(الاش سەرياسىمەن)

 استانا قالاسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى، الاشتانۋشى ەربول  تىلەشوۆ مىرزامەن (سۋرەتتە) سۇحباتىمىزدىڭ جالعاسىن بەرىپ وتىرمىز. سۇحبات بارىسىندا ەربول ەردەمبەكۇلى  باتىس ءۇشىن جاس مەملەكەتتەردىڭ تىم مەملەكەتشىل، ۇلتشىل بولۋىنىڭ قاجەتى شامالى ەكەندىگىن ايتا وتىرىپ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ (سۋرەتتە) ۇلتشىل جۇرتتىڭ بالاسى عانا «ۇلتىم» دەپ وسەتىنىن مىسال ەتەدى.  

التاي بۇقارباەۆ: ەرەكە، وتكەن جولى ءاليحان بوكەيحان اتامىز تۋرالى سۇحباتتاسقان ەدىك. ەندى سول اڭگىمەمىزدى جالعاستىرا تۇسەلىك. وسى رەتتە  جالپى ۇلتشىلدىق تۋرالى نە ايتاسىز؟ ۇلتشىلدىقتان نەگە قورقامىز؟

ەربول تىلەشوۆ: قازىرگى قوعامدىق سانادا «ۇلتشىلدىق» ۇعىمى جاعىمسىز رەڭگە يە بولىپ، ول جونىندە ايتىلا قالسا، ويىمىز ءتىپتى ناتسيزمگە دەيىن الدەبىر سۇرىقسىز، تۇرپايى قۇبىلىستى بەينەلەيتىن دەڭگەيگە جەتكەن. حح عاسىردا ءناتسيزمدى باسىنان كەشىرگەن ادامزات بالاسى ۇلتشىلدىقتان ۇرەيلەنەتىن دارەجەگە جەتىپ، ونى قابىلداعىسى كەلمەيتىندەي سىڭاي تانىتۋدا. سونىمەن بىرگە، پوستكەڭەستىك جاس مەملەكەتتەردە كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ۇلتشىلدىققا تاڭعان ەسكىرگەن ۇعىمدارى ءالى دە ساقتالۋدا. ءدال وسى ارادا ءبىز فرانتسيانى، گەرمانيانى، رەسەيدى، ءۇندىستاندى، يراندى تاعى دا بۇگىندە قۋاتتى مەملەكەتتەرگە اينالعان ەلدەردىڭ تاريحي دامۋ ساتىسىندا ۇلتشىلدىق كەزەڭىنەن وتكەندىگىن، ەگەر ونداي كەزەڭ بولماسا اتالعان مەملەكەتتەر ءبىرتۇتاس ساياسي-قوعامدىق قۇرىلىم بولا المايتىندىعىن نە ەسكەرگىمىز كەلمەيدى، نەگە ولار جونىندە بىلەتىنىمىز كوپ ەمەس. جوعارىدا اتالعان مەملەكەتتەر سول ەلدەگى بارلىق ۇلتتاردى مەملەكەتقۇراۋشى ۇلتتىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرا ءبىلدى. ونداي توپتاستىرۋدىڭ امالدارى بىردە جان-جاقتى قاراستىرىلعان ساياساتپەن، بىردە مىندەتتەۋمەن شەشىلگەنى دە تاريحتان ءمالىم.

التاي بۇقارباەۆ: جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ: «ۇلتشىل جۇرتتار عانا وركەندەيدى» -دەپتى. بۇعان قالاي قارايسىز؟

ەربول تىلەشوۆ: ونى الاش زيالىلارىنىڭ بىلگەندىگى.  جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ: «ۇلتىن شىن ءسۇيىپ، ايانباي قىزمەت قىلعان ازاماتى كوپ جۇرت كۇشتى، ونەرلى، ءبىلىمدى جۇرت بولىپ، كۇرەستە تەڭ ءتۇسىپ، باسقالارعا ءوزىن ەلەتىپ وتىر. ۇلتى ءۇشىن قۇرمەت قىلماي، باس قامىن ويلاپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ەلى ارتتا قالىپ وتىر. ۇلتشىل جۇرتتار، انە، گەرمانيا، ياپونيا، انگليا، تۇركيالار، ولاردىڭ بالاسى جاسىنان «ۇلتىم» دەپ وسەدى. ەسەيگەن سوڭ بار ءبىلىمىن، كۇشىن ءوز جۇرتىنىڭ كۇشەيۋىنە جۇمسايدى. ولاردىڭ ءار ادامى – مەملەكەتتىڭ كەرەگى، قىزمەتكەرى» دەگەنىنەن اڭعارىلادى. كەزىندە بالەنباي شاعىن ۇلتتىق بىرلەستىكتەردەن قۇرىلعان يتاليا مەملەكەتى جونىندە وسى مەملەكەتتىڭ تۇڭعىش پرەمەر-ءمينيسترى كاميللو كاۆۋردىڭ: ء«بىز يتاليانى جاسادىق، ەندى يتالياندىقتاردى جاسايىق» دەگەنىندە بىرقاتار ەۋروپالىق مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا ءتان تەزيس جاتىر.

التاي بۇقارباەۆ: قازاق ءوزىن ۇلت رەتىندە باسقا ۇلتتارعا قاراعاندا باسقاشا تۇسىنەتىن سىڭايلى. مىسالى، رەسەيدەگى التايلار، تەلەنگىتتەر، وزبەكستانداعى وزبەكتەر كەڭەستىك ساياساتتىڭ سەبەبىمەن ۇلت بولىپ جاسالدى. ال، شىندىعىندا، التايلار يسلام ءدىنىن قابىلداپ ۇلگەرمەگەن قازاقتار دا، حاكاستار  قىرعىزدار ەدى.

ەربول تىلەشوۆ: ءوزىنىڭ تاريحي، گەوگرافيالىق، مادەني، ەكونوميكالىق، ءدىني ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ءاربىر حالىقتىڭ ۇلتتانۋ، تۇتاسۋ ءۇردىسى ارقالاي جۇرەدى. ايتالىق، ء حۇىىى عاسىردان باستالىپ حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن جالعاسقان ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ ۇلتتانۋ ۇدەرىسىنەن بەرى عاسىردان استام ۋاقىت ءوتتى دەسەك تە، بۇل ۇدەرىستە مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋ ءداۋىرى بولعاندىعىن ەسكەرگەنىمىز ابزال-اق. مەملەكەتتەردىڭ قالىپتاسۋىندا كەيبىر جاعدايلاردا ولاردىڭ داۋىرىنە قاراماستان ۇقساستىقتار بولا بەرەدى. اسىرەسە، الگىندەي ۇقساستىقتار ساياسي، ەكونوميكالىق ەرەكشەلىكتەرىمەن بىرگە سول مەملەكەتتەردىڭ تىلدىك تۇتاستىعىنان، مادەني بىرلىگىنەن اسا جارقىنىراق بايقالادى. تاريحتىڭ الگىندەي ساباعى بىزگە دە جات ەمەس. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ۇلتتار مەن ۇلىستاردى ءسىڭىرىپ جىبەرگەن ەۋروپانىڭ وتارشىل مەملەكەتتەرىنە قاراعاندا، قازاق ۇلتى ءحىۇ-ءحۇ عاسىرلاردان باستاپ دەربەس حالىق رەتىندە مەيلىنشە الاڭسىز قالىپتاستى. ونىڭ جارقىن مىسالى الىپ قازاق دالاسىنداعى ءدىن بىرلىگى، ءتىل بىرلىگى، ءداستۇر بىرلىگى. ياعني، ءبىز سوناۋ حاندىق مەملەكەت تۇسىندا قازاق ەكەندىگىمىزدى قالاي سەزىنسەك، وسى كۇندە سولاي تۇيسىنەمىز.

التاي بۇقارباەۆ: قازىر باتىس ەلدەرىندە جانە جاھاندانۋدىڭ جاپپاي بەت قويعان حالىقتىردىڭ ءبىر ءبولىمى ۇلتسىزدىقتى دارىپتەي باستادى. ۇلتشىلدىقتان قاشتى. نەگىزى ۇلتشىلدىق ۇلتتىڭ قۋاتىن ارتتىرىپ، دامۋىنا كۇش قوساتىن سەكىلدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

ەربول تىلەشوۆ: ارينە، بۇكىل الەمگە، كەشە وزىنە باعىنعان حالىقتارعا ءالى كۇنگە دەيىن يمپەريالىق كوزقاراسپەن قارايتىن ەۋروپا، ورىس تاريحشىلارىنىڭ، ساياساتتانۋشىلارىنىڭ نەمەسە باسقا دا جازارماندارىنىڭ ۇلتشىلدىقتان ۇركىتۋىنىڭ ىقپالىنا ەنۋدىڭ، تاريحي دامۋ جولى باسقا بىزدەر ءۇشىن ولاردى باسشىلىققا الۋدىڭ قاجەتى شامالى. باتىستىق وكتەم ساياسات ءۇشىن جاس مەملەكەتتەردىڭ تىم مەملەكەتشىل، ۇلتشىل بولۋىنىڭ قاجەتى شامالى. بولىپ تولعان ەل كەزىندە بولا الماعان، ەندى بولعىسى كەلەتىن ەلدى تۇسىنە المايدى. «توق بالا اش بالامەن وينامايدىنىڭ...» كەرى. سوندىقتان سول ەۋروپاڭىزداعى بۇگىنگى مىقتى مەملەكەتتەردىڭ ساياسي، اسكەري، مادەني قۋاتىن جاساعان ۇلتشىلدىقتىڭ ۇلگىسى نەمەسە رەسەي يمپەرياسىنىڭ كۇشتى يدەولوگياسى بولعان ورىس ۇلتشىلدىعىنىڭ قانداي تاريحي ماڭىزى، وزىنەن كەيىنگى داۋىرلەرگە قانشالىقتى ىقپالى بولسا، قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ دا سونداي اسەرى دە، ءداستۇرى دە بولماعى قاجەت. قانداي مەملەكەت بولسىن سول ەلگە اتاۋ بەرگەن ۇلتتىڭ توڭىرەگىنە توپتاسپاعى ءجون. مۇنداي توپتاسۋ ءارتاراپتى بولۋى مۇمكىن، بىراق ۇجىمداسپاي، تۋىستاسپاي بولمايدى. قازاقستان دا وسىنداي بولۋعا ءتيىستى تابيعي ۇدەرىستەن شەت قالا المايدى. بۇل ۇلت ءومىر ءسۇرۋىنىڭ، مەملەكەت قالىپتاسۋىنىڭ، ءسويتىپ الەمدىك قاۋىمداستىقتان ءوزىنىڭ دارا كەلبەتىمەن لايىقتى ورىن الۋىنىڭ تابيعي دا بەرىك كەپىلى. الەم بىرتەكتىلىگىمەن ەمەس، كوپبوياۋلى بولۋىمەن اناعۇرلىم قىزعىلىقتى. جاراتقان يەمىز ءبىزدى ءار ۇلتتىڭ، ءار ءدىننىڭ، ءار ءتىلدىڭ وكىلى ەتىپتى. ەندەشە، ارقايسىسىمىز تابيعي تۋمىسىمىزعا، شىنايى بولمىسىمىزعا ساي بولماعىمىز شارت.

(جالعاسى بار)

Abai.kz