ءسوز باسى

تەمىربەك جۇرگەنوۆ ەسىمىن قۇلاعىمنىڭ العاش شالۋى قارتتاردىڭ ايتۋىنان ەدى، ۇيگە كەلىپ اتاممەن قاۋقىلداسىپ كەتەتىن. «ە، ول كەيىن حالىق جاۋى بوپ اتىلدى عوي» دەپ اياقتاي-تۇعىن ول جايىنداعى سوزدەرىن. بەس-التى جاستاعى ماعان ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسى ۇعىنىقسىز ەدى. ايتسە دە جادىمدا ساقتالعان وسى جايتتاردىڭ ىقپالى بولار، كەيىن ەس ءبىلىپ، قارا تانيتىن دارەجەگە جەتكەن ءجاسوسپىرىم شاعىمدا-اق ەل اۋزىنان تاستاماي ءجيى ايتا بەرەتىن «ناركوم تەمىربەك جۇرگەنوۆ» دەگەن كىسى تۋراسىنداعى ناقتى مالىمەتتەرگە نازار اۋدارىپ، ءومىربايانىنا، ەلگە جاساعان قىزمەتىنە قاتىستى دەرەكتەرگە قانىعا باستادىم. كوزىن كورگەن بەلگىلى ادامداردىڭ گازەتتەردە، كىتاپتاردا جاريالاعان ماقالالارىن، ەستەلىكتەرىن وقىدىق. تۇلعالىق بولمىسىن تاني تۇستىك.

...اسكەر قاتارىنان ورالعان سوڭ الماتىعا جول تارتتىم. قۇرىلىستا ىستەدىم، زاۋىتتا توكار بولىپ تەمىر جوندىم. ءسويتىپ جۇرگەندە باعىم جانىپ، 1983 جىلى رەسپۋبليكالىق ەسترادا-تسيرك ونەرى ستۋدياسىنداعى اتاقتى ءانشى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ كلاسىنا قابىلداندىم. شوڭ ۇستاز دا وسى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ەسىمىن ءجيى اتايتىن. باسىن شايقاپ، مىقتى كىسى ەدى دەيتىن، ونەر دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن دەيتىن. 1984 جىلى ء وز اۋزىنان ەستىگەن مىنا دەرەكتى بايانداي كەتەيىن، ارداقتى اتامىزبەن ۇيىندە سۇحبات قۇرىپ وتىرعاندا: «تەاترداعى العاشقى ارتىستەر ىشىندەگى جاستاۋى ەدىم، – دەگەن-ءدى بىردە. – ساكەن سەيفۋللين، مۇحتار اۋەزوۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ سياقتى ۇلكەن كىسىلەر بوس ۋاقىتتارىندا ءبىر جەرگە قىدىرسا ىلعي مەنى دە ەرتە جۇرەتىن. كارتا وينايدى، ونان قالدى اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن بارعان ۇيلەرىندە. اراسىندا ماعان ءان سالعىزادى. سوندايدا تەم-اعاڭ: ء«اي، عاريفوللا، «قىز جىبەكتى ايتشى» دەيتىن. باستاي جونەلەم. «جو – و – وق ، اناۋسىن ايت، اناۋسىن ايت» دەيدى. «اناۋسىن ايت» دەپ وتىرعانى «قىز جىبەكتىڭ» بۇرمالانعان انايىلاۋ شاعىن ۆاريانتى بار-دى. بۇرىنعى جىرشىلار كۇلكى تۋدىرىپ، كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن سوزدەرىن ادەيى وزگەرتكەن بىلەم... ەندى سوعان كوشەم. جارىقتىق تەمىربەكتەر ايدە كەپ كۇلەدى. ىشەكتەرى قاتىپ، توردەن ەسىككە شەيىن دومالاپ قالاتىن...»

اعالارىنا دەگەن كوڭىل تۇكپىرىندە جينالىپ ساقتالعان قيماس ساعىنىشى بولار، ءانشى اتانىڭ جانارىنا جاس تولىپ، ءبىر ءسات ءۇنسىز قالىپ ەدى سوندا.

عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ دارىنىنىڭ جارقىراي كورىنۋىندەگى، شىعارماشىلىعىنداعى جاڭا قىرلاردىڭ اشىلىپ، الاش جۇرتىنا كەڭىنەن تانىلۋىنداعى سۇرلەۋ-سوقپاقتىڭ باستاۋى – حالىق كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ تىكەلەي ۇيىتقى بولۋىمەن ۇيىمداستىرىلعان 1934 جىلعى قازاق ونەرپازدارىنىڭ تۇڭعىش ءسليوتى ەدى. وسى سليوتتە عارەكەڭ باس بايگەنى جەڭىپ العان-تىن.

ەستەلىكتەن تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ قاراپايىمدىلىعى، ونەردى اسا قادىر تۇتاتىندىعى ايقىن اڭدالادى.

ونەردى ورگە تارتقان كاتەپتى قارا نار

مەن جۇرگەنوۆتانۋشى ەمەسپىن. الايدا اتامەكەنىم ىرعىز وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن بەلگىلى تۇلعا تۋراسىندا شاما-شارقىمشا از-ماز پىكىر ايتۋدى ءجون كوردىم. بۇعان سەبەپ: استانا شارىندەگى «سارىارقا» باسپاسىنان (2014 جىل، 580 بەت.) شىققان «تەمىربەك جۇرگەنوۆ» اتتى ەڭسەلى ەڭبەك. زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار، ەستەلىكتەر، جىر-تولعاۋلار توپتاستىرىلعان ەكەن. قۇراستىرۋشىلار – ا.الماتوۆ، ب.مىرزاباەۆ. مۇندا مەملەكەت قايراتكەرى، حالىق كوميسسارى جۇرگەنوۆ تەمىربەك قاراۇلىنىڭ (1898 – 1938) قازاق مادەنيەتى مەن ونەرىنە قاتىستى اتقارعان قىزمەتىنە بايلانىستى مالىمەتتەر مول قامتىلعان. ەندى وسى ەڭبەكتەن پايىمداعان جايتتاردى، وندا باياندالعان كەيبىر دەرەكتەرگە قاتىستى ءوز ويىمدى بىلدىرمەكپىن.

1917 جىلى رەسەي يمپەرياسى لەنين باستاعان ءىبىلىس-بولشەۆيكتەردىڭ دۇلەي كۇشىمەن جاڭارتىلىپ، سوۆەت وداعى دەگەن جاڭا اتاۋمەن تاريحقا ەندى. بىراق مۇنىڭ دا قازاق ءۇمىت قىلعان تۇبەگەيلى تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ەش بايانى بولا قويمادى. قىزىل وكىمەت ىلاڭىن سالدى. 1928 جىلى بايلاردىڭ مالىن تارتىپ الدى. 1932 جىلى قازاقتى ادام ايتقىسىز قىرعىنعا ۇشىراتتى. اعايىندى تاپقا ءبولىپ، ەل ىشىنە ارەكە كىرگىزدى. جوق جاۋدى ىزدەپ اۋرەگە ءتۇستى. بىرقاتار تۇلعالار جات جۇرت استى. قايسىبىرەۋلەرى شاراسىزدان بولشەۆيكتەرگە مويىنۇسىندى. قالاي بولعاندا دا وكتەم كۇشكە قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، كەلەر كۇننىڭ جاقسىلىعىنان كۇدەر ۇزبەي، قازاق جۇرتىنىڭ ء ىلىم-ءبىلىمىن، مادەنيەتىن كوتەرۋ، ساناسىن وياتۋ كەرەك ەدى. ەندىگى جەردە ازاتتىققا شىعار بۇدان باسقا جول، بۇدان باسقا كۇش جوق-تى. مەحناتى زور اۋىر جۇك. بۇعان كاتەپتى قارا نارلار كەرەك-ءتىن، تولارساقتان ساز كەشىپ، توقتاماي تارتىپ شىعارار. مىنە وسى سور زاماننىڭ تار وتكەلىندە اسىل بوزداق تەمىربەك جۇرگەنوۆ – سولاردىڭ بىرەگەيى بولدى. بۇل ءداۋىردىڭ كۋاگەرى، دارىندى اكتەر، ءانشى قۇرمانبەك جانداربەكوۆ اتالعان «تەمىربەك جۇرگەنوۆ» اتتى جيناقتاعى (قاراڭىز: 425-بەت) «العاشقى اسۋ» دەگەن ماقالاسىندا بىلايشا ايعاق بەرەدى: «تەمىربەك قاراۇلىنىڭ تەاتردىڭ تۆورچەستۆولىق وسۋىنە قانشالىقتى كۇش سالىپ، ەڭبەك ەتكەنىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ وتە قيىن. ءوزىنىڭ تۇڭعىشىن سۇيىسپەنشىلىكپەن قۋانا قارسى العان اكە سياقتى تەمىربەك جۇرگەنوۆ قازاقتىڭ مۋزىكالىق ساحنا تۇڭعىشىن دا سونداي اكەلىك قامقورلىقپەن ايالادى. مۇنداي كوڭىل ءبولىپ، سەرگەك قاراعاندىق بىزگە قوسىمشا كۇش بەردى، ءبىز دە ەسەلەگەن جىگەرمەن جۇمىس ىستەدىك. 1934 جىلعى 7 يانۆاردا ءبىز تۇڭعىش رەت قازاق دراما تەاترىنىڭ ساحناسىنان «ايمان-شولپان» سپەكتاكلىن كورسەتتىك. ت.جۇرگەنوۆ قازاق ونەرىنىڭ قانات جايۋىنا قىرۋار تەر توكتى. ءبىز ونى قازاق تەاترىنىڭ اتاسى رەتىندە بىلەمىز. ءبىز ونى قازاقستانداعى وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ تالماس جاناشىرى رەتىندە بىلەمىز».  

ايعاعىمىز جالقى ەمەس، زاڭعار جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ تە ءبىر سوزىندە ءبۇي دەپ بۇل پىكىردى قۋاتتايدى: ء«بىز حالىق كوميسسارى بوپ جاڭادان كەلگەن تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ اسا ءپرينتسيپشىل دە، تاباندى دا جانە ىسكەر ادام ەكەنىن دەرەۋ اڭعاردىق. مەنىمەن اڭگىمەلەسە وتىرىپ، ونىڭ ماعان قايتا-قايتا ەسكەرتكەنى – ءبىر جىلدىڭ ىشىندە مۋزىكالىق دراما تەاترىن اشۋدى دەرەۋ قولعا الىپ، وعان كومەكتەسۋىمىزدى تالاپ ەتتى. «قازاقتىڭ اسا باي مۋزىكاسى، ولەڭى، تاماشا حالىق ەپوسى، – دەدى جۇرگەنوۆ، – ءبىزدىڭ ونەرىمىزدە وتە ناشار پايدالانىلىپ كەلە جاتقانى، ارينە اشىندىرادى» (قاراڭىز: تەمىربەك جۇرگەنوۆ. 425-بەت).

ول ءوزى قولعا العان وسى ىسىنەن ناتيجە شىعارا ءبىلدى. 1936 جىلى ماسكەۋدە، تاريحتا قاتتالعان، قازاق مادەنيەتىنىڭ ون كۇندىگىن وتكىزدى. وقيعا ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ جاڭا سىپاتتا دامۋىنا باستاۋ بولدى. ويتكەنى سول ساپار حالىقتىق مۋزىكامىزدىڭ، ءداستۇرىمىزدىڭ نەگىزىندە ەۋروپالىق ۇلگىگە ەلىكتەپ پىشىندەلگەن تۇڭعىش  وپەرامىز – «قىز جىبەك» كورەرمەن، تەاتر سىنشىلارى تاراپىنان جاقسى باعالاندى. بۇل – پىكىر ايتۋعا سەبەپ بولىپ وتىرعان وسى «تەمىربەك جۇرگەنوۆ» اتتى جيناقتا توپتاستىرىلعان زەرتتەۋلەردە، ەستەلىكتەردە جان-جاقتى تاپتىشتەلىپ باياندالعان.

كىتاپقا ەنگىزىلگەن ء«ومىرىم مەنىڭ – ونەرىم» دەگەن  ەڭبەگىندە  قازاقتىڭ العاشقى كاسىبي بي ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، حالىق ءارتىسى شارا جيەنقۇلوۆا: «...الەكەدەي جالانىپ تۇرعان شاعى قۇرمانبەكتىڭ! جاپ-جاس، وتكىر، سۇلۋ. كوزدەرى جالت-جۇلت ەتەدى. ءۇنى دە اسەم، – دەپ اڭگىمەلەيدى ماسكەۋدە وتكەن سول ايتۋلى ون كۇندىكتە ورىن العان قىزىق توسىن جايتتى. – بىراق... ءيا وسى جولى ءبىر كادىك بولدى. اتاقتى ارياسى – «سارىمويىن» ءانىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان:

                                   ايتتىم عوي ەرەگىس ءبىر ءىس ىستەتتى،

                                   تۇبىنە تولەگەننىڭ نامىس جەتتى.

                                   اتىستا – جەكپە-جەكتە، ايدالادا،

                                   تولەگەن قايتپايتۇعىن ا-حوۋ، ساپار شەكتى، - اي-اي، – دەپ ەركىن كوتەرەتىن داۋىسى قوجىراعانداي بولدى. قورقىپ كەتتىك. ەس جيىپ تا ۇلگەرمەدىك، قۇرەكەڭ «ا-حوۋدىڭ» ورنىنا «حا-حا!» دەپ قارقىلداپ كۇلمەسىن بە. وركەستر توقتاپ قالا جازدادى، توقتامادى. ويتكەنى قۇرماش مۋزىكا ىرعاعىنا ەش نۇقسان كەلتىرمەي دالمە-ءدال ايتتى. ەكىنشى شۋماقتا تاعى كۇلدى... – دەي كەلىپ ول بىلاي جالعاستىرادى ەستەلىگىن، – ... جۇرگەنوۆ كەلدى تۇتىگىپ. كەلە قۇرمانبەككە: ء«رولدى ءبۇلدىردىڭ، اراق ءىشىپ قۇرىپ قالعانسىڭ عوي. جوعال كوزىمە كورىنبەي!» دەپ ايقايلاعاندا، قارا جەرگە قازىقتاي قاعىلدىق. ايتكەنمەن سىر بەرمەدىك، سپەكتاكلدى اياقتاۋ كەرەك بولدى. ونىڭ قالاي جۇرگەنى، جۇرتتىڭ قالاي قارسى العانى، پارتيا مەن ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ ريزا بولعانى – تۇگەلدەي گازەتتەردە ەرتەسىنە-اق جازىلدى... قۇرمانبەكتىڭ كەشەگى ويىنى تۋرالى ايتىلعان پىكىرلەر ءبىز كۇتپەگەن جاي ەدى. ءبىز تۇگىل، جۇرگەنوۆتىڭ ءوزى تاڭ قالىپتى. «پراۆدادا» بارشا ارتيستەر ويىنىنا تالداۋ جاسالىنىپ، قاتتى ماقتالىنىپ، ال اكتەر جانداربەكوۆ كۇلكىسى «بەكەجانداي دالا تاعىسىنىڭ پسيحولوگياسىن اشا تۇسۋگە كىلت بولدى» دەپ جازىپتى» (قاراڭىز: تەمىربەك جۇرگەنوۆ.483-484 بەتتەر).

قۇرمانبەك جانداربەكوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى بەكەجاننىڭ بۇل ارياسى ماعان بالا كەزدەن جاقسى تانىس-تى. «سارىمويىن» دەگەن اتپەن كۇيتاباققا جازىلعان. شارا اجەمىز ايتسا ايتقانداي، ءانشىنىڭ اسىرەسە مۋزىكالىق ىرعاقپەن قارقىلداپ كۇلەتىن تۇسى بالا مەنى قاتتى قىزىقتىراتىن. ءجيى تىڭداۋشى ەم. ق.جانداربەكوۆتىڭ ءۇنى تۇسىرىلگەن سول كۇيتاباقتى ءالى كۇنگە جەكە ارحيۆىمدە ساقتاپ كەلەمىن. (سارىمويىن. انتولوگيا كازاحسكوي نارودنىي پەسني. مونو گوست 5289-80 د-031254 گر.2.1-00 «مەلوديا» تاشكەنتسكي زاۆود يم. م.تاشمۋحامەدوۆا.)

ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى وزگە جۇرتقا ۇعىندىرۋدا، ناقتى بولمىسىن كورسەتۋدە شىنايىلىقتى ۇستانۋ – تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ باستى مۇراتى بولعان. شارا جيەنقۇلوۆا ماسكەۋدەگى ساپاردان وسىعان بايلانىستى مىنا جايتتى دا بايانداپ وتكەن: «ۇمىتپاسام، مايدىڭ 21-ءى بولار. سوڭعى سپەكتاكل. ...مەن «شاشۋ» ءبيىن بيلەۋىم كەرەك. ەكى جاعىمدا ەكى جىگىت، التىن تاباققا قويدىڭ باسىن سالىپ الىپ شىعامىز. كادىمگى ۇيىتىلگەن قۇيقالى باس. جۇرگەنوۆتىڭ ىستەتىپ جۇرگەنى. ساحناداعى حان سارايى دا كوز الداۋشى بۋتافوريا ەمەس، ۋىق، شاڭىراقتارى، دودەگە، باسقۇرلارى – ءبارى راس. اق تۋىرلىققا شەيىن قويدىڭ كۇزەم جۇنىنەن باسىلعان. بۇل دەكوراتسيالار تۋراسىندا موسكۆا گازەتتەرىنىڭ بەتىندە ماقتاۋ سوزدەر از ايتىلمادى»، – دەيدى (قاراڭىز: تەمىربەك جۇرگەنوۆ. 486-بەت). ارينە، بۇل – كوشپەلى ءداۋىردى كورىپ وسكەن تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ۇلت ونەرىن، سالت-ءداستۇرىن ايالاعان قۇرمەتىنەن، سۇيىسپەنشىلىگىنەن تۋعان ارەكەت دەر ەدىك.

كىتاپتاعى عالىمجان ءابسالاموۆتىڭ ء«تىرى قالعانىم تەمىربەك اعايدىڭ ارقاسى...» اتتى ەستەلىگى دە وتە قۇندى دۇنيە. ول 1917 جىلى ىرعىزدىڭ قاراقوعا دەپ اتالاتىن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. ارعى باباسى ءالىم-شومەنگە اسا بەدەلدى بي، ساردار، قازاقتىڭ اتاقتى شونجارلارىنىڭ ءبىرى – المات توبابەرگەنۇلى (1804 – 1892). ارحيۆتىك قۇجاتتاردىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، كەنەسارىنى حان كوتەرۋگە قاتىسقان تاريحي ۇلكەن تۇلعا. الشىن شومەكەي رۋىنىڭ بوزعۇل تايپاسى شوبدار اتالىعىنان. شوبداردان – قالاق. قالاقتان – الىبەك، ارىستان. الىبەكتەن – كيىكباي باتىر. كيىكبايدان – توبابەرگەن، قوجاس، باباس، ايدوس، سۇگىرتاي. توبابەرگەننەن – المات، الماتتان – سامىرات (1845 – 1922), تورەمۇرات، قوسمۇرات، ماقان, پىرماقان. تورەمۇراتتان – ءابسالام، ءابسالامنان – وسى عالىمجان. 1931 جىلدان باستاپ ونىڭ قيىنشىلىققا تولى ءومىر جولى باستالادى. باي-بولىستىڭ بالاسى دەپ اعاسى فايزوللانى وقۋدان شىعارادى. سونان بۇلار شالقاردان پوەزدعا وتىرىپ، وزبەكستاندا قىزمەتتە جۇرگەن تەمىربەككە كەلەدى. بۇرىن اۋىلدارى ارالاس-قۇرالاس بولعان ءھام ناعاشى-جيەندىگى بار ەكەن. بۇدان ىلگەرىلەكتە تاشكەنتەگى وقۋىنان ىرعىزعا دەمالىسقا ورالعاندا  بالا عالىمجانعا قاعاز، قالام اكەپ بەرەتىن كورىنەدى. بۇل ساپارىن اقساقال ءبۇي دەپ باياندايدى: «...وزبەكستاننىڭ ناركومپروسىن باسقاراتىن تەمىربەك اعايدىڭ ءۇيىن تاۋىپ الىپ جولىقتىق.

            – عالىمجان، قايدا وقىعىڭ كەلەدى؟ – دەپ سۇرادى تەمىربەك اعا.

            – ماتەماتيك بولعىم كەلەدى، – دەدىم مەن.

            – قازاقتا ماتەماتيك كوپ، سەن دومبىرا تارتۋدى بىلەسىڭ عوي، مۋزىكا ۋچيليششەسىندە سكريپكا اسپابىندا ويناۋدى ۇيرەتەتىن وقۋ بار، سوعان وقيسىڭ، – دەدى اعاي» (قاراڭىز: تەمىربەك جۇرگەنوۆ. 412-بەت). سونىمەن ت.جۇرگەنوۆ ءوزىن ساعالاعان عالىمجاندى وسىلايشا تاشكەنتتەگى مۋزىكا ۋچيليششەسىنە سكريپكا بولىمىنە تۇسىرەدى. باۋىرى فايزوللانى ماسكەۋدە كينو وپەراتورلارىن دايارلايتىن وقۋعا جىبەرەدى. (بۇل – كەيىن قازاق ونەرىندەگى تۇڭعىش كينو وپەراتورى بوپ تاريحتا قالعان فايزوللا ءابسالاموۆ ەدى). بىراق ت.جۇرگەنوۆ قازاقستانداعى قىزمەتىنە تاعايىندالعان سوڭ كوپ ۇزاماي عالىمجاندى الماتى مۋزىكا ۋچيليششەسىنە اۋىستىرىپ الادى. اقساقال وسى تۇستاعى بالاڭ كەزەڭىن بىلاي دەپ ەسكە الادى: «الماتىداعى مۋزىكا ۋچيليششەسىنىنىڭ سكريپكا كلاسىندا وقي ءجۇرىپ، 70 ادامدىق دومبىرا وركەسترىنىڭ قۇرامىندا 6-7 بالا (4 قازاق، 1 تاتار، 2 ۇيعىر) رەپەتيتسيالارعا قاتىسىپ جۇردىك. احمەت اعاي (جۇبانوۆ.-ب.ك.) مۋزىكا تاريحىنان ساباق بەردى. عانبار مەدەتوۆ دەگەن كۇيشى مەن ءبىزدىڭ ابىل اعاي (ا.ماحانوۆ) ەسىمدە، كوپشىلىگىنىڭ ات-ەسىمدەرىن ۇمىتتىم. تەمىربەك اعا بىزدەرگە، بالالارعا ارنايى كوستيۋمدەر تىكتىردى، ماسكەۋدە وتەتىن 1936 جىلعى 10 كۇندىك قارساڭىندا. ...تاڭەرتەڭگى 9-دان دامىلسىز رەپەتيتسيالار بولىپ ءجۇردى. تەمىربەك اعا سول رەپەتيتسيالارعا ءجيى كەلىپ قاتىساتىن. وپەرا تەاترى «قىز جىبەك» وپەراسىمەن باردى. ...ۇلكەن تەاترداعى لوجادا وتىرعان ي.ستالين مەن ونىڭ سول جاعىندا 3-4 ادامنان كەيىن تەمىربەك اعا وتىردى. كونتسەرتتەر زور انشلاگپەن ءوتتى»، – دەيدى (قاراڭىز: تەمىربەك جۇرگەنوۆ. 411-414 بەتتەر).

عالىمجان تەمىربەك جۇرگەنوۆ قاماۋعا الىنعان سوڭ، تۋىسى دەلىنىپ وقۋدان شىعارىلىپ، قاڭعىپ قالادى. الايدا اكەسى ءۇشىن بالاسى جاۋاپ بەرمەيدى دەگەن نۇسقاۋدىڭ ىقپالىمەن ۋچيليششەگە قايتا الىنىپ، 1938 جىلى سكريپكا ءبولىمىن ۇزدىك بىتىرەدى. ايتا كەتەيىك، اۋىزعا ءىلىنىپ وتىرعان جاڭاعى ابىل دەگەن كىسى دومبىرانى وتە شەبەر تارتقان. عالىمجاننىڭ نەمەرە اعاسى، ولار الماتتىڭ ماقان، تورەمۇرات دەگەن بالالارىنان ورەدى. تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن جوعارىدا تاراتقان اتالىق شەجىرەنى قاراڭىز. ابىل دا – ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ جازىقسىز قۇربانى. اكادەميك، سۇڭعىلا تۇلعا احمەت جۇبانوۆ ءوزىنىڭ جازعان ەڭبەكتەرىندە ونىڭ ەسىمىن «ەلەۋسىزدەۋ تۇردە» الدەنەشە رەت اتاپ وتەدى.

عالىمجان اقساقالدىڭ شىرعالاڭ جولى مۇنىمەن بىتپەيدى. 1939 جىلى قىزىل اسكەر قاتارىنا الىنادى. 1941 جىلى بۇلاردىڭ ارمياسى برەست-ليتوۆسكىنىڭ تۇبىندە نەمىستەردىڭ قورشاۋىندا قالىپ، تۇتقىنعا تۇسەدى. وتە قيىن جاعدايلاردى باسىنان وتكەرەدى. گەرمانيا تۇرمەدەگى ازيالىقتاردان جاساقتالعان دەسانتتار توبىن دايارلاۋدى قولعا الادى. مۇنى ءبۇي دەپ باياندايدى عالىمجان اقساقالدىڭ ءوزى: ء«الى بار قازاق، وزبەك، قىرعىز، تۇركىمەندەردى الىپ، ىشىنەن 75 ادامدى تاڭداپ الدى. ولاردى شاعىن توپتارعا ءبولىپ، قازاقستانعا دەسانت ەتىپ تۇسىرۋگە ازىرلەي باستادى. ءبىزدىڭ توپتىڭ باسشىسى اۆستريالىق نەمىس وفيتسەرى ەدى، ورىس ءتىلىن بىلەتىن، ءوزى پيانينو، رويالدا جاقسى وينايتىن. مەن بولسام سكريپكا تارتام، ەكەۋىمىزدى مۋزىكا ونەرى تانىستىردى، تابىستىردى دەسەم دە بولادى. ەكەۋمىز جاقسى تۇسىنىستىك، ماعان سكريپكا بەرىپ تارتتىراتىن.  كوپ ويلانىپ، الگى باسشىما ءوتىنىش ايتتىم. «مەن سكريپاچپىن، مەنى دەسانتقا جىبەرمەي، سكريپكانىڭ وقۋىنا جىبەرىڭىز»، – دەدىم. 2-3 ايدان سوڭ الگى دوسىم «3 ساعاتتىڭ ىشىندە كيىنىپ دايىن تۇر» دەپ، بەرليننەن كەلگەن وفيتسەرگە ەرتىپ جىبەردى. بارعان سوڭ 10 كۇن سكريپكا تارتىپ، دايىندالىپ، ەكزامەن تاپسىردىم. مەنى المان اسكەرى قاتارىنان شىعارىپ، «وتانسىز» دەگەن پاسپورت بەرىپ، بەرلين كونسەرۆاتورياسىنىڭ سكريپكا كلاسىنا وقۋعا ىلىكتىم» (قاراڭىز: تەمىربەك جۇرگەنوۆ. 413-بەت).

عالىمجان اقساقال بۇندا ۇزاق بولا المايدى، 1943 جىلى وقۋىن ۆەنا كونسەرۆاتورياسىندا جالعاستىرادى. 1944 جىلدىڭ سوڭىندا بۇل جەرگە سوۆەت اسكەرى تاقاعاندا امالسىزدان ميۋنحەنگە كەتەدى. وندا براۋنشۆايد وركەسترىنە جۇمىسقا ورنالاسادى. كەيىن بادەن-بادەندەگى 100 ادامدىق وركەسترگە اۋىسادى. 1947 جىلى مۇستافا شوقايدىڭ زايىبى ماريا ياكوۆلەۆناعا حات جازادى. ول كىسى عالىمجان اقساقالعا پاريج كونسەرۆاتورياسىنا اۋىسۋىنا قول ۇشىن بەرەدى. 1948-1950 جىلدارى وسى وقۋ ورنىندا ءبىلىم الىپ، سكريپكا كلاسىن ءتامامداپ شىعادى. مۇنان سوڭ دا قيىنشىلىقتارعا كەزدەسەدى. پاريجدەگى تۇركيا كونسۋلدىعى ەلشىسىنىڭ: «ۇلىم، سەنىڭ اسىلىڭ – تۇرىك. ستامبۋلعا بارعانىڭ دۇرىس، ول سەنىڭ وتانىڭ بولادى. جۇمىس تابۋعا دا قولايلى»، – دەگەن اقىلىنا دەن قويادى. ماريا ياكوۆلەۆنا دا بۇل ءسوزدى ماقۇلداپ، انكارا كەمەسىنە بيلەت الىپ بەرەدى. تۇركياعا كەلگەنسىن ءالىم المات دەگەن اتپەن پاسپورت يەلەنەدى. ستامبۋل شارىندەگى سيمفونيالىق وركەسترگە مۋزىكانت بولىپ قابىلدانادى. 1952 جىلى ءميللاتى –  قىرىم تاتار ەدىل دەگەن قىزعا ۇيلەنەدى، ودان ەكى ۇل سۇيەدى. جەتىمدىك كورسەتپەي تاربيەلەگەن تورەمۇرات اتاسىنىڭ قۇرمەتىنە تورە، مۇرات دەگەن ەسىمدەر قويادى پەرزەنتتەرىنە. جاماعاتى 2005 جىلى ومىردەن وزادى. عالىمجان اقساقال 1975 جىلدان زەينەتكەر ەكەن. عۇمىرىنىڭ اۋىرپالىقتارعا تولى كەزەڭىن بايانداي وتىرىپ، اڭگىمەسىن ءبۇي دەپ اياقتايدى: «قولىمنان كەلگەنىنشە مۇستافا شوقايدىڭ باسىنا قويىلاتىن ەسكەرتكىشكە قارجىلاي كومەك بەردىم. ...ماريا ياكوۆلەۆنا انامىزدىڭ قايتىس بولار الدىندا ايتقان: «قازاقستانعا، تۇركىستانعا مۇستافا شوقاي تۋرالى بار شىندىقتى ايتىپ بەر»، – دەگەن اماناتىن ورىنداپ، ىرعىزداعى مۋزەي قىزمەتكەرىنە ايتىپ بەردىم. (1992 جىلى، كۇز ايىندا.-ب.ك.) كەيىن مۇستافا شوقايدىڭ ماشينكاسىن، قالامى مەن سيا ساۋىتىن، «ياش تۋركەستان» رەداكتسياسىنىڭ ءۇش ءمورىن، ماريا ياكوۆلەۆنانىڭ وزىمە جازعان حاتتارىن جانە بىرقاتار فوتوسۋرەتتەردى بۇرىن فرانتسيا ەلشىلىگىندە قىزمەت ىستەگەن باقىت سادىقوۆا ەسىمدى قىزىم ارقىلى قازاق ەلىنە جەتكىزدىم. 60  جىلدان سوڭ (1992 جىلى، كۇز ايىندا.-ب.ك.) كىندىك قانىم تامعان ىرعىزداعى تۋىستارىم راحي ماحانوۆتىڭ (ابىل اعايدىڭ تۋعان ءىنىسى) وتباسىندا 1 اپتا بولدىم. ...مەنىڭ ءتىرى قالعانىم، ءتىرى جۇرگەنىم تەمىربەك اعايدىڭ ارقاسى» (قاراڭىز: تەمىربەك جۇرگەنوۆ. 414-بەت).

 اقيقاتىندا عالىمجان اقساقال تەك امان قالماعان، تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ كورەگەندىگى شىندىققا اينالىپ، كەيىن ول دۇنيەجۇزىلىك سكريپكاشىلار بايقاۋىندا تۇركيا مەملەكەتىنىڭ اتىنان شىعىپ، باس جۇلدەگە يە بولعان.

عالىمجان اقساقالدىڭ ەستەلگى – تەمىربەك ءھام تۇركىستان  لەگيونى تۋراسىندا وزىندىك سونى دەرەكتەر بەرۋىمەن اسا باعالى. ەڭبەكتىڭ شىرايىن كەلتىرىپ، ءباسىن ودان سايىن بيىكتەتىپ تۇر. قارتتىڭ اڭگىمەسىنە بوگەلىڭكىرەۋىمىزدىڭ سەبەبى اتالعان «تەمىربەك جۇرگەنوۆ» اتتى بۇل كىتاپ وقىرمانعا تەگىس جەتپەيدى. مىڭ جارىم دانا. مەنىكى ەستەلىكتىڭ ۇزىن-ىرعاسىنان باسىلىم ارقىلى از-ماز بولسا دا كوپشىلىكتى حاباردار قىلۋ-دى.         

استانا قالاسىنداعى «سارىارقا» باسپاسىنان جارىق كورگەن «تەمىربەك جۇرگەنوۆ» اتتى بۇل كىتاپ (2014 جىل، 580-بەت) قازاق ونەرى مەن وقۋ اعارتۋ تاريحىنا بايلانىستى مول اقپارات بەرەدى. تانىمدى كەڭەيتەدى. 

ء «بىز ونى قازاقستانداعى وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ تالماس جاناشىرى رەتىندە بىلەمىز»   

تەمىربەك جۇرگەنوۆ – تەك ونەر سالاسىنا عانا ەمەس، ءبىلىم بەرۋ ءىسىن وركەندەتۋگە دە زور قىزمەت قىلعان ۇلكەن تۇلعا. ونىڭ «گودى رابوتى كازاحسكوگو ۆىسشەگو پەداگوگيچەسكوگو ينستيتۋتا» (تاشكەنت، 1928 گ.), «زا ليكۆيداتسيۋ نەدوچەتوۆ ۆ رابوتە شكولە» (بولشەۆيك كازاحستانا، 1935, №4), «زاداچي شكول كازاحستانا ۆ نوۆوم ۋچەبنوم گودۋ» (بولشەۆيك كازاحستانا، 1935, №9), –  تىزە بەرسە كوپ-اق، –  وسىنداي ءمانى ۇلكەن ت.ب. ەڭبەكتەرى بۇعان ناقتى دالەل. ءسوزىمىزدى «تەمىربەك جۇرگەنوۆ» اتتى كىتاپتاعى مىنا عىلىمي زەرتتەۋلەر دە بەكىتە تۇسەدى، بىلاي دەلىنگەن وندا: «ت.جۋرگەنوۆ وسوبوە ۆنيمانيە ۋدەليال سترويتەلستۆۋ شكول. ەتوت ۆوپروس ون ستارالسيا رەشيت زا سچەت بيۋدجەتا ي پرەدپرياتي، كولحوزوۆ. ...س 1933 پو 1939 گگ. پراۆيتەلستۆوم بىلو ناپراۆلەنو نا سترويتەلستۆو شكول ۆ جيۆوتنوۆودچەسكيح رايون 113106,5 تىس. رۋبلەي، نا كوتورىح بىلو پوستروەنو 2614 شكول. ۆ 1936 گودۋ ۆ الما-اتينسكوي وبلاستي سيلامي ترۋدياششيحسيا بىلو پوستروەنو 550 شكول. ۆ 148 رايوناح كازاحستانا 936 نوۆىح شكول نا 87915 ۋچەبنىح مەست ي پريستروەنو 427 كلاسسنىح كومنات نا 19735 ۋچەبنىح مەست. پلانوم نا 1936 – 1937 ۋچەبنىي گود بىلو زادۋمانو سترويتەلستۆو 31 گورودسكوي شكولى نا 12300 مەست، 14 ينتەرناتوۆ، 46 اۋلنو-سەلسكيح شكول نا 7200 ۋچەبنىح مەست. ۆسە ەتو پوزۆولياەت گوۆوريت وب اكتيۆنوم ۋچاستي ت.جۋرگەنوۆا ۆ رەشەني ۆوپروسا سترويتەلستۆا شكول، راسشيرەني ماتەريالنو-تەحنيچەسكوي بازى شكولنوگو وبرازوۆانيا ۆ رەسپۋبليكە، – دەي كەلىپ مىناداي قورىتىندى جاسايدى، – ...ۆ پەريود رابوتى تەميربەكا جۋرگەنوۆا نا پوستۋ نارودنوگو كوميسسارا پروسۆەششەنيا كازاسسر س 1933 پو 1937 گ. پري ەگو نەپوسرەدستۆەننوم ۋچاستي كازاحستانسكايا سيستەما نارودنوگو وبرازوۆانيا زا كوروتكي سروك وفورميلاس كاك ەدينوە تسەلوە ي دوستيگلا بولشيح ۋسپەحوۆ ۆ سۆوەم رازۆيتي. تاك، ۆ 1937 گودۋ ۆ رەسپۋبليكە ناسچيتىۆالوس 21 ۆىسشەە ۋچەبنوە زاۆەدەنيە، 85 تەحنيكۋموۆ, ۆ كوتورىح وبۋچالوس 7369 ستۋدەنتوۆ ي 23517 ۋچاششيحسيا، يز كوتورىح كازاحوۆ سووتۆەتستۆەننو 3971 ۆ ۆۋزاح ي 11355 ۆ تەحنيكۋماح. پو رەسپۋبليكە وكولو 1,5 ملن چەلوۆەك وبۋچالوس ۆ شكولاح، ۆۋزاح، نا رازليچنىح كۋرساح. وسۋششەستۆيت پولنوستيۋ سۆوي يدەي ت.جۋرگەنوۆا نە ۋدالوس، تاك كاك ون بىل نەوبوسنوۆاننو رەپرەسسيروۆان كاك «ۆراگ نارودا» (قاراڭىز: تەمىربەك جۇرگەنوۆ. 104, 107-بەتتەر).

قازاقستاننىڭ وقۋ اعارتۋ ىسىنە تەمىربەك جۇرگەنوۆ باسشىلىق جاساعان تۇستا ىرعىز اۋدانىنا قاراستى جاباساق اۋلىنا دا مەكتەپ سالىنعان. بۇل دا جوعارىدا كەلتىرىلىپ وتىرعان دەرەك-سانداردىڭ ايقىن ءبىر كۋالىگى. وسىعان قاتىستى مىنا مالىمەتتى زەينەتكەر قۋانىش اعا التىنباەۆ (1943 ج.ت.) ءبۇي دەپ بايانداعان-دى: «اكەم ءابىش ەلەۋسىنوۆ 1909 جىلى تۋعان، 1991 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. 1937 جىلدان 1957  جىلعا شەيىن ەل باسقارعان ادام. سارىقوپا، ءۇشىنشى بەس جىلدىق، قاراقاي، جيىرما جىلدىق قازاقستان، لەنين كولحوزدارىنىڭ باسقارماسى بولدى. 1957 جىلدان كەيىن فەرما مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقاردى. جاباساق ءوڭىرىنىڭ شەجىرەسىن جاقسى بىلەتىن ەدى. اڭگىمە قىلاتىن تاريحىنىڭ ءبىرى – جاباساقتاعى مەكتەپ. اكەم: «جاقسى بىلەم. و كەزدە جاسىم جيىرما بەستە. مىنا مەكتەپ تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ نۇسقاۋىمەن سالىندى. باستاۋىشقا جوبالانعان ەدى. قۇرىلىسى 1934 جىلى باستالدى. تۇرعىزۋ جۇمىسىنا دوسماعانبەت، قاراساقال سەرىكباي (تاعى بىرەۋىنىڭ ەسىمىن قۋانىش اعا ۇمىتىپتى.-ب.ك.) دەگەن اعاش شەبەرلەرى باسشىلىق ەتتى. قوستانايدىڭ امانقاراعاي اتالاتىن ورماندى جەرىنەن دايىنداپ، تاسىدى بورەنەلەردى. قۇرىلىسقا ەلدىڭ ادامدارى دا جۇمىلدى»، – دەيتىن. بۇل ءبىلىم ورنىندا ساۋات اشقان باينازاروۆ ايدارحان (1929 ج.ت.), جۇماحمەتوۆ تاشتىلەۋباي (1932 ج.ت.), كەنجەعۇلوۆا ءساليما (1932 ج.ت.) دەگەن اعا-اپالارىمىز ساۋ-سالەمات  ءجۇرىپ جاتىر. ۇشەۋى دە ۇزاق جىلدار مۇعالىم بولدى. مۇندا مەن دە وقىدىم. 1961 جىلى ون جىلدىقتى  وسى مەكتەپتەن ءبىتىردىم. جۇرگەنوۆ سالدىرعان بۇل جاي 1976 جىلعا دەيىن قىزمەت ەتتى. قۇرىلىسىنىڭ ساپالىعىنان وسى كۇنگە شەيىن جاقسى ساقتالۋى. قابىرعالارىنىڭ قالىڭدىعى ءبىر مەتر. وكىنىشتىسى قازىر قاڭىراپ، ازىپ-توزىپ  بوس تۇر، قامقورلىققا الىنسا دەيمىن تاريحي ەسكەرتكىش رەتىندە».

سوناۋ زاماندا تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ەلىنە قىلعان قىزمەتىنىڭ بىردەن ءبىر كۋاسى، تاريحي جادىگەر – ونىڭ كىندىك قانى تامعان مەكەنى جاباساقتاعى كونە مەكتەپتىڭ ناقتى دەرەگى وسىنداي. 90-جىلدارى كومسومول اۋدانىندا (قازىر ايتەكە بي اۋدانى. – ب.ك.) گازەتتە قىزمەتتە جۇرگەندە، قىزىعۋشىلىقپەن وسى شەجىرە-جايعا ادەيى ات باسىن تىرەگەنىم بار.

دارىندى اكتەر ءھام ءانشى قۇرمانبەك اتا جانداربەكوۆتىڭ: ء«بىز ونى قازاقستانداعى وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ تالماس جاناشىرى رەتىندە بىلەمىز»، – دەۋىنىڭ ءمانىسى سوناۋ بۇلعاق زاماندا ت.جۇرگەنوۆتىڭ حالقىنا قىلعان وسىنداي جانكەشتى ەڭبەگىنە تىكەلەي كۋا بولعاندىعىنان ەدى.    

داۋسىز اقيقات: تەمىربەك جۇرگەنوۆ ىرعىز ۋەزىندە تۋعان!

«تەمىربەك جۇرگەنوۆ» اتتى كىتاپتاعى عالىم ر. سۇلەيمەنوۆتىڭ، م. كەنجەباەۆتىڭ، ب. مىرزاباەۆتىڭ ت.ب. زەرتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ 1898 جىلى ىرعىز ۋەزىنە قاراستى باسىقارا قوپاسى دەگەن قونىستا تۋعانى تاريحي مالىمەتتەرمەن، انىقتاپ ايتساق، قازاقستان، رەسەي ارحيۆتەرىندەگى قۇجاتتار نەگىزىندە ناقتىلانىپ باياندالعان. سونىمەن قاتار، مۇنى ونىڭ وسى اتالعان مەكەنگە ات ءىزىن ءجيى سالىپ، اۋناپ-قۋناپ كەتەتىنىن كوزى كورگەن كۋاگەرلەر، توبابەرگەنۇلى المات ءبيدىڭ تۇركيادا تۇراتىن شوبەرەسى عالىمجان ءابسالاموۆتىڭ (1917 ج.ت.), راحمەت جاقىپوۆ ەسىمدى قارتتىڭ  (1902 ج.ت.) ەستەلىكتەرى دە بەكىتە تۇسەدى. تەمىربەكتىڭ اكەسى قارانىڭ 1928 جىلى ىرعىزدا تاركىلەنۋى كوپ جايتتى اڭعارتىپ  تۇر. جاماعاتى دامەش ەرمەكوۆا-جۇرگەنوۆا تىنىشتىق اتتى كىسىگە جازعان حاتىندا دا «ونىڭ وتانى – ىرعىز» دەيدى. قازىرگى كەز اقتوبە وبلىسى ايتەكە بي اۋدانى قاراماعىنداعى  جاباساق اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى تەرريتوريا اۋماعىنداعى جۇرگەنوۆتەر اۋلەتىنە قاتىستى جەر-سۋ اتاۋلارى، بەلگىلەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. اتاپ ايتساق، باسىقارانىڭ قوپاسى دەلىنەتىن قونىس، سوعان تاقاۋ ورنالاسقان تەمىربەكتىڭ ارعى اتاسى جارىمبەتتەن تارايتىن سارىقاسقالار قورىمى. بۇعان شومەكەيدىڭ وسى اتالىعىنا جاتاتىن ۇدەرباي ەسىمدى كىسىنىڭ ءبيبىباتيما اتتى قىزىنان تۋعان، جۇرگەنوۆتەرگە جيەن بولىپ كەلەتىن اققۇمدىق باينازاروۆ ايدارحان اقساقال (1929 ج.ت.): «تەمىربەكتىڭ باباسى قۋاڭنىڭ بايبىشەسىنىڭ مۇردەسى جاباساق وڭىرىندەگى تولىباي سايى مەن قىزىلجار سايىنىڭ قيىلىسقان تۇسىندا اقسۋ دەگەن ۇلكەن توبەنىڭ باسىندا، ول جەر «بايبىشە قورىمى» اتالادى»، – دەپ تاعى ءبىر ايعاقتى ۇستەمەلەيدى.    

«اي – ورتاق، كۇن – ورتاق، جاقسى – ورتاق» دەگەن ءسوز بار قازاقتا. ايتسە دە وسى لەپەستىڭ تەرەڭ ماعىناسىن ۇعىنا الماي جۇرگەن كەيبىرەۋلەر سول تۇلعاعا ورتاق بولۋدىڭ امالى ونى ءوز ەلىمدە تۋدى قىلىپ، ۋاعىزداپ كورسەتۋ دەپ تۇسىنەدى ەكەن. وسىنداي جاعدايدىڭ ءبىرى – ت.جۇرگەنوۆكە قاتىستى بۇرمالاۋلار. سوڭعى جىلدارى ەش دايەكسىز ونى دۇنيەگە قىزىلوردا وبلىسىندا  كەلدى دەپ جانۇشىرا ۇزدىكسىز ناسيحاتتاۋدا. اتاق قۋعان، داڭق پەن داقپىرتقا قۇشتارلاردىڭ ءىسى وسىلاي بولىپ كەلەتىنى كوزى قاراقتى اقىلدى ادامدارعا بەسەنەدەن بەلگىلى جايت. دەگەنمەن تۇيسىكسىز بۇل ارەكەتتەر تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ جارىق دۇنيە ەسىگىن ىرعىز دالاسىندا اشقانىن راستايتىن ءوزىنىڭ بايان ەتۋىمەن تاڭبالانىپ قالعان قازاقستان، رەسەي ارحيۆتەرىندەگى بۇلتارتپاس دەرەكتەردى ەشقاشان جوققا شىعارا المايدى. «تەمىربەك جۇرگەنوۆ» اتتى كىتاپقا ەنگىزىلگەن سول نەگىزگى تاريحي قۇجاتتاردىڭ (قاراڭىز: 325, 328-329, 334-335, 341-342, 382-بەتتەر)  بىرقاتارىن اتاي كەتەيىك:

           ا) مويا اۆتوبيوگرافيا;

           ءا) ليچنوي ليستوك پو ۋچەتۋ كادروۆ;

           ب) انكەتا ارەستوۆاننوگو;

           ۆ) وپرەدەلەنيە № 4 ن – 921021/ 16 ۆوەننايا كوللەگيا ۆەرحوۆنوگو سۋدا سسسر;

           گ) تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ پاسپورتى.

اتالعان وسى قۇجاتتاردىڭ بارىسىندە تەمىربەك جۇرگەنوۆ دۇنيەگە 1898 جىلى ىرعىز ۋەزىندە كەلدى دەپ تۇزىلگەن. قىزىلوردا جاقتا تۋدى دەيتىن بىرەۋلەردىڭ بوستەكى گوي-گويلەرىن اقي-تاقي تەرىستەپ تۇر.

 ءسوز سوڭى

 جۇرگەنۇلى قارا اتام مىڭعىرتىپ مال ايداپتى. ىرعىز جاقتاعى شومەكەيلەر ايتادى ون مىڭ جىلقىسى بولىپتى دەپ. ەل ىشىندەگى تاعى ءبىر دەرەكتەر بۇنىڭ شۇباسىزدىگىن «قارا قىس قىستاۋعا كوشكەندە جىلقىسىنىڭ ءبىر بولىگىن باسىقارانىڭ قوپاسىنا، ەندى ءبىر پاراسىن قاراقۇمعا تاستاپ، قالعانىن سىردىڭ بويىنا ايداپ كەتەدى ەكەن» دەپ قۋاتتاي تۇسەدى. ونىڭ وسىنشا بايلىقتى قۇراۋى از نارسەنى ازسىنباي قادىرىن ءبىلىپ جيناۋىنان، ۇقىپتىلىعى مەن ۇنەمشىلدىگىنەن، ەسەپتى دۇرىس قۇرا بىلەتىن ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىنەن، قيىندىققا توزىمدىلىگىنەن، اقىلدىلىعىنان. الايدا سول جەر قايىسقان مالدان ەش بەلگى قالعان جوق. بۇگىندەرى ول تۋرالى تەك تاڭداي قاعىپ، باس شايقاپ، تامسانىپ ايتىلاتىن اڭىز اڭگىمە عانا...

تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتامىزدىڭ ۇرپاق ءۇشىن ەتكەن قىزمەتى تەككە كەتپەپتى. مۇراتى ۇزىلمەپتى. جالعاسىن تاۋىپتى. ويلاسام ونىڭ شاپاعاتىن تەك سول زامانداعىلار عانا ەمەس،  بەرىرەكتە، سوۆەت داۋىرىندە تۋعان مەن دە كورىپپىن. بالا كەزدەن راديودان شىرقالاتىن عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ انىنە ەلتىپ ءوستىم. كەيىن اتاقتى دارىننىڭ الدىنان ءتالىم الدىم. ول مەڭگەرتكەن ءان-تەرمەلەردىڭ ناسيحاتى مەنىڭ سانامدى وياتىپ، ءسوز ونەرىن، تاريحتى  تەرەڭ زەردەلەۋگە ۇيرەتتى. كوكىرەگىمە ساۋلە قۇيدى. مۇنىڭ سەبەبى مەن سالدارى، تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ دارىنىنىڭ جارقىراي كورىنۋىندەگى، شىعارماشىلىعىنداعى جاڭا قىرلاردىڭ اشىلىپ، الاش جۇرتىنا كەڭىنەن تانىلۋىنداعى، ءداستۇرلى ءان مەكتەبىن قالىپتاۋداعى سۇرلەۋ-سوقپاقتىڭ اۋەلگى باستاۋى بولعان – مەملەكەت قايراتكەرى، حالىق كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ تىكەلەي باسشىلىق ەتۋىمەن ۇيىمداستىرىلعان 1934 جىلعى قازاق ونەرپازدارىنىڭ تۇڭعىش ءسليوتى ەدى...

تەمىربەك اتا جۇرگەنوۆ تۋعان ۇلتىنا قاس ۇلەكتەن تۋعان كاتەپتى قارا نارداي قىزمەت ەتكەن. بۇعان پىكىرىمىزدىڭ ارقاۋى – «تەمىربەك جۇرگەنوۆ» اتتى اقيقاتقا قۇرىلعان، دەرەگى مول، تانىمى زور ەڭبەك ناقتى ايعاق بەرەدى.

ءبورىباي كارتەن،

 عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ شاكىرتى،

قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماگيسترى،

قازانعاپ اتىنداعى بالالار ونەر مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى،

اقتوبە قالاسى.

اباي.kz