قامسىز جاتقان قازاقتىڭ كوڭىلىنە سوڭ­عى كەزدە عانا كىرە باستادى. باسقا كەلگەن ناۋ­بەتتىڭ قايدان كەلگەنىن، كىمنەن بولعانىن بىلە الماي، اركىمنەن كورىپ وكپەلەيدى. پايدالانىپ وتىرعان جەرىن مۇجىققا الىپ بەردى دەپ ۇكىمەتكە وكپەلەيدى. قازاق جەرىن قا­زىنالىق ەتۋگە نەگە كونگەن وتكەندەرگە وكپەلەيدى.
تومەندە قازاق وكپەلەۋىنىڭ ءجونى بار ما، جوق پا – سونى جازباقپىن.

ءبىزدىڭ زامانىمىز – وتكەن زاماننىڭ بالاسى، كەلەر زاماننىڭ اتاسى. اتادان قالعان ميراسىمىزدىڭ جايى ماعلۇم، بالاعا بۇل قالىپتا تۇرىپ نە ميراس قالدىرماقپىز، ونى بولجاۋعا دا ارتىق اۋليەلىك قاجەت ەمەس. كوپ جۇرتتا دا عىلىم، ونەر كەم، ءبارى قارايلاس تەڭ زاماندا قازاق تا قالت-قۇلت ەتىپ ءوز الدىنا حان بولىپ ءجۇردى. حاندارى دا، حالقى دا عىلىم ونەردى كەرەك قىلماعان. بىرىمەن ءبىرى جاۋلاسىپ، باسقا بەرەكەلى جۇمىس ويلان­باعان. وزگە جۇرتتار ىلگەرى باسقاندا، قازاق كەرى باسقان. حانى نادان، حالقى نادان جۇرتى مىقتى مەملەكەتتىڭ جانىندا ءوز الدىنا حان بولىپ تۇرۋعا كوپ كۇش كەرەك ەكەن. ول كۇش التىباقان الا اۋىز قازاقتا بولماعان. حان باسىن قاراشاعا تەڭگەرۋ جەڭىل بولماسا دا، ءوز الدىنا جۇرت بولىپ تۇرا الاتىن بولماعان سوڭ، حاندارىمىز حالقىمەنەن روسسياعا قوسىلعان.
قازاق جەرىنىڭ قازىنالىق بولعانىنا وكىنۋ – بىلمەگەندىك. اۋەلى – قازىنالىق ەتەمىن دەگەندە كونبەسكە شارا جوق. ەكىنشى، جەر وزىندە بولماسا، قازاققا پايدالى ەمەس، بالە بولار ەدى. جەر وزىندە بولعان ەستەك جۇرتىن كورمەي ءجۇرمىز بە؟! جەرى كوپ، مالى كوپ ەستەك كورىنبەيدى عوي. شارۋا جەرىمەن باي، جەرىنەن ايىرىلعان سوڭ، جۇمىس بىتكەنى. ەستەكتى جەردەن جۇرداي عىپ تۇبىنە جەتكەن ناداندىق پەن جالقاۋلىق. شاي، شەكەر، شۇبەرەكتەي بولماشى نارسەگە ساتىپ، ەستەكتەر جەرىن تاۋىستى. جەردەن ايى­رىلىپ، شاھار شاھارعا توزىپ، تەنتىرەپ كەت­تى، كەتپەگەنى كەدەيلىكتەن جۇرە المايدى. تۇر­عان شاھارىنىڭ كوشەسىن سىپىراتىن، قوراسىن تازالايتىن، وتىنىن جاراتىن، بوق­تىعىن تاسيتىن و عايري قارا جۇمىس قى­لاتىننىڭ ءبارى بولماسا، كوبى ەستەك.
قازاقتىڭ ەستەكتەن ناداندىعى دا، جال­قاۋ­لىعى دا كەم ەمەس. جەر وزىنىكى بولسا، قازاق ەستەكتىڭ ىستەگەنىن ىستەمەيدى دەپ كىم ايتار؟! ايتاتىن ادام بولسا، تىڭداۋعا بارمىن، ىستەمەيدى دەپ ايتۋعا جوقپىن.
قازاقتىڭ ءالى كۇنگە جەردەن قول ۇزبەي وتىرعانى – جەر قازىنالىق بولعاندىقتان. بۇگىن تويعانىنا ءماز بولىپ، ەرتەڭگىسىن ۇمى­تاتىن قازاق بۇگىن جەرىن ساتىپ تويىپ، ەرتەڭ تەنتىرەپ كەتەر ەدى. جەر جالداعان قازاق از با؟ جەر جالداۋدان تارتىنباعاندار سا­تۋد­ان دا تارتىنبايدى. جەر قازىنالىق بولعان سوڭ ساتا المادى، جالداۋدان تارتىنىپ قالعان قازاق از شىعار؟! قازاق وبلىس­تارىنداعى مۇجىق قالالارىنىڭ كوبىن حاكىم قوندىرعان جوق، قازاق ءوزى قوندىرعان. ەس­تەكتەر سىقىلدى شاي، قانت، شۇبەرەككە قىزىعىپ، جەر جالداپ، مۇجىقتى ىشىنە كىر­گىزگەن ءوزىڭ ەمەس پە؟! ءوزىڭ قوندىرساڭ دۇرىس تا، حاكىم قوندىرسا بۇرىس پا؟ وتكەندەردىڭ كوزىنە قىراۋ تۇسكەنىنە وكىنبەي، ءوز كوزىڭە تۇس­كەن قىراۋدى ارشىپ قارا. اسقا وكپە­لەگەن بالالارداي قۇر بۇلتيعاننان ەشتەڭە ونبەيدى. ءىس وڭعى باسارلىق قىلىعىڭ جوق. امالىڭدى تۇزەت، تۇزەمەسەڭ ەشكىمگە كىنا قويما. بەتى جاماننىڭ ايناعا وكپەلەۋى ءجون بە؟ نيەتى جاماننىڭ اللاعا وكپەلەۋى ءجون بە؟ تالاپ جوق، ءۇمىت مول حالىقپىز. ءۇمىتىمىزدىڭ كوبى قوشقار، قاسقىردىڭ ءۇمىتى سىقىلدى! ءوزىم جات­سام ەكەن، كەرەگىم ءوزى كەپ تيەر بولسا ەكەن دەيمىز. ونى اللا دا، ادام دا قابىل كورەر مە؟! ەڭبەكسىز ەگىن شىقپايدى، تەرسەلەڭ تەرىڭ تەگىن قالمايدى. تەلمىرىپ العان تەڭگەدەن، تەر ءسىڭ­دىرىپ العان تيىن جۇعىمدى. «قاراعان قاراپ قالار» دەگەن قازاقتا جاقسى ماقال بار، بىراق، ول ماقالدى ەسكەرەتۇعىن قازاق جوق. قاراپ جات­قاندا تابىلاتىن بولسا، عىلىم، ونەر بار­شاسى قازاقتا بولار ەدى، ولاردىڭ ءبىرى دە كورىنبەيدى.
اتا جولداسى ناداندىق، ونەرسىزدىك قازاقتان ايىرىلاتىن ەمەس. ناداندىقتىڭ كەساپاتى ءار جەردە اق ماڭدايىمىزعا تيسە دە، اتا جولداسىمىز بولعان سوڭ، ءبىز دە قيىپ ايىرىلماي اق كەلەمىز. ولجالى جەردە ۇلەستەن قاعىلعانىمىز، وردالى جەردە ورىننان قا­عىل­عانىمىز، جورالى جەردە جولدان قا­عىلعانىمىز – ءبارى ناداندىق كەساپاتى. سوندا دا، سونى عىلىم ونەردەن ارتىق كو­رەمىز. «اللاڭنان ويبايىم تىنىش» دەي­تىن قازاق، عىلىمىڭنان ناداندىعىن تىنىش كورەدى. نە شارا بار؟
دۇنيەدە تەڭگە – تەڭدىك، كەمگە – كەمدىك، ازدى كوپكە تەڭگەرەتىن عىلىم مەن ونەردى، ەل­سىزدى ەلدىگە تەڭگەرەتىن جوقتى بارعا تەڭ­گەرەتىن عىلىم مەن ونەردى كەرەك قىلاتىن قازاق از. تەڭدىككە قولى قالاي جەتسىن؟! قاتەرلى جەردە قاپەرسىز وتىردىق. وزىمىزگە وكپەلەمەسەك، وزگەگە وكپەلەر بەت جوق.

«ايقاپ» جۋرنالى №1,1911 جىل.