قارتايعان ەرتىستىڭ اعىمىنا ىلەسكەن تاريحتىڭ تولقىنى ءبىزدى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 23 جىلدىق مەرەكەسىنە دە جەتكىزدى. جىلدان جىلعا تاريحتىڭ اعىمى الەمدەگى قۇبىلىستاردىڭ اسەرىمەن ۇدايا كۇشەيىپ كەلەدى، تاريحي ءۇردىس پەن وزگەرىستەردىڭ قارقىنى انىق بايقالادى. جاھاندانۋدىڭ اسەرىمەن جانتالاسقا تۇسكەن ەلىمىز ءۇشىن قۇنى جەتپەس تاۋەلسىزدىك مەرەكەسى قارساڭىندا ەلىمىزدىڭ وسى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن وتكەن تاريحي جولىنا، قازاق حالقىنىڭ جادىنداعى ونىڭ قۇندىلىعى مەن ماڭىزىنا وي ءوربىتۋ قاجەت.

تاۋەلسىزدىك – قازاق حالقى ءۇشىن قاتارداعى تۇسىنىك ەمەس، بۇل قازاق حالقىنىڭ تاريحي بولمىسىنداعى اڭساعان ارمانى. تاۋەلسىزدىك – بارشا حالقىمىزدىڭ كۇرەس پەن ەڭبەك، ءىلىم-ءبىلىم مەن ونەرىنىڭ شابىتىنا قامشى باسقان ءۇمىتى. بۇعان دالەل – ازاتتىق ءۇشىن شاتتانعان اتا-بابامىزدىڭ جولى.

سوناۋ ساق-عۇن زامانىندا اتا-بابالارىمىز تاۋەلسىزدىك جولىندا الپاۋىت پارسى مەن حان يمپەريالارىنا قارسى تۇردى. عۇنداردىڭ قاھارى مەن قۋاتىنىڭ كۇشتىلىگى سونشا – بۇكىل اسپاناستى ەلىن بىرىكتىرگەن تسين يمپەراتورى شيحۋان-دي ولارعا قارسى ۇلى قىتاي قورعانىن سالدى.

كوشپەلى اتا-بابامىز ءوز وركەنيەتى مەن مادەنيەتىنىڭ بولمىسىن ساقتاپ قالىپ، ءوز مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىردى. مەملەكەتتىلىك – قازاق حالقى ءۇشىن 1991 جىلى العاش تۋىنداعان جاڭالىق ەمەس، وسى جىلى ءبىز ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدى جاڭعىرتتىق، قايتا تاۋەلسىز ەل بولدىق. قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحي تامىرى تەرەڭدە جاتىر. ەجەلگى عۇن زامانىندا وردا ينستيتۋتى قالىپتاسىپ، كوشپەلى قوعامنىڭ سپەتسيفيكالىق مەملەكەتتىلىگىنىڭ فورماسىنا اينالدى.

كوپتەگەن ەۋروپانىڭ حالىقتارى ءالى قالىپتاسپاي جاتقاندا، ءبىزدىڭ تىكەلەي اتا-بابالارىمىز – تۇرىكتەر 551 جىلى تاۋەلسىزدىگى جولىندا كورشى جاتقان جۋجانداردىڭ بوداندىعىنان قۇتىلىپ، قارا تەڭىز بەن كورەي تەڭىزىنە دەيىن ەۋرازيانىڭ ۇلان-عايىر دالالارىن الىپ جاتقان ۇلى يمپەريانىڭ نەگىزىن قالادى. تۇركى زامانىندا ەرەكشە كوشپەلى الەمنىڭ مەملەكەتتىلىك نىشانىنا اينالعان – قاعانات جۇيەسى قالىپتاسىپ، كورشى جاتقان موڭعول مەن ۋگور حالىقتارىنىڭ مەملەكەتتىلىك ينستيتۋتىنىڭ نەگىزى بولدى. بۇعان دالەل – حازار، اۆار قاعاناتتارى. ۇلى جاۋلاۋشى شىڭعىسحاننىڭ ءوزى قاعان اتانعان.

كوشپەلى الەمنىڭ ەكى الپاۋىتى – تۇركى مەن موڭعول حالىقتارىنىڭ تاريحىنىڭ ساباقتاستىعى انىق. شىڭعىسحان مەن ونىڭ ۇرپاقتارى قۇرعان يمپەريا تەك موڭعول حالقى ءۇشىن تۋعان وردا بولعان ەمەس، بۇل يمپەريا – بۇكىل كوشپەلى الەم ۇستەمدىگىنىڭ سيمۆولى. اتا-بابالارىمىز شىڭعىس حاننىڭ مۇراسىن، ونىڭ ۇرپاقتارىن – تورەلەردى ەرەكشە قادىرلەپ، وزىندەي كورگەن. قازاق حالقى موڭعول ۇلىستارىن، التىن وردانى – بوتەن، جاۋلاۋشى حالىقتىڭ ەمەس، ءوز مەملەكەتتىلىگى دەپ تانىعان. قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان جانىبەك پەن كەرەيدىڭ وزدەرى شىڭعىستىڭ ۇرپاقتارى ەدى.

قازاق حاندىعىنىڭ ءداۋىرى – قازاقتىڭ ۇلتتىق ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنىڭ شارىقتاعان شىڭى. «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» – تايعا تاڭبا باسقانداي قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نىشاندارى، قازاق تاۋەلسىزدىگىنىڭ ايقىن ايعاعى. جانىبەك پەن كەرەي، قاسىم مەن حاقنازار، تاۋەكەل مەن ەسىم حانداردىڭ جەتەكشىلىگىمەن حالقىمىز 300 جىلدىق تاۋەلسىز حاندىق داۋىرىندە ءومىر ءسۇردى. وسى ءداۋىردى حالقىمىز «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» بەيبىتشىلىك پەن ازاتتىق ءداۋىرى دەپ ەسكە تۇسىرەدى. الايدا، حالقىمىزدىڭ بەيبىت ءومىرى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكە تۇسكەن سىندارمەن قاتار ءجۇردى. تاۋەلسىزدىك جولىندا قازاق حالقى قايتالانباس ەرلىكتىڭ ۇلگىلەرىن كورسەتتى. مىسالى، رەسەي دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، 1643 جىلى 600 ادامنان تۇرعان جاڭگىر حان باسقارعان قازاق جاساعى 50 مىڭ جوڭعار جاساعىنا قارسى تۇرعان. بۇل اتاقتى 300 سپارتالىق جاۋىنگەرلەردىڭ ەرلىگىنە تەڭ قازاق تاريحىنداعى ۇلگى.

حVIII-ءشى عاسىرداعى قازاق تاريحى ەل تاعدىرى ءۇشىن شەشۋشى ساتتەرگە تولى، قايعىلى دا قاسىرەتتى كەزەڭ. بۇل قازاقتىڭ ءوز مەملەكەتتىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەستە جانتالاسقا ءتۇسىپ، «نايزانىڭ ۇشىنا، بىلەكتىڭ كۇشىنە» جۇگىنگەن قيىن-قىستاۋلى تاريح بەتتەرى. تاۋكە حاننىڭ ولىمىنەن سوڭ باستالعان ىشكى ساياسي بىتىراڭقىلىق قازاق حالقىنىڭ باسىنا تونگەن سىرتقى قاۋىپپەن قوستالدى. جان-جاقتان: سولتۇستىك پەن باتىستان – رەسەي مەملەكەتىنىڭ، ونىڭ قولاستىنداعى باشقۇرت، قالماقتاردىڭ،  شىعىستان – جوڭعارلاردىڭ، وڭتۇستىكتەن – ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ ساياسي قىسىم جاسادى. قالىپتاسقان ساياسي جاعداي مەن ىشكى الاۋىزدىق قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان – اقتابان-شۇبىرىندى قاسىرەتىنە اكەلدى.

زار-زامان شىعارماشىلىعىنداعى ءداۋىر سيپاتىن اشاتىن حالىق مۇڭىنىڭ جولدارىن كەلتىرەتىن بولساق:

باق دەگەنىم سورعا اينالدى،

تاق دەگەنىم كورگە اينالدى،

كوكىرەگىمە شەر بايلاندى،  تولايىم

جەر دەگەنىم كەبەنەك پە،

ەل دەگەنىم ەبەلەك پە،

ەر دەگەنىم كوبەلەك پە،  اعايىن

اتامەكەن - الىپ توزاق،

مويىنىڭدى قامىت قاجاپ،

مويىدىڭ-اۋ، عارىپ قازاق، اھ ۇرىپ.

نايزاعايلى نامىس قايدا،

قايتا بىزبەن تابىسپاي ما،

اتا جاۋمەن الىسپاي ما،  اقىرىپ – دەگەن ولەڭ جولدارى زاماننىڭ بۇكىل كەلبەتىن، حالىقتىڭ مۇڭ-سىرىن اشادى.

ءدال وسى تاريحي كەزەڭدە قازاق حالقىنا قۇرىپ كەتۋ قاۋپى ءتوندى. ەل باسىنا اۋىر كۇن تۋدى. سول كەزدىڭ وزىندە حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن بۇكىل كۇش-جىگەرىن سالاتىن سۋىرىلا سويلەيتىن شەشەندەر، توپتى باستار كوسەمدەر، تۋ ۇستايتىن باتىرلار، ەلدى ەرلىككە شاقىراتىن جىرشىلاردىڭ باستاۋىمەن تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالدىق. حالقىمىز تاۋەلسىزدىگى مەن بولاشاعى ءۇشىن بۇلانتى مەن اڭىراقاي شايقاستارىندا ۇلى جەڭىستەرگە قول جەتكىزىپ، قۇرىپ كەتۋدەن امان قالدى.

رەسەيدىڭ وتارشىلدىعى مەن كەڭەستىك داۋىرلەردە حالقىمىز تاۋەلسىزدىك جولىنداعى 300 جىلدىق ۇلى كۇرەسى مەن قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. تەك كەيىنگى ەكى عاسىردىڭ ىشىندە حالقىمىزدىڭ ءوز بوستاندىعى جولىندا رەسەي يمپەرياسى مەن باسقا دا وتارشىلارعا قارسى ەكى جۇزدەن استام ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرگە شىققانى - حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىسىنىڭ ايعاعى. تاريحىمىزداعى سىرىم مەن يساتايدىڭ، كەنەسارى مەن جاڭقوجانىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەرى،

كوزىڭدى اش، ويان قازاق، كوتەر باستى،

وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى.

جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ارام بوپ،

قاراعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى،

دەپ حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جان ازابىنا تۇسكەن كەشەگى الاش زيالىلارىنىڭ كۇرەسى، جەلتوقساندا قازاقتىڭ بولاشاعىن اڭساعان قازاقتىڭ جاستارىنىڭ الاڭعا شىعۋى، – تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسىمىزدىڭ ايعاعى. تاۋەلسىزدىڭ تۇعىرىنىڭ نىعايۋىنا ەلباسىمىزدىڭ – نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ۇلەسى اسا زور. پرەزيدەنتىمىزدىڭ باسشىلىعىمەن بۇگىنگى كۇنى ەگەمەندى ەلىمىز بۇكىل الەمگە تانىمال، قارقىندى دامىپ جاتقان ەلگە اينالىپ، ماڭگىلىك ەل يدەياسى اياسىندا حالقىمىز بىرىگۋدە.

تاۋەلسىزدىك – اتا-بابامىزدان ميراس بولىپ قالعان ۇلى قۇندىلىقتارىمىزدى: ءدىلىمىزدى، ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك بەرگەن اسىل قازىنا.

تاۋەلسىزدىك – ءبىز ءۇشىن كوپتى بەردى، ال ءبىز تاۋەلسىزدىك ءۇشىن نە بەردىك؟ ويلانايىق، اعايىن! تاۋەلسىزدىك – باقتا وسكەن گۇل سياقتى، اربىرەۋىمىزدىڭ ءنار سەبۋىمىزدى تالاپ ەتەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ تىرەگىن نىعايتۋ ەلدىڭ ءار ازاماتىنىڭ قولىندا. ەگەمەن مەملەكەتىمىزدىڭ تامىرى تەرەڭدەپ، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ شاڭىراعى بەرىك بولسىن، اعايىن!!!

قايرات باتتالوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى.

اباي.kz