋىسىپ، ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەپ، قىناداي قىرىلىپ جاتقاندا:

كۇنىنە قازاق مىڭداپ ءولىپ جاتىر،

تۇقىمى ساعات سايىن كەمىپ جاتىر.

ءوز بالاسىن ءوزى ءۇيىتىپ، سيراعىن جەپ،

كور ازابىن تىرىدەي كورىپ جاتىر! – دەپ ءى. جانسۇگىروۆ ايتقانداي،  قاسىرەت شەگىپ جاتقاندا، ولار نە، ءوز حالقىنا اراشا تۇسپەي قارا باسىنىڭ قامىن ويلاپ وتىرعان با؟ زورلىق-زومبىلىقتان  قازاقتار ءوز تۋعان ولكەسىن تاستاپ، وگەي ەلگە توز-توز بولىپ، بوسىپ كوشىپ جاتقان كەزدە، ولار نە، ءستاليننىڭ قازاق ۇلتىن جويۋعا باعىتتالعان ساياساتىن قولداپ وتىرعان با؟ وندا ونىڭ قاي جەرى قايراتكەرلىك؟ قايراتكەرلىك ءوز ومىرىنەن ۇلتتىڭ مۇددەسىن جوعارى قويىپ، سول جولدا جان اياماي كۇرەسۋ دەگەن ءسوز. سول ارىستارىمىز ۇلتتىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعاندا، باستارىن بايگەگە تىگىپ، ءبىر ۇيىمعا بىرىگىپ كۇرەسكەن. سول كەزدە  ن. نۇرماقوۆ: «حالىق قاسىرەت شەگىپ جاتقان كەزدە، ۇلت قايراتكەرلەرى قاراپ وتىرعان جوقپىز. قازاق ۇلتىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، ءبىزدىڭ جاساعان ەڭبەگىمىزدى بولاشاق ۇرپاق ۋاقىتى كەلگەندە ءبىلىپ، باعالايتىن بولادى» دەپ ايتقان. ۇلتتىڭ باعىنا تۋعان وسى ءبىر اياۋلى ازاماتتاردىڭ ارقاسىندا قازاق حالقى جويىلىپ كەتۋدەن امان قالدى.

    – ءسىز  قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ استىرتىن ۇيىمى بولعاندىعى جايلى ايتقانىڭىزدىڭ اق-قاراسىن ايىرىپ، اقيقاتىن ءبىلۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ 1937-38 جىلدارداعى قۋعىن سۇرگىنگە بايلانىستى كنب-نىڭ مۇراعاتىنداعى قۇجاتتار نەگە ءالى كۇنگە دەيىن قۇپيا؟ ونى جاريالايتىن ۋاقىت بولدى دەپ ويلامايسىز با؟ 

    – ول ءۇشىن تاۋەلسىز كوميسسيا قۇرىلۋ كەرەك. ونىڭ قۇرامىنا تاريحشىلارمەن بىرگە ساراپتاما جاساۋ ءۇشىن تاجىريبەلى تەرگەۋشىلەردىڭ بولعانى دۇرىس. ءسويتىپ ءبىر قورىتىندى شىعارىلۋى ءتيىس. ايتپەسە،  جاقىندا سول قۇپيا قۇجاتتار اشىلادى. سول كەزدە ءبىزدىڭ شالا ساۋاتتى  كەيبىر تاريحشىلار ءبارىن بۇلدىرەدى. ولار قايراتكەرلەرىمىزدىڭ تەرگەۋ  بارىسىندا بەرگەن جاۋاپتارىنىڭ بايىبىنا بارماي، قايسىسى راس، قايسىسى وتىرىك ەكەنىن ساراپتاۋعا ورەسى جەتپەي، ونىڭ قانداي جولمەن الىنعانىن تۇسىنبەي، نەبىر «جاڭالىقتار» اشادى. الاقايلاپ، ويباي، اناۋ مىنانى ساتىپتى، مىناۋ انانى ۇستاپ بەرىپتى. ءبىز مىنانى باتىر، قايراتكەر دەپ جۇرسەك مىناۋىڭ  ساتقىن، ناعىز حالىق جاۋى ەكەن عوي دەمەسىنە كىم كەپىل. ونىڭ ارتى ۇلكەن داۋ-دامايعا ۇلاسۋى مۇمكىن.  ۇكىمەتتىڭ بۇل قۇجاتتاردى قۇپيا ۇستاپ وتىرعانى دا سول سەبەپتەن. ال كەيبىر تاريحشىلار سول قايراتكەرلەرمىز جايلى تىرناق استىنان كىر ىزدەپ ءبىرىن بىرىنە ايداپ سالعىسى كەلەدى. ءوزى سول قايراتكەرلەردىڭ جاساعان ءىسىنىڭ، تارتقان ازابىنىڭ ءبىر پايىزىن دا كورگەن جوق. بىراق بالە ىزدەپ كولگىرسيدى. سول جىلدارى نكۆد تەرگەۋشىلەرى ازاپتاپ قيناۋدىڭ 52 ءتۇرلى ءادىسىن زاڭمەن بەكىتىپ، قولدانعان. ول ازاپتاۋلاردان قايراتكەرلەرىمىز ەس تۇسىنەن ايىرىلعان. وسىنداي جاعدايدا ولارعا ادامدى اقىل ەسىنەن ايىراتىن، بويىندا قورقىنىش ۇرەي تۋعىزاتىن، نە ايتىپ، نە قويعانىن بىلمەيتىن، گيپنوزداپ تاستايتىن دارىلىك پرەپاراتتار، ۋكولدار قولدانعان. ونىڭ ءبارىنىڭ گەرمانيادان الىنعانى سوڭعى كەزدەرى عانا ايتىلىپ ءجۇر. بۇدان كەيىن ءسىز بولعان نارسەنىڭ ءبارىن اينا قاتەسىز ايتىپ بەرەسىز. سول ءۇشىن ءبىز قازىر ەڭ باستى ەكى نارسەگە كوڭىل ءبولۋىمىز قاجەت. ءبىرىنشىسى، قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ەرلىگىن، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىگىپ، ءوز ومىرىنەن ۇلتىنىڭ مۇددەسىن جوعارى قويىپ كۇرەسكەنىن حالىقتىڭ ساناسىنا قۇيا بەرۋىمىز كەرەك. ەكىنشىسى، قايراتكەرلەرىمىزدىڭ تەرگەۋ بارىسىندا بەرگەن جاۋاپتارى قانداي ازاپتاۋ مەن قورلاۋدىڭ ارقاسىندا الىنعانىن ءبىلىپ، سوعان تۇسىنىستىكپەن قاراۋىمىز كەرەك.  

   – سول 1937-38  جىلدارى اتىلعان قايراتكەرلەرىمىزدى جازىقسىز جالامەن اتىلدى دەپ كەلدىك. ەندى قاراپ وتىرساق، ولاردى جاساعان «قىلمىستارى» ءۇشىن اتقان سياقتى عوي... 

    – ءيا، ءبىر قاراعاندا ولاردى جاساعان قىلمىستارى ءۇشىن، ياعني دۇرىس اتقان ەكەن دەگەن وي قالىپتاسۋى مۇمكىن. قايراتكەرلەرىمىزدىڭ بۇنداي قادامعا بارۋى شاراسىزدىقتان ەدى. رەسەيدىڭ قازاق ۇلتىن جويۋعا باعىتتالعان ساياساتى ءورشىپ، ۇلتتىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇردى. سول كەزدە ولار حالقىنا اراشا ءتۇستى. ماقۇل دەلىك، قايراتكەرلەرىمىزدى جاساعان قىلمىستارى ءۇشىن اتسىن. بىراق، ول كىم ءۇشىن قىلمىس، رەسەي ءۇشىن. ال ءبىز ءۇشىن كۇرەس پەن ەرلىكتىڭ ونەگەسى. ال جازىقسىز اتىلدى دەگەن نە ءسوز؟ جازىقسىز، ياعني كىنالى ەمەس، زاڭسىز ءىس-ارەكەتكە بارمادى دەگەن ءسوز. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – قايراتكەرلەرىمىز كەڭەس  ۇكىمەتىنە قارسى ەشقانداي كۇرەس جۇرگىزبەدى. تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسپەدى بولىپ شىعادى. بۇل ورىستىڭ ساياساتى. ال شىندىعىندا ولار تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن. سوندىقتان دا ءبىز قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى اتىلعان قايراتكەرلەرىمىز جايلى، ورىستىڭ جازىپ بەرگەن جازىقسىز اتىلدى دەگەنىن ايتپاي، قازاقستاندى كەڭەس ۇكىمەتىنەن ءبولىپ الىپ، تاۋەلسىز ەگەمەن ەل ەتۋ ءۇشىن كۇرەستى. سول جولدا قۇربان بولدى دەۋىمىز كەرەك.

 –  سوندا سول جىلدارى اتىلعانداردىڭ ءبارىن وسىلاي دەپ اتاۋ كەرەك پە؟

   – جوق، ءبىز تەك قايراتكەرلەرگە عانا قاتىستى ماسەلەنى ايتىپ وتىرمىز. سول  قۋعىن سۇرگىن جىلدارى سوتتالىپ، اتىلعانداردىڭ دەنى جازىقسىز ەدى. جازىقسىز جازالانعانداردىڭ اراسىندا ەڭ الدىمەن قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ايەلدەرى بولدى.. ولار № 00416 قاۋلىعا سايكەس كۇيەۋلەرى «حالىق جاۋى» بولعانى ءۇشىن جازىقسىز سوتتالدى، اراسىندا اتىلعاندارى دا بار. سودان كەيىن ناۋقانشىلىق باستالىپ، جوسپار ورىنداۋ ءۇشىن جازىقسىز سوتتالىپ، اتىلعاندار كوبەيدى. جاۋىزدار ەڭ الدىمەن، ءبىلىمدى، وقىعان، كوزى اشىق ازاماتتارىمىزدى اتتى. سول قاسىرەت جىلدارى 130 مىڭنان اسا ازاماتىمىزدى وتىرىك حالىق جاۋى دەپ، سىبىرگە ايداپ سوتتاپ جىبەردى. ۋران شاحتالارىندا ىستەگەن ولاردىڭ كوبىسىنە تۋعان جەردەن توپىراق بۇيىرمادى. ۇلتىمىزدىڭ 25 مىڭنان اسا ەڭ اسىل، ارداقتى ارىس ازاماتتارىن اتىپ ءولتىردى. جاۋىزدار اتار الدىندا قايراتكەرلەرىمىزدى ءتۇرلى ايۋاندىق ادىسپەن ازاپتاپ، ۇرىپ سوعىپ قورلاعان.  اسىرەسە «حالىق جاۋى» دەپ قۋعىندالعان ادامداردىڭ بالالارىنا اۋىر ءتيدى. ولاردى بالالار ۇيلەرىنە جىبەردى. ول جەردە جاعداي وتە اۋىر بولدى. جاۋىزدار ءتۇرلى مەديتسينالىق، بيولوگيالىق تاجىريبەلەر جاساۋ ءۇشىن جانۋارلاردىڭ ورنىنا قازاقتىڭ كىشكەنتاي ءبۇلدىرشىن بالالارىن پايدالانعان. ولاردىڭ قول اياقتارىن، وكپە باۋىرلارىن كەسىپ، ادام توزگىسىز ازاپتاۋلارعا سالعان. ول سىناقتاردان بىردە ءبىر قازاقتىڭ  بالاسى امان قالماعان.

  – سول قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ۇيىم قۇرعانى دۇرىس بولدى ما، قالاي ويلايسىز؟

     – ءبىزدىڭ قايراتكەرلەرىمىز ەگەر رەسەيگە بودان بولا بەرسەك قازاقتىڭ كورەتىنى تەك قايعى مەن قاسىرەت ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن. بۇگىندە حالقىمىز ەلۋ ميلليونعا جەتەتىن ەدى، وكىنىشكە وراي ون ءبىر ميلليون عانامىز. كەزىندە رەسەيدىڭ وداق بولايىق ءبىز سەندەردى سىرتقى جاۋدان قورعايمىز دەگەنىنە الدانىپ، سەنىپ قالعان قازاق، سونىڭ كەسىرىنەن وسىنداي قاسىرەتكە دۋشار بولدى. ءبىز ءار ۋاقىتتا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇستانىمىنا، سولاردىڭ ايتقان وسيەتتەرىنە سۇيەنەمىز. سول قايراتكەرلەرىمىزدى قيناپ، قورلاپ، ازاپتاپ، اتىپ جاتقان كەزدە، ولاردىڭ ءبىر-اق ارمانى بولدى. ول بولاشاق ۇرپاعىمىز بۇنداي جاۋىز مەملەكەتتىڭ ەزگىسىنەن قۇتىلسا ەكەن، ەشقاشان دا بۇلارمەن وداق بولماسا ەكەن دەپ تىلەپ كەتتى... قازىر ەۋرازيالىق وداق قۇرىپ، قايتادان رەسەيدىڭ قولاستىنا كىردىك. ءبىز سول قايراتكەر بابالارىمىزدىڭ وسيەتىنە ادال بولۋىمىز كەرەك. ول قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ، سول جولدا جاندارىن قيىپ، ارماندا كەتكەن ۇلتشىل قايراتكەرلەرىمىزدىڭ ارۋاعى ريزا بولىپ، رۋحى جاي تابۋ ءۇشىن كەرەك. بولاشاق ۇرپاعىمىزدىڭ ەڭسەسى بيىك، رۋحى كۇشتى بولۋى ءۇشىن كەرەك.

سۇحباتتاسقان – تالعات جانىسباي.

Abai.kz