مادەنيەتتانۋشى سەرىك ەرعاليمەن سۇحبات

– سەكە، ۇلتىمىزدىڭ قۇندىلىعىن زەردەلەپ جۇرگەن مادەنيەتتانۋشىسىز. ءبىزدى، اسىرەسە، ايتىسقا قاتىستى يدەيالارىڭىز قىزىقتىرادى. ءسىزدىڭ ايتىس تۋراسىندا اۆتورلىق پاتەنتىڭىز بار دەپ ەستىدىك، سول تۋراسىندا ايتساڭىز...

– 2001 جىلى، تاۋەلسىزدىكتىڭ 10 جىلدىعى قارساڭىندا جاسالعان جوبا ەدى. ريكا تەلەارناسى ارقىلى ناۋرىز-ماۋسىم ارالىعىندا وبلىستىق دەڭگەيدە جاڭا ەرەجە بويىنشا ايتىس ۇيىمداستىرىلىپ، كوپشىلىككە ۇسىنىلىپ، سىناقتان وتكىزىلدى. اقتوبە قالاسىنىڭ كۇنىنە وراي 17 ماۋسىمدا تىكەلەي ەفيرگە شىعىپ، كورەرمەندەردىڭ داۋىس بەرۋى مەن قازىلار القاسىنىڭ باعاسى بىرىكتىرىلىپ، ايتىس مارەسىن وتكەردىك. بۇل – ايتىس تاريحىندا كورەرمەندەردىڭ باعاسىن العاش رەت ەسكەرگەن شارا ەدى. ەكى اپتادان سوڭ، 2001 جىلى 30 ماۋسىم كۇنى جوبا يدەياسى مەنىڭ قاتىسۋىمسىز «حابار» تەلەارناسىندا تىكەلەي ەفيردە جارق ەتە قالدى. بىراق ودان ءارى جالعاسىن تاپپادى، ۇيىمداستىرۋشىلار كەلىستىرە المادى. سول جىلى «ايتىستى جاڭاشا ۇيىمداستىرۋ ەرەجەسى» دەگەن قۇجاتتى دايەكتەپ، زياتكەرلىك ونەرتابىس رەتىندە ارنايى تىركەپ، كۋالىك الدىم. ءبىر قىزىعى، مەنىڭ اۆتورلىق كۋالىگىمە ايتىستى العاش رەت تەلەۆيزيادا كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا الىپ شىققان بەلگىلى مايتالمان جۋرناليست سۇلتان ورازالى قول قويىپتى.

2006 جىلى  مادەنيەت ءمينيسترى ە.ەرتىسباەۆقا جوبانى ۇسىندىم، جوبا تاعى دا مەنسىز «الامان ايتىس» اتىمەن «قازاقستان» ارناسىنان شىقتى.  شوۋ تۇرىندە اسا جاقسى بەزەندىرىممەن دۇرىلدەتىپ، ءبىرشاما جەرگە باردى. اسىرەسە ايتىستىڭ قايىم ءتۇرى سەكىلدى جانرى دامي ءتۇستى. ونىڭ قاس شەبەرى بولىپ مەلس قوسىمباەۆتىڭ جۇلدە العانى بەلگىلى. ۇيىمداستىرۋشىلارعا بىرقاتار كەمشىلىكتەر ايتىپ، يدەياعا اۆتورلىعىمدى كورسەتىپ جازدىم جانە اۆتور رەتىندە ءوزىمدى قاتىستىرۋىمدى سۇرادىم. ولار ءۇنسىز قۇتىلدى. بىراق كوپ ۇزاماي بۇل جوبا دا توقتادى.

بۇل باستامام ءۇشىن ماعان تيىسۋشىلەر از بولعان جوق. كوكشەتاۋدا بولعان 2001 جىلعى ايتىستا كازىرگى ايتىستىڭ اقتاڭگەرى سانالاتىن ءبىر باۋىرىم «ايتىستى مەنشىكتەگەن سەرىك دەگەن بىرەۋ شىقتى» دەپ داۋرىققانى بار.

– ايتىستى جاڭاشا وتكىزۋدە نەنى كوزدەپ ەدىڭىز؟

– ماقسات – تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەردى پايدالانىپ، ايتىستى ۇيىمداستىرۋدى سول كەزگە ءتان كەمشىلىكتەردەن، ونى جەكە باستىڭ تابىس كوزى بولۋدان جانە سۋبەكتيۆيزمنەن قۇتقارۋ، زامان تالابىنا ساي شوۋسيپاتتى تەلەجانرعا اينالدىرۋ ەدى. سول كەزدە دە، كازىرگە دە ءتان مىنا كەمشىلىكتەردى ايتۋعا بولادى:

-         ساحناعا ايتىس ەمەس، جۇلدە شىعىپ كەتەدى;

-         ايتىستىڭ بارىسىنان گورى جۇلدەنى ءبولىسۋ ۇدەرىسى باستى نازاردا – جۇرت ءۇشىن «ايتىس قالاي بولادى؟» دەگەننەن گورى «ماشينانى كىم الادى؟» دەگەن كوكەيتەستى سۇراق;

-         ايتىستى باعالاۋداعى سۋبەكتيۆيزم مەن ادىلەتسىزدىكتەر;

-         باعالاۋ كريتەريلەرىنىڭ بۇلدىرلىعى،ءتىپتى جوقتىعى;

-         ايتىس مازمۇنىنىڭ قارابايىرلىعى، تايىزدىعى، ساۋاتسىزدىعى;

-         ايتىستىڭ باي ءتۇرى مەن جانرلارىنىڭ توقىراۋى مەن بىرسارىنعا ءتۇسۋى;

-         ايتىستىڭ ۇيىمداستىرۋشىلار ويىنىنا اينالۋى، ت.ت.

– ءسىز بۇلاردى بولدىرماۋدىڭ جولىن قالاي قاراستىرىپ ەدىڭىز؟

– ايتىستىڭ ۇعىمدارى مەن ءاربىر ۇدەرىسى ناقتىلانىپ، كەرەك بولسا تەرميندەلدى. جوعارىداعىلاردى ەسكەرە كەلىپ، ەرەجەدە «ايتىسكەر»، «كەڭەسكەر»، «جەكپە-جەك ايتىس»، «جاق-جاق ايتىس»، ت.ت. ونداعان تەرميندەر مەن ۇعىمدار پايدا بولدى. بۇل تەرميندەر 2001 جىلعا دەيىن ايتىستا اسا قولدانىلماعان ەدى. مىسالى، «ايتىسكەر» ءسوزىن مەن اقىننان اجىراتۋ ءۇشىن ادەيى ەرەجەمە تەرمين رەتىندە  ەنگىزدىم. ويتكەنى، پوەزياسى دامىعان ەل ءۇشىن اقىنداردىڭ ايتىسۋى مۇمكىن ەمەس، ايتىسسا نەگە ءابدىلدا  مەن ءسابيت ايتىسپادى، قادىر مەن مۇقاعالي نەگە ايتىستىڭ ۇلگىسىن كورسەتپەدى، ناعىز اقىندار سولار ەمەس پە؟ فاريزا مەن مۇقاعالي نەگە قىز بەن جىگىت ايتىسىن قولعا المادى؟ قىسقاسى، ءبىز ادەبيەتتانۋدا دا، ونەرتانۋدا دا ابسۋردقا تىرەلىپ وتىرمىز.

– سوندا ول - كىمدەردىڭ ايتىسى؟

– جىراۋلاردىڭ ايتىسى، اقىنداردىڭ ەمەس! شىن مانىندە ايتىس – ادەبيەت پە؟ جوق! سينكرەتتىك ونەر بولسا، ونى نەگە «اقىندار ايتىسى» دەيمىز؟ ارينە، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قولعا العاندار امالسىز ەنگىزدى، بىراق كازىر ول دامىپ، مۇلدەم باسقا سيپات الدى عوي. ماسەلە – ايتىسىپ جۇرگەندەردىڭ اقىن ەمەس، جىراۋ ەكەندىگىندە. ال ايتىس ءونىمى – پوەزيا ەمەس، جىر دەباتى. ايتىس – شىن مانىندە جۋرناليستيكا سالاسىنا جاتاتىن شوۋسيپاتتى سينكرەتتىك ءونىم.

بۇل ونەر كوشپەلىنىڭ رۋحى، جىراۋلارعا عانا ءتان. اقىندار (احۋندار) ايتىسپايدى، جىراۋلار ايتىسادى، ايتىستىڭ ءونىمى – ولەڭ نە پوەزيا ەمەس، اسپاپتىڭ ءۇنى، جىراۋدىڭ ماقامى مەن جىرى ۇيلەسكەن، يمپروۆيزاتسيا كۇش پەن جان بەرگەن سينكرەتتىك پوەتيكالىق دەبات، شوۋ سيپاتتى ديسكۋسسيا، قىسقاسى – جۋرناليستيكا. سول سەبەپتى دە ايتىسقا سيتۋاتسيالىق سيپات ءتان، ول – ۇدەرىس، سونىسىمەن كورەرمەنى، تىڭدارمانى بار ونەر. ايتىستى وقىپ ءلاززات المايسىڭ، تىڭداپ نە كورىپ راقاتقا كەنەلەسىڭ. ايتىس – اقپارات سيپاتتى تۋىندى، پوەزياعا ءتان فيلوسوفيالىق مازمۇن از، ول مىندەتتى موينىنا دا المايدى. ايتىس – رۋحتىق قۋاتقا قانىق ءۇن. جىر تابيعاتى نوسەر جاۋىن ىسپەتتى، ءاپ-ساتتە توگىپ، جونىنە كەتەدى. جىردىڭ ءار جولى اقپارات بولسا، پوەتيكالىق ولەڭ جولدارى فيلوسوفيالىق پايىمدار مەن بەينەلەردەن تۇرادى.
پوەزيادا وقىرمان بار. پوەزيا – فيلوسوفياعا قانىق ءۇن. پوەزيا ۇزاق تولعاتىپ، «بوتالى بولادى» – ول سيتۋاتسياعا ەمەس، ۋاقىتقا تاۋەلدى. پوەزيانىڭ ءۇنى مەن بوياۋى ونىڭ مازمۇنىندا، ال جىردىڭ ءۇنى مەن بوياۋى جىرشىنىڭ داۋىسى مەن اسپاپتا، جىرلاۋشىنىڭ رۋحىندا. جىر دا، جىراۋ مەن جىرشى دا ولگەن جوق، ءبىز ونى بايقاماي شاتاستىرىپ الدىق.

ءبىر-ءبىرىن شاتاستىرۋعا، سالىستىرۋعا بولمايتىنى سەكىلدى اقىن مەن جىراۋدى دا شاتاستىرماۋ كەرەك. سول سەبەپتى، «اقىندار ايتىسى» ەمەس، جاي عانا ايتىس اتالعانى ءجون. اقىن – ساياساتتان تىس، جىراۋ ونىمەن قويان-قولتىق عۇمىر كەشەدى. سەبەبى، جىراۋ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە – جۋرناليست.

– ءسىز ايتىس پەن ادەبيەتتى قارسى قويىپ وتىرعان جوقسىز با؟

– جوق، كەرىسىنشە، ءبىر-ءبىرىنىڭ ماتالعان ارقانىن قيىپ، ولاردى ءوزارا قايشىلىقتان قۇتارۋعا تىرىسىپ ءجۇرمىن. ايتىستى دامىتۋداعى ەڭ باستى نارسە – ونىڭ تۇجىرىمداماسىن تۇزەتۋ، ايتىستى «ادەبي تۇتقىننان» بوساتۋ. بىزدە ايتىستىڭ قانداي ونەر ەكەنى ءالى ناقتىلانعان جوق. بۇعان دەيىنگى قالىپتاسقان «ايتىس – قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ايرىقشا ءتۇرى» دەگەن ءۋاجدىڭ بارعان سايىن دۇرىس ەمەستىگى ايقىندالا تۇسۋدە. مەنىڭشە، ايتىس – ادەبيەت ەمەس، جۋرناليستيكالىق نىسان، دالىرەگى، اۋىزەكى پوەتيكالىق جۋرناليستيكا. ويتكەنى، ادەبيەت – ءومىردى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان بەينەلەيتىن تۋىندى بولسا، جۋرناليستيكا – ءومىردىڭ اقپاراتتىق جاڭعىرىعى. قىسقاسى، ايتىستىڭ ادەبي تۋىندى بولۋىنان گورى، ونىڭ جۋرناليستىك شارا رەتىندەگى ىقپالى باسىم جانە وعان باردى – بار، جوقتى – جوق دەۋگە بەيىمدەلگەن پوەتيكالىق ءتىلى بار جۋرناليستىك فورمات ءتان. ايتىس ءونىمىن وقىرمان ادەبي مۇرا رەتىندە (زەرتتەۋشىلەر بولماسا) وقي قويمايدى، ونى تەك قىزىقتايدى. ويتكەنى، ايتىس – تۇنىپ تۇرعان شوۋ، وندا: ارتيستىك تە، انشىلىك تە، جىرشىلىق تا، اقىندىق تا، ورىنداۋشىلىق تا بار، ەڭ باستىسى، يمپروۆيزاتسيا بار! ونەرگە ءار ونەردىڭ باسىن شالۋ ەمەس، ءبىر ونەردىڭ كۇشىمەن كوركەم تۋىندى ءوندىرۋ سيپاتى ءتان. ايتىس – تۇنىپ تۇرعان دەبات! بۇل – توك-شوۋدىڭ باستى ءپرينتسيپى!

– رينات زايىتوۆ، باۋىرجان حاليوللا سەكىلدى ايتىسكەرلەردىڭ ايتىس بارىسىندا وپپوزيتسيالىق ۇستانىمعا بەت بۇرىپ كەتەتىنى دە سول جۋرناليستىك سيپاتتان با؟

– ءدال سولاي! ولار – ساحنادا اقىن ەمەس، ايتىسكەر، جىراۋ. جالپى، ايتىستىڭ الدەبىر ساياسي ۇران مەن كوزقاراستى اشىق ءبىلدىرۋىن بۇرىن-سوڭدى كلاسسيكالىق ايتىستاردان بايقاعان ەمەسپىن. ءسىرا، بىزگە بۇل ادەت الەۋمەتتىك كەمشىلىكتى شەنەۋ ءۇشىن كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان فورمات كەزىندە جۇعىستى بولعان. بۇل احۋال ايتىستاعى ۇدەرىستىڭ تۇيىققا تىرەلگەندىگىنەن جانە ونىڭ شوۋلىق سيپاتى بارىنشا ۇدەي تۇسكەندىكتەن وسىنداي پوپۋليستىك احۋال ورنادى. ايتىسكەر دەلەبەسى قوزا كەلە حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەگەنسيدى. بۇل – ايتىستىڭ مىندەتى دە، ميسسياسى دا ەمەس، ايتىستىڭ ميسسياسى وپپوزيتسيانىڭ ءسوزىن سويلەۋىمەن جۇرتقا جاعۋ ەمەس.

ەگەر دە ايتىستى ناقتى كريتەريلەر مەن تالاپ تۇرعىسىنان وتكىزسە، بۇقار، ماحامبەت سەكىلدى جىراۋلاردىڭ ۇستانىمى ايتىسقا ارالاسىپ كەتپەس ەدى. ولار بيلىككە دەگەن ۇستانىمدى ايتىسسىز، دەباتپەن ەمەس، دەربەس تۇردە مونولوگپەن  كورسەتتى ەمەس پە؟ ال ءبىزدىڭ بۇگىنگى جىراۋلار ايتىستى تريبۋناعا اينالدىردى. بۇعان ارانداتىپ تۇرعان ايتىستىڭ وسال پروديۋسۋراسى دەر ەدىم.ايتىسكەرلەر كىنالى ەمەس.  

– ايتىستى باعالاۋ جۇيەسى جونىندە, سوندا ءسىز نە قاراستىرىپ ەدىڭىز؟

– ايتىستى باعالاۋدىڭ 6 ءتاسىلى مەن 10 كريتەريى جاسالدى. ەرەجەدە باعالاۋدىڭ بەس ءتۇرى انىقتالدى. ايتىستىڭ 4 ءتۇرى اتاپ ءوتىلىپ، 14 نۇسقاسى كورسەتىلىپ، ولاردىڭ قالاي وتكىزىلۋ كەرەكتىگى سيپاتتالدى. قارجىلاندىرۋ مەن قۇقىقتىق ماسەلەلەرى ايقىندالدى. ءبىر قىزىعى، وسى يدەيانى الا قاشىپ، ءۇزىپ-جۇلىپ جۇرگەندەردىڭ بىردە-ءبىرى شاقىرىپ اقىلداسىپ، كەڭەسكەن ەمەس. ۇلتتىق ورتاق قۇندىلىقتى دامىتقىسى كەلسە، بالانىڭ اۋىزىنان شىققان تۇشكىرىككە دەيىن «جارەكىماللا» بولۋى كەرەك ەمەس پە؟!

– جالپى، ايتىستى جۇلدەلەۋ تۋراسىنداعى پىكىرىڭىزدى بىلسەك...

– ايتىستى جۇلدەلەۋ، شىنىندا دا، «اۆتوبازار» دەپ جۇرت ايتاتىنداي جاعدايعا ءتۇسىپ كەتتى. بۇل – ايتىس ابسۋردتارىنىڭ ءبىرى. بۇرىن ساحناعا اۆتولار شىعىپ كەتىپ، ايتىستىڭ ورنى تارىلىپ ەدى، ايتا-ايتا قويعىزدىق... ارينە، ايتىسقا تىگىلگەن جۇلدەنى قىزعانىپ وتىرعان جوقپىز، ماسەلە سونىڭ انايىلىعىندا، ونداي اجيوتاجبەن ەمەس، ايتىستى ءوز قۇندىلىعىمەن وتكىزۋگە بولادى. دەمەۋشىلەر ماشينا ۇلەستىرەيىك دەپ وتىرىپ الماس، قاتىسۋشىلاردىڭ بارىنە لايىقتى گونورار بەرىپ، كورنەكتى جۇلدەنى ماتەريالدىق يگىلىكپەن ولشەمەي-اق، كادىمگى ەكونوميكالىق تەتىك تۇرىندەگى چەكپەن بەرۋگە بولادى عوي. مەنىڭ ويىمشا، ءاربىر شارا ايتىستى دامىتۋ قورىنا قارجى قوسىپ وتىرۋى كەرەك: ماسەلەن، ءار ايتىستىڭ جۇلدە قورى اقشالاي جاريا ەتىلىپ، ونىڭ كەمىندە 10 پايىزى ايتىستى دامىتۋ قورىندا قالۋى ءتيىس. سوندا ايتىس كىم كورىنگەنگە قولجاۋلىق بولمايدى. قولجايدى بەيشارانىڭ كۇيىن كەشپەيدى. ول قورعا ايتىسكەرلەر ورتاق قارجى رەتىندە بىرىگىپ، ءىشىپ-جەمگە ەمەس، ايتىستى دامىتۋعا جۇمسار ەدى.

– ايتىستى دامىتۋ تەتىكتەرى سوندا قانداي بولماق؟

– دامىتۋ تەتىگى ايتىستىڭ ينفراقۇرىلىمدارىنىڭ بولۋىنا جانە ولاردىڭ ءوز مىندەتتەرىن دۇرىس اتقارۋىنا تىكەلەي قاتىستى. 2007 جىلدارى ايتىسكەرلەر وداعىن قۇرۋ تۋرالى پىكىر ايتقانبىز، ول ورىندالدى.

شىن مانىندە ايتىسقا وسى وداق قوجايىن بولۋى كەرەك، جەكەلەگەن جۇرگىزۋشى نە پارتيا دا، مينيسترلىك تە ەمەس! ول وداققا ەلدىك دەڭگەيدە قاتىسقان كوزى ءتىرى قارت جىراۋدان باستاپ، جاسى 16-عا تولعان بالا ايتىسكەرگە دەيىن كىرۋى قاجەت. ول وداقتى «جىراۋلار وداعى» دەگەن ءادىل بولار ەدى. جانە بۇل وداقتى ءبىر ادام باسقارعانمەن، باستى، شەشۋشى ورگانى رەتىندە قامقورلىق كەڭەسى قۇرىلۋى كەرەك. بارلىق قارجى، كىمنەن قۇيىلسا دا، وسى كەڭەستىڭ نازارىندا بولعانى ءجون. ويتكەنى، ايتىستىڭ ءوزى و باستان قازاق دەموكراتياسىنىڭ قۇرالى، ونى توتاليتارلاندىرماعانىمىز دۇرىس.

دامىتۋدىڭ تاعى ءبىر تەتىگى – ايتىستى كوركەمدىك تۇرعىدان سىناۋ. بۇعان ارنايى گونورارلىق قور بولىپ، ساۋاتتى سىنشىلارعا اقى تولەنىپ، ايتىستىڭ تەوريالىق دامۋى قولعا الىنۋى ءتيىس.

– ايتىسكەرلەرگە ديپلوم بەرۋ ماسەلەسىنە ايتارىڭىز نە؟

– بۇل دا – ايتىستاعى ابسۋردتاردىڭ ءبىرى! 4 جىل جۇمساپ، 4 ستۋدەنتتى ايتىسقا وقىتۋ – ابسۋردتىڭ ابسۋردى. وعان كەتەتىن اقشانى الگى وداققا مەملەكەتتىك گرانت تۇرىندە بەرۋ كەرەك. ايتىسفاكتىڭ ورنىنا الگى وداق جانىنان ۇيرەتۋ-وقىتۋ ورتالىعىن قۇرىپ، سەمينارلار، باپتىعۋلار (ترەنينگتەر) مەن شەبەرلىك كلاستارىن ۇنەمى وتكىزىپ، ايتىسكەرلەردى ءتۇرلى تاقىرىپتار مەن جانرلارعا جانە باسقا دا ساۋاتتاندىرۋ سەرتيفيكاتتارىن بەرۋمەن كوپ نارسەنى تۇزەۋگە بولادى. ولارعا جىراۋلار، جىرشىلار، تەرمەشىلەر، اقىندار مەن سىنشىلار، ارتيستەر، ت.ت. ءدارىس وقىپ، شەبەرلىك ساباق بەرە الار ەدى. سوندا ايتىسكەرلەر اركىمنىڭ جەكە باسىنا ءتيىسىپ، قۇقىقتىق ساۋاتسىزدىق كورسەتپەيدى، بىلىكتەرى شىڭدالادى، كريتەريلەر مەن تالاپتاردى ەڭسەرەدى، ادەپتەرى قالىپتاسىپ، جاۋاپكەرلىك نىعايادى. سوندا ۇيقاستىرعىشتىڭ ءبارى ايتىسكەر دەگەن اتاق المايدى. 4 ايدا 400 ايتىسكەرگە 40 تاقىرىپ بويىنشا ساباق بەرۋگە ابدەن بولادى.

سۇحباتتاسقان – ب.احمەتۇلى.

اباي.kz