ادامزات ەرتە زامانداردا ءبىر تىلدە سويلەگەنى تۋرالى بابىل مۇناراسى دەگەن اڭىزدا ايتىلعان. ادامدار اسپانعا جەتەتىن مۇنارا سالا باستاعان ەكەن. بۇنى كورگەن قۇداي قاھارعا ءمىنىپ، بۇلار ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەسىن دەپ ءار ءتۇرلى تىلدەردى جاراتىپتى. سودان بەرى ادامدار ءار تىلدە سويلەپ، مۇنارانى سالا الماي، ءبىرىن ءبىرى تۇسىنە الماپتى  دەيدى اڭىز. ياعني، بۇل اڭىزدان كورەتىنىمىز – كونە زاماندا حالىقتار ءبىر تىلدە سويلەگەن ەكەن. اڭىز بەكەردەن-بەكەر تۋمايدى. قازاقتا «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوز – تەك قازاق تىلىنە عانا ەمەس، وزگە تىلدەرگە دە قاتىستى ايتىلعان ءسوز جانە جوعارىداعى ميف وسى ماقالمەن ۇندەس. كوپتەگەن اڭىز، تانىم-تۇسىنىك، ءداستۇر-سالتتىڭ ءار باسقا بولعانىمەن، ارعى تانىم-تۇسىنىكتەردىڭ ءبارىبىر دە ورتاقتىعى كورىنىپ تۇرادى. ك.يۋنگ سيمۆولداردى مادەني جانە تابيعي (ەستەستۆەننىە) دەپ ەكىگە جىكتەيدى. عالىم مادەني سيمۆولداردى ادامنىڭ مەنتالدى كەشەنىندەگى ماڭىزدىلىعىنا توقتالسا دا، سول سيمۆولداردىڭ ورتاق باستاۋدان ءنار الاتىنىن، العاشقى ساكرالدىق قاسيەتىن ساقتايتىنىن باسا ايتقان.

وسىنداي تانىمدىق-سيمۆولدىق مانگە يە  سوزدەردىڭ ءبىرى دەپ قوڭىر ءسوزىن كورسەتە الامىز. قوڭىر اسا قاتتى بايقالمايتىن، كورىنبەيتىن ءتۇس بولعانىمەن، ونىڭ ارعى ادامزات تاريحىندا، مادەنيەتىندە ۇلكەن تانىمدىق قىزمەت اتقارعان. ج.ناجىمەدەنوۆ قازاقتىڭ مۋزىكاسىنا قاتىستى ەڭبەگىندە كەمپىرقوساقتىڭ جەتى ءتۇرلى ءتۇسىن يۋلاعا جابىستىرىپ، اينالدىرعاندا، جەتى ءتۇس قوڭىرعا اينالاتىندىعى جايلى جازعان. ياعني قوڭىردىڭ قۇرامىنان بارلىق تۇستەر شىعادى، وسى ءتۇس – اباق تاڭباسى (س.قوندىباي) دەپ اتالاتىن  تاڭبانىڭ نۇكتەسى، سول نۇكتەدەن ونىڭ بارلىق ءمانى تارايدى. قازاق تىلىندە وسى ءسوزدىڭ بىرنەشە ماعىناسى بار.

1. قوڭىر  ەڭ اۋەلى ءتۇستى بىلدىرەدى. مىسالى، قوڭىر ايۋ، قوڭىر قاز، قوڭىر جەر، ت.ب.

2. قوڭىر – ۋاقىتتى، مەزگىلدى  بىلدىرەدى.

3. قوڭىر ەركەلەتۋ مانىندە جۇمسالادى. مىسالى، 1. اتاسى اۋەز بەن اجەسى ءدىناسىلدىڭ باۋىرىندا وسكەن قالىڭ ەرىندى، ايالى ۇلكەن كوزدى مۇحتاردى وسى اۋىل تۇگەلىمەن «قوڭىر قوزى» دەيدى. 2. بۇل – ءدىناسىل اجەسىنىڭ «قوڭىر قوزىسى» – مۇحتار عوي، – دەدى ماعاۋيا بالانى ەرتىپ كەلىپ. 3. جارايسىڭ، قوڭىر قوزىم! وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ وسكەيسىڭ، – دەدى اباي اتاسى ريزا كەيىپپەن (ت.جۇرتباي). «قوڭىرىم»، «قوڭىر قوزىم» دەپ ەركەلەتۋ مانىندەگى سوزدەر ەرەكشە، ىستىق ىقىلاستى، جىلىلىقتى بىلدىرەدى.   

4. قوڭىر – قازاق حالقىندا تۇرمىس-تىرشىلىكتىڭ قاراپايىمدىلىعىن، ورتاشالىعىن بىلدىرەدى. قوڭىر كۇي، قوڭىر تىرشىلىك، قوڭىر شارۋا، قوڭىر ءۇي ت.ب. مىسالى:

5. قوڭىر ءسوزى ساز الەمىنە قاتىستى سوزدەرمەن ءجيى تىركەسەدى. مىسالى، قوڭىر ءۇن، قوڭىر ساز، قوڭىر اۋەن، قوڭىر داۋىس.  بۇل تىركەستەر قۇلاققا جاعىمدى، كوڭىلگە جايلى، ادامنىڭ ىشكى جان الەمىنە ەرەكشە اسەر ەتەتىن دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. 

 6. قوڭىر – تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ كەيبىر قالپىن بىلدىرەدى: قوڭىر سالقىن، قوڭىر جەل.  

ەگەر بۇل ءسوزدىڭ ءمانىن اسسوتسياتيۆتىك ەكسپەريمەنت ارقىلى كورسەتەتىن بولساق بىلاي كورىنەدى:

قوڭىر ءتۇس – اعاش، ات، اياق كيىم، ايۋ، ادام، اۆتوبۋس، اربانىڭ دوڭگەلەگى، افرو-امەريكاندىق ادام (نەگر), كوز، شاپان، شارف، شاش، شاشىمنىڭ ءتۇسى، ءشالى، شكاف، شوكولاد. 

قوڭىر – ءۇن تانىمدىق قۇرىلىمىنا مىناداي فرەيمدەر كىرەدى: ادامنىڭ داۋسى، اۋەن، انشىلەر توبى، ءان سالاتىن توپ، انشىلەردەن  قۇرالعان تريو، داۋىس، دومبىرا، قوڭىر داۋىس دەنەمدى شىمىرلاتادى، «قوڭىر» مۋزىكالىق توپ، «قوڭىر» توبى، ويلاندىراتىن، تولعاندىراتىن مۋزىكا، ءۇن.

قوڭىر – قاراپايىمدىلىق: ورتا دەگەندى بىلدىرەتىن جايتتار، ءومىردىڭ ءوزى دە قوڭىر، قاراپايىم، قاراپايىمدىلىق، تىرلىك.

قوڭىر – قازاق مىنەزى، سيپاتى: دارحاندىق، تۇيىق، ادام مىنەزى، كوركەم مىنەزدى، قويداي قوڭىر، بايىپتىلىق، قوڭىرقاي مىنەزدى، ءتوزىمدى، سالقىن قاندىلىق، سابىرلىق.

قوڭىر – مۇڭ، قايعى، كوڭىلسىزدىك: جابىرقاۋ، جاداۋ دالا، ەپتەگەن مۇڭدالىق، جالعىزدىق، كىلەڭ قوڭىر ءتۇستى جيعازبەن تولتىرساق، ادامنىڭ كوڭىل كۇيىن تۇسىرەدى، كوپ نارسەگە دەگەن ىنتا-ىقىلاسىن قايتارادى، مۇڭ

قوڭىر – ماحاببات: ابدەن كونگەن، ساباسىنا تۇسكەن كوڭىل، ساعىنىش، قوڭىر كوزدەرگە عاشىق بولعان قارا كوزدەر، سەزىم

قوڭىر – قاسيەتتىلىك, كيەلىلىك: قوڭىر اۋليە، قاسيەتتىلىك، قاسيەتتى جەردىڭ ءتۇسى، جىلقىنىڭ ءتۇسى رەتىندە ەلەستەتىلەدى، ياعني جىلقىنى قاسيەتتى جانۋار دەپ ساناۋ، قاشاپ جازىلعان كونە تاۋ-تاستارداعى جازۋ، ولاردى باعالايىق.

قوڭىر – مەيىرىمدىلىك: قوڭىر دەگەندە كىشەنتاي قوشاقانىم ەلەستەيدى، قوڭىر قوزىم، قوڭىرىم،  قوزى، «قوڭىر» دەپ قويدىڭ ءتولىن ءسۇيۋى.

قوڭىر – كەڭدىك: ادامنىڭ جان سارايىن اشىپ، تىنىسىن كەڭەيتەتىن قوڭىر اۋا، دالا، دالا فيلوسوفياسى، بەل، ەسكەن سامال.

قوڭىر – سۇلۋلىق: ادامنىڭ كوزىن الاتىن، ءسۇمبىل شاش، ادەمى كوز، قوڭىر كوزدەرگە عاشىق بولعان قارا كوزدەر، كوز.

   قوڭىر – ۋاقىت، مەزگىل، شاق: بەيۋاق، كۇز، مەزگىل، ماۋسىم، 50 جاس پەن 70 جاس ارالىعى، ورتا جاستاعى ەرلى-زايىپتىلار، قازان-قاراشا ايلارى، ءتۇن، كەش، تىنىشتىق.

قوڭىر – اقىندىق، جازۋشىلىق: «قوڭىر جار» ماعجاننىڭ ولەڭى، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بۇركەنشىك اتى، جۇمەكەڭنىڭ «قوڭىر» ولەڭى.

قوڭىر – ناستىق: لاي، ساز، سۋ، كىر.

بايقاپ قاراساڭىز، قوڭىر ءسوزىنىڭ نەگىزگى دەگەن ماعىنالارى ءالى كۇنگە دەيىن قازاق تانىمىندا ساقتالعان.  

وزگە ۇلتتاردىڭ تانىمىندا قوڭىر ءتۇسى وزىندىك مانگە يە. ەجەلگى ەگيپەتتىكتەر بۇل ءتۇستى ەرەكشە قاستەرلەگەن. بىرىنشىدەن، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ قوڭىر ءتۇستى بولۋىنا بايلانىستى، ەكىنشىدەن، توپىراقتىڭ ءتۇسى، ياعني ەگيپەتتىكتەر ءۇشىن بايلىقتىڭ ءتۇسى بولىپ سانالعان.

 ەۋروپا جۇرتى اۋەل باستا بۇل ءتۇستى ونشا جاقتىرماعان. قوڭىر ءتۇستى كيىمدى تەك قانا كەدەيلەر كيگەن. بۇل ءتۇس – ەۋروپالىقتار ءۇشىن جەردەگى بالشىقتىڭ تۇسىمەن بايلانىستى بولعاندىقتان، ولار ءۇشىن «ناستىقتىڭ»، كەدەيلىكتىڭ سيمۆولىن بىلدىرگەن. الايدا ەۋروپا تاريحىنا بۋرجۋازيا دەپ اتالاتىن الەۋمەتتىك توپتىڭ كەلۋىمەن، بۇل تۇسكە دەگەن كوزقاراس تا وزگەرەدى. ولار قوڭىر ءتۇستى كيىم كيگەن، بۇنىڭ وزىندىك سيپاتى بولىپ، قوڭىر ءتۇسى ەندى «وزىنە دەگەن سەنىمدىلىكتىڭ»، «تۇيىقتىقتىڭ» سيمۆولىنا اينالادى.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ وتىزىنشى  جىلدارى  بۇل ءتۇس نەگاتيۆيتى رەڭككە يە بولادى. بۇعان سەبەپ – نەمىس فاشيستەرىنىڭ سوعىسقا قوڭىر كويلەك كيىپ شىعۋى. الايدا نەمىس يدەولوگتەرى بۇل تۇسكە ونشا ءمان بەرمەگەن، ياعني نەمىستەر قوڭىر ءتۇسىن بىردەن ءفاشيزمنىڭ سيمۆولى رەتىندە تاڭداپ الماعان. رەم دەيتىن نەمىس شتۋرموۆيكتەردىڭ باسشىسى اسكەري قويمادا جاتقان قوڭىر كويلەكتەردى ىسكە جاراتقان. تازا ەكونوميكالىق قاجەتتىلىكتەن تۋعان بۇل ارەكەت كەيىن كەلە قوڭىر ءتۇسىنىڭ ءفاشيزمنىڭ نىشانىنا اينالۋىنا سەبەپ بولعان.  گەرمان سوتسيال-دەموكراتتارى قوزعالىسىنىڭ بەيرەسمي اتاۋى «قوڭىر كويلەكتىلەر»  ەكەنى ءار جىلدارداعى مەدياديسكۋرستان، كوركەم ادەبيەتتەن بەلگىلى.

يسلام مادەنيتىندە قوڭىر قۇلدىراۋدىڭ بەلگىسى رەتىندە قابىلدانادى، ال حريستيان الەمىندە رۋحاني قازانىڭ سيمۆولى بولىپ تابىلادى. اقش-تا 1980 جىلدارى، ياعني ۇرەيلى كەزدەردە ادامدار سۇر، قارا، كوك ءتۇستى كيىم كيسە، ال 1990 جىلدارى، ياعني امەريكاندىقتار ءۇشىن تىنىش ۋاقىتتا ادامدار قوڭىر كيىم كيگەن ەكەن. قوڭىر ءتۇسى – اقش حالقى ءۇشىن تىنىش ءومىردىڭ، سەنىمدى بولاشىقتىڭ، قارجىلىق تۇراقتىلىقتىڭ بەلگىسى بولعانعا ۇقسايدى.

ازيا حالىقتارىندا دا بۇل ءتۇستىڭ ورنى بولەك. مىسالى، فيليپپەندىكتەردىڭ مىنا اڭىزى  ولاردىڭ شىعۋ تەگىمەن بايلانىستىرىلادى: « قۇداي سازدان وزىنە كەرەكتى ءبىر ءمۇسىن جاساپ، ونى پەشكە سالادى ەكەن. ءبىرىنشى ءمۇسىندى مەزگىلىنەن بۇرىن الادى، ودان اق ادام پايدا بولادى. ەكىنشىسىن ۇزاق ۇستاعاندىقتان، ول كۇيىپ، قارايىپ كەتەدى. ال ءۇشىنشى ءمۇسىندى پەشتە قانشا ۋاقىت كەرەك، سونشا ۇستايدى. سول مۇسىننەن قۇداي قوڭىر ادامداردى، ياعني فيليپپيندىكتەردى جاراتىپتى».

جاپون يمپەراتورى جاسىل-قوڭىر تۇستەس كيمانونى قىس مەزگىلىندە، ال قوڭىر-سۇر كيمانونى جاز مەزگىلىندە كيگەن ەكەن.

جاپون تىلىندە قوڭىر ءتۇسىن ناقتى اتايتىن نوميناتيۆ جوق ەكەن، ولار كوبىنە «شاي تۇستەس» نەمەسە «تۇلكى تۇسىنە ۇقساس» ت.ب. سونىڭ تۇرپاتىنا جۋىق سوزدەرمەن ايتايدى ەكەن. ەۋروپانىڭ كوپتەگەن تىلدەرىندە قوڭىر ءتۇسىنىڭ شىعۋىن  جانعان نەمەسە كۇيگەن نارسەنىڭ تۇسىمەن بايلانىستىرادى. ال قازىرگى گرەكتەردە قوڭىردىڭ رەڭكىن بەرەتىن تۇستەردىڭ بارلىعىن كوفە تۇستەس دەپ اتايدى. ال ەسكيموس حالقى قوڭىر ءتۇسى دەگەندى مۇلدەم بىلمەيدى ەكەن. 

بايقاپ وتىرساق ەش بايلانىس جوق سەكىلدى. الايدا ولاردىڭ سوزدىك قورلارىندا وزدەرى تۇسىنبەيتىن، تۇسىنگى جەتپەيتىن دۇنيەلەر وتە كوپ. جانە ولاردىڭ ءبىر كەمشىلىگى – تىلدەرىنىڭ قوپارمالى بولۋىندا، ال ءبىزدىڭ ءتىل جالعامالى بولعاندىقتان، ءبىز ەشقاشان ءوزىمىزدىڭ ءتۇبىرمىزدى، نەگىزىمىزدى جوعالتپايمىز. مىنا ءسوزدىڭ ءتۇبىرى قايسى دەگەندە، بىردەن انىقتاپ بەرە الامىز. ماعىناسى، شىعۋ توركىنى كۇڭگىرت، تۇسىنىكسىز ءسوز بولسا، ەتيمولوگتەر ونىڭ قاي سوزدەن شىققاندىعىن دا انىقتاپ كورسەتە الادى. جوعارىدا كورسەتىلگەن سوزدەردىڭ بارلىعى دا ءبىر نەگىزدەن، ارحەتيپتەن تاراعان ماعىنالار بولىپ تابىلادى. ونى ءبىز اباق تاڭباسى ارقىلى تۇسىندىرە الامىز. وسى تاڭبانىڭ وقىلۋىن س.قوندىباي كورسەتكەن، سوندىقتان ءبىز ونى قايتالاپ جاتپايمىز. بۇل تاڭبا ورحون مۇرالارىندا ڭ دىبىسىن (نەمەسە نت) بەلگىلەگەن ەكەن.

        -     ڭ

ءبىز ڭ دىبىسىنىڭ تانىمدىق سيپاتىنا قاتىستى ماقالامىزدا وسى دىبىستىڭ قازاق تىلىندەگى قانداي ماندە قولدانىلىپ، 28 دىبىستىڭ نەگىزى، ارحەتيپى دەپ كورسەتكەن ەدىك. العاشقى ادامزاتتىق دىبىس ڭ دىبىسىنا ء(سابيدىڭ ءىڭگاسى) ءتىل ءتۇبى ق، ع، ك، گ دىبىستارى ارتيكۋلياتسياسى جاعىنان ۇقساس بولىپ كەلەدى. ڭق، ڭك، ڭع،ڭگ دىبىستارىنىڭ اراسىنا داۋىستىلاردى قوسساق، ڭۇق، ڭۇك، ڭوع، ت.ب. سوزدەر شىعادى. بۇل اباق تاڭباسىنىڭ نۇكتەسىن بىلدىرە وتىرىپ، تىرشىلىكتىڭ باستاۋى، قاينارى رەتىندە ينتەرپرەتاتسيالانادى. ماسەلەن وسى ڭۇق پرافورماسىنان نعۇق – نۇق – قۇق، ڭعاق – ناق، قاق، ت.ب. بىرنەگىزدى سوزدەر شىعا بەرەدى. قازاق تىلىندە قاق جارۋ دەگەندە قاق ءسوزى ءدال ورتاسى دەگەندى بىلدىرەدى. نۇق دەگەن پايعامباردىڭ اتى دا وسى نۇكتەدەن شىعادى. مىسالى، الەمدىك توپان سۋ اباق تاڭباسىنىڭ شەڭبەرى بولاتىن بولسا، نۇق سونىڭ نۇكتەسى بولادى. نۇق دەگەن ءسوزدىڭ قازاق تىلىندە بىرنەشە ەكۆيۆالەنتى  بار. نۇكتە، نوقات، نەگءىز، ناق, ناعىز، ت.ب.   بۇلار لاتىن تىلدەگى نۋكلەين، نۋكلەيد، ت.ب. سوزدەردىڭ تۋىنداۋىنا ءۋاج بولدى دەيدى س.قوندىباي. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، پارسىنىكى دەپ ەسەپتەلەنتىن ناۋرىز ءسوزى دە وسى پرافورمالاردان وربىگەن سەكىلدى. تۇركى تىلدەرىندە ق مەن ۋ دىبىسىنىڭ اۋىسىمى زاڭدى قۇبىلىس. مىسالى، سۇراۋ-سۇراق، تاۋ-تاع. سوندا ناق دەگەن سوزدەگى ق دىبىسىنىڭ ورنىنا ۋ دىبىسىن قويساق، ناۋ دەگەن پايدا بولادى. ول نۇكتەمەن بايلانىستى بولعاندىقتان، تىرشىك باستاۋىن، جاڭا ءومىر، جاڭا كۇن دەگەندى بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار، ورىس تىلىندەگى نوۆ-ىي، اعىلشىن تىلىندەگى new(نيۋ، جاڭا),  now (ناۋ، قازىر) دەگەن سوزدەر دە اباق تاڭباسى ارقىلى وقىلا الادى. ەندى بۇل سوزدەردى كەرىنسىنشە وقىساق، قون، كۇن، عۇن، ت.ب. بىرنەگىزدى سوزدەر شىعادى.

وسى پرافورمالاردىڭ ىشىندە قوڭ پرافورماسى ارقىلى تۋىنداعان قوڭىر سوزىنە توقتالامىز. سەبەبى وسى ءسوز دىبىسقا، اۋەنگە قاتىستى ماعىنانى ءالى كۇنگە دەيىن قازاق تىلىندە ساقتاپ وتىر. قوڭىر داۋىس، قوڭىر ءۇن، قوڭىر ساز، قوڭىر كۇي. جانە بۇلار اباق تاڭباسىنىڭ نۇكتەسىن بىلدىرگەندىكتەن، ورتا دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سول سەبەپتى قوڭىردىڭ بىرقالىپتى، نە جوعارى ەمەس، نە تومەن ەمەس داۋىستى ماعىنانى بەرۋى  سونىمەن بايلانىستى. ۇنگە قاتىستى بىرقاتار سوزدەردىڭ شىعۋىنا وسى پرافورما ۇيتقى بولعان. گونگ، فون, تون، زۆون، سونگ، سينگل، كونتسەرت، ت.ب. سوزدەر. قامبار اتا جىلقىمەن، مۋزىكامەن بايلانىستى. قوڭىر ءسوزى قامار دەپ چۋۆاش تىلىندە ايتىلاتىنىن ەسكەرسەك قوڭ – قون – قوم بولىپ كەلەدى. ال قوم – قام دەپ ب دىبىسىنىڭ اسەرىنەن وزگەرگەن. گرەكتەر گومەردىڭ ەتيمولوگياسىن سوقىر دەپ كورسەتەدى. الايدا ونىڭ ەسىمى قوم - قوڭ پرافورماسىنان ءوربىپ، انشىلىكپەن، جىرشىلىقپەن ساباقتاس سەكىلدى. بۇل ەسىمدى ومار (ترانسكريپتسياسى ۇۋومار) دەپ تە قازاقشا اتايدى. بۇنىڭ ايىرماسى تەك ۋ مەن ق اۋىسىمىندا عانا. وسى ءسوزدى جىلانمەن دە بايلانىستىرۋعا بولادى. ويتكەنى مار دەگەن پارسىدا جىلاننىڭ اتاۋى بولىپ تابىلادى. بۇنىڭ دەي-تۇركىلىك ءسوز ەكەندىگىن وڭاي ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە بولادى. الايدا وعان قازىر ءبىز توقتالمايمىز، بىزگە كەرەگى – ونىڭ مۋزىكامەن بايلانىستىلىعى. قازاق دومبىرا، قوبىز اسپاپتارىنىڭ شەگىن قويدىڭ شەگىنەن، جىلقىنىڭ قىلىنان جاسايدى  ء(بىر عاجابى  بۇلار ەشقانداي رادياتسيانى قابىلدامايدى ەكەن).

ڭ دىبىسى تىرشىلىك تۋماعىمەن، بالامەن بايلانىستى بولعاندىقتان،  قوڭ پرافورماسى دا بالاعا قاتىستى، مىسالى، قازاقتىڭ ءوزىنىڭ بالاسىن قوڭىرىم، قوڭىر قوزىم دەپ ايتۋى سونىڭ ايقىن دالەلى. قازاق حالقىندا قوي سۇيەدى، بالاسىن قوڭىرىم دەپ» ايتۋىنا قاراپ تا، ونى ءتول، قوزى ماعىناسىندا جۇمسالىپ تۇر. قوڭع نەمەسە قوڭ پرافورماسىنان ەۋروپا تىلدەرىندەگى كيند ءسوزى شىققان. ول دا اباق تاڭباسىندا نۇكتەمەن بايلانىستى جانە قازاق تىلىندەگى كىندىك دەگەن ءسوزدىڭ وسى كيند، ياعني بالا سوزىمەن فورماسى دا، ماعىناسى دا ۇقساس. قازاق تىلىندە كوجەك، كۇشىك، قودىق، ت.ب. دا وسى قوڭ پرافورماسىنان ءوربىپ شىققان. ەۋروپا تىلدەرىن دە، تۇركى تىلدەرىندە ق مەن س دىبىسىنىڭ اۋىسىمى بار. سوندا قوڭع، قوڭ دەگەننىڭ العاشقى دىبىسى ەتىپ س دىبىسىن ايتساق سان، سون، سىن، ت.ب. سوزدەردىڭ شىعۋىنا ۇيتقى بولادى. مىسالى، اندەرسون, دەنيلسون, ورىس تىلىندەگى سىن (ۇل بالا), اعىلشىن تىلىندەگى son (سان). ق-ۋ-ف-ۆ دىبىستارىنىڭ اۋىسىمىن ەسكەرسەك، فون گۋمبولت، ۆان باستەن دەگەن كىسى ەسىمدەرىندەگى فون، ۆان سوزدەرى بالا دەگەندى بىلدىرەدى. يبن سينا دەگەندە ءدال سولاي، ي مەن ب دىبىسىنىڭ ورنىن اۋىستىرساق، ياعني مەتاتەزا قۇبىلىسى، بين (بون – قوڭ) ءسوزىن كورۋگە بولاتىن ەدى. سونداي-اق قازاق تىلىندە اعايىندى قوڭىر قاز فرازەولوگيالىق تىركەسىندەگى قوڭىر ءسوزى جۇبى جازىلمايتىن باۋىر دەگەن ماعىنانى بەرەدى.

ورتاق پرافورما قوڭ ءسوزى بولعاننان كەيىن، بۇل اتتىلارمەن، ياعني قوندىلارمەن دە بايلانىستى. تالاسبەك اسەمقۇلوۆ «قوندىگەر قاڭلى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە مىناداي تسيتاتا بار: قازاقتىڭ كونەكوز قاريالارى، ەسكi قازاقتى، مىسالعا سەرiكبول قوندىباي ايتقان «ەسەن قازاقتان» بۇرىنعى بايىرعى قازاقتى، ونىڭ جەرiن، سۋى مەن نۋىن جيناقتاپ «قوندىگەر قۇبا جۇرت» دەپ بiر-اق اۋىز سوزبەن بەلگiلەيدi.

وسى تiركەستەگi «قوندىگەر» مەن «قاڭلى» ءسوزiنiڭ اراسىندا تiكەلەي بايلانىس بار. «قوڭ» كەيiنگi تۇرiك تiلدەرiن تۋدىرعان بiرتۇتاس سكيف تiلiندە «جىلقى» دەگەن ماعىنا بەرەدi. قازاق تiلiندە «قوڭنىڭ» ءۇش سينونيمi بار. ولار «جىلقى»، «قىسىراق» جانە «جۇنت».

 «قوڭ» كەيiننەن سلاۆيان تiلدەرiندە «كون» – «ات»، «مiنiسكەر جىلقى» دەگەن سوزگە اينالدى... «قاڭلى» – «جىلقى جاراتاتىن، جىلقى مiنەتiن، جىلقى­لى ەل» بولىپ شىعادى. العاشقى «قوڭلى» ءسوزi كەيiننەن «قاڭلى» سوزiنە اينالعان. قازاقتا مالدى، كۇيلى كىسىنى «قوڭدى» دەۋ، جاعدايى جۇدەۋلەگەن جاندى «قوڭى ءتۇستى» دەۋ ءالى دە بار عوي. سونىڭ ءبارىنىڭ تۇبىندە قوڭ – جىلقى تۇر».  الايدا قوڭ تەك جىلقىلارعا عانا ەمەس ول قوي مالىنا دا قاتىستى ايتىلاتىن ءسوز. اكادەميك ا. ششەرباكتىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ ءۇي جانە دالا جانۋارلارىنىڭ اتاۋلارىنا قاتىستى ماقالاسىندا: «كوj(ۋن) سارىك، «وۆتسا»، «سامكا وۆتسى»، مونگ.حوني(ن), مانچ. حونين. كوjۋن. تۋۆ.،حاك. – ءحوى، ۋزب. – كۋى، كاز.، نوگ. – كوي، ... ۆ فونەتيچەسكوم وتنوشەني نايبولەە راننەي ياۆلياەتسيا فورما كونۋن (كون). دوپولنيتەلنىي سلوگ (ۋن)  - مورفولوگيچەسكي ەلەمەنت، نەكوگدا ۆىراجاۆشي زناچەنيە ۋمەنشيتەلنوستي. ۆ درەۆنيح تيۋركسكيح يازىكاح ون (ەرەكشەلەگەن ءبىز – ب.ح.) بىل ۆەسما ۋپوترەبيتەلنىم، ودناكا ۆپوسلەدسۆي ۋتراتيل پرودۋكتيۆنوست ي پولنوستيۋ سليلسيا س وسنوۆوي، سر. كۋرتۋن “چەرۆياك”، بوjۋن “شەيا” ي ت.د.»[3,110]. م.قاشقاري ءوزىنىڭ سوزدىگىندە «قون» سوزىنە قوي دەپ انىقتاما بەرگەن ەكەن.  بىراق قوي مەن اتتىڭ قانداي بايلانىسى بار؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن الپامىس باتىر  جىرىنان تابۋعا بولاتىن سەكىلدى. وسى جىردا كەي-قۋات دەگەن قويشىنى باتىر زىنداننان الىپ شىعادى. ول سول ءۇشىن ونى قوڭىراتتاردىڭ باسشىسى ەتىپ قويادى. ياعني قويشى قوندىگەرلەردىڭ پاتشاسى بولۋ ءموتيۆى بىزگە ولاردىڭ ءوزارا بايلانىستىلىعىن كورسەتەدى. تاعى ءبىر مىسالدى گرەك ميفولوگياسىنان كەلتىرۋگە بولادى. «ياسون جانە ارگوناۆتار» جايلى ميفتە قويعا قاتىسى بار. سەبەبى ولار التىن رۋنو نەمەسە التىن جاباعى ءۇشىن ارگون دەگەن كەمەمەن كالحيداعا ساپار شەگەدى. سول ەلدى-مەكەندە قويدىڭ التىن تەرىسى بولادى، سول تەرىنى الىپ كەلگەنى ءۇشىن پاتشا وعان سىيلىق بەرەتىنىن ايتادى. بۇل جەردە ياسون دەگەن گرەك ءميفونيمىنىڭ تۇركىلىك نەگىزى بار دەپ ايتا الامىز. مىسالى، ق مەن س-نىڭ الماسۋى ول تۇركى تىلىندە بار قۇبىلىس (قازاقشا – بايان سۇلۋ بولسا، باشقۇرتشا – بايان قىلۋ). سوندا ياسون (ياسون) دەگەن ءسوزدى ياقون دەپ كەلتىرسەك، قون پرافورماسى شىعاتىنىن كورەمىز. سول سەكىلدى ارگون دەگەن دە گون نەمەسە قون ءسوزىن كورۋگە بولادى. ول اتتىلارمەن دە، قويمەن دە جانە قويدىڭ التىن تەرىسى ءموتيۆى بىزگە، ونىڭ كۇن جايلى ايتۋعا ءۋاج بولادى. م.پاللو قوڭىر ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى قوڭ سوزىمەن بايلانىستى ەكەنىن ايتادى. بۇل قارا قارعانىڭ ەجەلگى اتاۋى. بۇل ءسوز قوڭ قارعا تۇرىندە قىرعىز تىلىندە ءالى دە ساقتالعان. م.پاللونىڭ جوعارىداعى پىكىرىنە عالىمدار كۇمانمەن قاراي وتىرىپ، قوڭ مورفەماسى قوڭىز، قوڭىرسى، كوڭ سوزدەرىمەن گەنەتيكالىق تۇرعىدان جاقىنداۋ كەلەتىنىن جورامالدايدى. «بولەە ۆەروياتنى گەنەتيچەسكيە سۆيازي قوڭۋر س قوڭ ۆ قوڭۋز «جۋك»، «قوڭىرسى» بىت چەرنىم وت دىما، كون~كوڭ~قوڭ ناۆوز; كيزياك; كير. گرياز → زاپاح. قوڭۋر – پرەدپولوجيتەلنو «تسۆەت وبگورەلوگو ناۆوزا، ۆەتوشي ي ت.پ. [4,58]. ەۋروپانىڭ بىرقاتار تىلدەرىندە (اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز،ت.ب.) قوڭىر ءتۇسىنىڭ شىعۋىن  جانعان نەمەسە كۇيگەن نارسەنىڭ تۇسىمەن بايلانىستىرادى. ياعني، بۇل جەردە قوڭ دەگەن پرافورمانىڭ كوڭمەن، كۇنمەن بايلانىسىنىڭ شىعاتىنىن كورۋگە بولادى. اباق تاڭباسىنىڭ نۇكتەسىن جوعارى كوتەرەتىن بولساق، ول كونۋس (وسى سوزدە قوڭمەن بايلانىستى) سحەمالى بولادى. ونىڭ جوعىرعى نۇكتەسىن – قوڭ دەپ اتاۋعا بولادى. ول سوندا بيىكتىكتىڭ، تاۋدىڭ، كوسەمنىڭ سيمۆولى بولىپ تابىلادى. مىسالى، قازاق تىلىندە قوڭىر ءسوزى جوتا، توبە، تاۋلاردىڭ اتاۋىمەن ءجيى تىركەسەدى. قوڭىر توبە، ءۇش قوڭىر، قوڭىر، ت.ب. ورونيمدەر. ەجەلگى بابالارىمىز عۇندار ءوزىنىڭ كوسەىمىن كۇن بي اتاعان. بۇنىڭ زكۆيۆالەنتتەرى رەتىندە حان، قاعان، اعىلشىن تىلىندەگى كينگ، نەمىس تىلىندەگى كانتسلەر، فرانتسۋز تىلىندەگى گەنەرال سوزدەرىن كورسەتۋگە بولادى. بۇل اباق تاڭباسىنىڭ نۇكتەسى تۋماق ورگاندى، ايەلدىڭ جىنىس مۇشەسىن بىلدىرە وتىرىپ، قان، گەن، جەنا، ت.ب. سوزدەرىنىڭ تۋىنداۋىنا ءۋاج بولعان.  

يا – قون دەگەن ءسوز بىزگە يسا پايعامباردىڭ ەسىمىن رەكونسترۋكتسيالاۋعا مۇمكىندىك بەرە الادى. يسانى پايعامبار ەتىپ العاش مويىنداعاندار قويشىلار بولاتىن. جانە پايعامباردىڭ ءوز ەسىمى دە قويمەن، ول جارىق نۇردان جارالعاندىقتان كۇنمەن دە بايلانىستى بولىپ كەلەدى. يسانىڭ قازاقشا اتىنىڭ ءبىرى – ايسا (ىيسا). قازاق تىلىندە ي دەگەن داۋىستىنىڭ جوق ەكەنىن ەسكەرسەك، ول ىيسا نەمەسە ايسا دەپ اتالىنۋ كەرەك. مىسالى، مي دەپ جازعانىمىزبەن، مىي دەپ ايتامىز. بۇل اسان تۇرىندە دە ايتىلادى. ەندىگى ماسەلە – بۇنىڭ ەتيمولوگياسى. ايسا دەگەن سوزدە ن دىبىسى ءتۇسىپ قالعان، بىراق ول اسان دەگەن سوزدە ساقتالعان. بۇل ءسوز سوندا اي+سان نەمەسە اي-قان (قون) دەگەن ەكى سوزدەن جاسالىنعان. سوندا يا –سون، اي – سان ەسىمدەرىنىڭ شىعۋ توركىنى ءبىر ارحەتيپتىك وبرازدان تاراعان. تاعى ءبىر مىسالدى قازاق تىلىندە ساقتالعان ياسى، ياسساۋي دەگەن سوزدەرمەن كەلتىرۋگە بولادى.  بۇندا دا يا –سى نەمەسە يا-سا العاشقى دىبىستاردى ءسوزجاساۋدىڭ ءونىمدى قۇبىلىسى مەتاتەزا ارقىلى ايتساق، اي–سا بولىپ شىعادى. بۇل ەسىمنىڭ نۇرعا، كۇنگە قاتىستىلىعى بار.

سونىمەن قورىتا ايتاتىن بولساق، قوڭىر ءسوزى – تىرشىك باستاۋىمەن، حالىقپەن، تىرشىلىكپەن، مۋزىكامەن، بالامەن بايلانىستى ءسوز.

قوڭ – بالا ماعىناسىندا، قوڭىرىم، قوڭىر قوزىم، كيند، سان، سىن،ت.ب.

قوڭ – ءۇن ماعىناسىندا، ءان، تون، فون، سونگ، ت.ب.

قوڭ – ەل، قوڭدىگەر، قاڭلى، قوڭىرات، ت.ب.

قوڭ – مالعا قاتىستى، قوي، كون، ت.ب.

قوڭ – ميفونيمدەر، قامبار، ياسون، ايسان، ارگون، ت.ب.

وسى پرافورما اباق تاڭباسىنىڭ نۇكتەسىنەن وربىگەندىكتەن، ورتا دەگەن جايتتاردى سۋرەتتەيدى. نۇكتە ورتالىقتى دا، باستاۋدى دا كورسەتە الادى. قوڭىر تىرلىك، داۋىس،ت.ب.

قوڭنىڭ جىڭىشكە ۆاريانتى كوڭ بولىپ تابىلادى. بۇل جەردە ونىڭ سۋعا قاتىستىلىعى دا كورىنەدى.

بۇل پروفورما توپىراقپەن، جەرمەن، ايەلمەن دە بايلانىستى. جۇمەكەننىڭ ءبىر ولەڭىندە مىناداي جولدار بار: باۋىرجاندى تاپقان انا كوپ ونشا ماقتانباسا نە ايەلشە، ادامشا، بولعاندىعى ونىڭ ناعىز ۇلى انا، توپىراقتىڭ ءوزى سىندى عۇلاما: ەمەندى دە تۋعان توپىراق قوپ-قوڭىر,

ەبەلەكتى تۋعان جەر دە قوپ-قوڭىر;...ەمەن تۋدىم دەپ جارىلسا توپىراق، ەربەڭدەر ەم ەبەلەك بوپ جاتىپ-اق، بىراق، بىراق سول باياعى توپىراق جارىلمايدى، سوگىلمەيدى قاقىراپ....ويتكەنى بۇل جات تىرشىلىك، بۇل ەمەس،

ءبىزدىڭ قوڭىر توپىراقتىڭ مىنەزى. بۇل جەردە ادامزات توپىراقتان جاراتىلدى دەگەن قۇران ءماتىنى، سونداي-اق ەسكى تۇركى اڭىزدارى بىردەن ەسكە تۇسەدى. ادام توپىراقتان جاراتىلادى، كۇننەن دە تۋادى. بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسىن اباق تاڭباسىنىڭ وقىلۋىن تۇسىنگەندە عانا ۇعاسىز. سەبەبى بۇل تاڭباداعى نۇكتە ايەلدىڭ جىنىستىق ورگانىنىن بىلدىرەدى، سول ارحەتيپتىڭ سيمۆولدارى جەر دە، كۇن دە بولىپ تابىلادى. 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. 1.                قوندىباي س. گيپەربورەيا: رودوسلوۆيە ەپوحي سنوۆەدەني. Www.otuken.kz

2. قاشقاري م. تۇركى ءتىلىنىڭ سوزدىگى (ديۆاني لۇعات-يت-تۇرىك). ءىىى تومدىق شىعارمالار جيناعى /قازاق تىلىنە اۋدارعان، العى ءسوزى مەن عىلىمي تۇسىنىكتەرىن جازعان ا.ەگەۋباي/. – الماتى:حانت،  - 600 بەت.

3. ششەرباك ا.م. نازۆانيا دوماشنيح ي ديكيح جيۆوتنىح. يستوريچەسكايا رازۆيتيا لەكسيكي تيۋركسكيح يازىكوۆ. يزداتەلستۆو اكادەمي ناۋك سسسر، م.، 1961.

بولات حاسەنوۆ.

اباي.kz