ابەڭ اۋرۋحاناعا ءتۇستى. قان قىسىمى كوتەرىلىپ. بار­سام توسەكتە جاتىر ەكەن. قولىندا – گازەت.

– ءتۇن ورتاسىندا «جەدەل جاردەم» شاقىرتتىم. قىسىم 223-كە شىعىپتى. قورقىپ كەتتىم. «نەدەن؟» دەيسىڭ عوي. «مىنا سالىپ جاتقان ۇيگە بالالارىمدى كىرگىزە الماي كەتەم-اۋ!» دەپ. ءوي، قۇرسىن! وسى «بالا»، «بالا» دەپ ولەتىن بولدىق… مىنانى وقىدىڭ با؟ – دەدى قولىنداعى گازەتىن ماعان ۇسىنىپ.

– بۇ نە؟

– سەن الدىمەن وقى! سودان كەيىن تۇسىنەسىڭ. مەنىڭ باسىما ءبىر وي كەلىپ جاتىر… مىنا تاۋەلسىزدىكتى ايتام-اۋ… ولگەندە كورگەن… سودان ايىرىلىپ قالماساق جارار ەدى دەگەن. قۇرسىن، سونى ويلاعاندا، تىپتەن، نە ىستەرىمدى بىلمەي كەتەمىن…

– ماسساعان… قان قىسىمى كوتەرىلگەن كىسى وقيتىن ماقالا ەمەس قوي…مىناۋ! ابە، سىزگە تىنىشتىق كەرەك!

– ءاي، قالاي تىنىش جا­تاسىڭ! ەلىڭە، جەرىڭە بىرەۋ اۋىز سالام دەپ تۇرسا! سەن بولساڭ جايباراقاتسىڭ! باياعى ەكپىنىڭ قايدا وسى سەنىڭ؟

بۇل تاقىرىپقا مەنىڭ قوسىلا شاپپاي قالۋىم وعان ۇنامادى. ءوزى بولسا قازاق­ستان­دى قورعاۋعا قازىر اتتانار­داي قوپاڭداپ توسەكتەن باس كوتەرىپ الدى. ءسال ويلانىپ بارىپ ساباسىنا ءتۇستى.

– وندا… مىنانى وقى!

قاراسام 1990-شى جى­لى قازاقستانعا تيىسكەن سول­جە­نيتسىنگە قارسى جازعان ءوزىنىڭ «چۋجايا ي سۆويا بول» اتتى ايتۋلى ماقالاسى ەكەن. «يزۆەستيادا» جارىق كورگەن .

– بىلەم عوي! وقىعام عوي…

– تاعى وقى!

مەن جايعاسىپ وتىرىپ ماقالانى وقۋعا كىرىستىم. سول­جەنيتسىننىڭ قازاق جەرىنە اۋىز سالىپ ۇلىدەرجاۆالىق رۋحتا جازىلعان «كاك نام وبۋسترويت روسسيۋ» ماقالاسىنان جا­نىمىزعا تۇسكەن ەسكى جارا قايتا قوزداي باستادى. دەر كەزىندە رەسەيدىڭ باس گازەتى ارقىلى استامشىل ورىس اۆتورىنا ويسىراتا سوققى بەرگەن ەدى ابە. ويپىراي، سول 90-شى جىلى ايداي الەم الدىندا ازۋى التى قارىس جازۋشى ايۋداي اقىرىپ قازاقستانعا اۋىز سالعاندا، ءىزىن سۋىتپاي ونى ۇرتتان ۇرار ءبىر قازاق تابىلماعاندا، قاس ماسقارا بولادى ەكەنبىز-اۋ دەگەن وي كەلدى. سول تۇستا ءۇنسىز قالماي ۇلت نامىسىن قورعاعان ابە ۇلىدەرجاۆاشىل شوۆينيزمگە قارسى ارىستانداي اتىلىپتى. «ۋج كومۋ-كومۋ، ا ۆام، الەكساندر يساەۆيچ، ناۆەرنياكا دوستوۆەرنو يزۆەستنو، چتو موشش ي سلاۆا روسسيسكوگو گوسۋدارستۆا وبرەتەنى يم ۆ سويۋزە س درۋگيمي نارودامي، كوتورىم پويستينە نەست چيسلا. ي تەم نە مەنەە ۆى ۆدرۋگ پەچەتەس توجە ليش وب ودنوم – كاك وبۋسترويت روسسيۋ، تەم سامىم كاك بى وتچۋجدايا، وتسترانيايا ۆسە وستالنىە نارودى س يح كروۆنىمي ينتەرەسامي» دەپ اياقتالىپتى ماقالا. سول شاقتا اتاعى جەر جارىپ تۇرعان سولجەنيتسىنگە رەسەيدىڭ ورتالىق گازەتى بەتىندە قارسى شىعۋدىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن سسسر-ءدىڭ سوڭعى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولعان بوريس پانكين دە ابە تۋرالى پىكىرىندە جاقسى اتاپ ءوتىپتى: «ك سكازاننومۋ نەمالوۆاجنو دوباۆيت، چتو وپۋبليكوۆانى ەتي سلوۆا نە سەگودنيا، كوگدا منوگيە پوچيتاتەلي الەكساندرا يساەۆيچا پرەۆراتيليس ۆ ەگو حۋليتەلەي، ا ۆ ناچالە 90-ح، كوگدا ليۋبوە ۆوزراجەنيە سولجەنيتسىنۋ زۆۋچالو كاك بوگوحۋلستۆو». سولجەنيتسىننەن باستاپ بۇگىنگى جيرينوۆسكيلەرگە دەيىن قازاق تاريحىنا قاتىستى قياناتشىل مالىمدەمەلەر توقتالماي تۇرعان بۇگىنگى شاقتا، تاريحتا قازاق حاندىعىنىڭ ون بەسىنشى عاسىردىڭ ورتاسىندا دەربەس شاڭىراق كوتەرۋىن، ياعني، سول تاريحي وقيعاعا الداعى جىلى 550 جىل تولۋىن استانا حالىقارالىق دەڭگەيدە دۇرىلدەتىپ اتاپ وتكەنى ابزال دەر ەدىك.

بۇگىندە، كەيبىر باسپاسوزدە قازاق جازۋشىلارى ولاي، بۇلاي دەپ كۇستاناۋشىلار بايقالادى. سوندايدا، «وۋ، اعايىن، ارىگە بارماي-اق قويالىق، كەشەگى قازاق باسىنا بۇلت تونگەن 86-دا بايگەگە باس­تارىن تىككەن كىمدەر ەدى؟» دەگىڭ كەلەدى. ۇلتقا تونگەن بۇلتقا قارسى نايزاعايداي اتىلعاندار كىمدەر ەدى؟ جازۋشىلار ەمەس پە ەدى! جەلتوقسان وقيعاسى وتە سالىسىمەن ماسكەۋدە كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمى ءوتتى. سول بۇكىلوداقتىق جيىن مىنبەرىنەن الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى ورتالىقتىڭ ساياساتىن سىلقيتا سوققان كىم ەدى؟ قازاقتىڭ حالىق جازۋشىسى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ ەدى. جەلتوقساننىڭ ءىزىن سۋىتپاي الماتىعا گورباچەۆ كەلدى. وپەرا تەاترىندا سالتاناتتى جيىن ءوتتى. سول جيىن مىنبەرىنەن گورباچەۆتىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ جەلتوقسانعا بايلانىستى كرەملدىڭ سايا­ساتىن سىنعا العان كىم ەدى؟ نۇرپەيىسوۆ ەدى. توردە وتىرعان گورباچەۆ سوندا كىرەرگە تەسىك تاپپاي قولىنداعى «پراۆدا» گازەتىنىڭ تاساسىنا تىعىلماپ پا ەدى؟!

ابەكەڭ جاستىعىنىڭ جانىندا جاتقان ءبىر جاپىراق قاعازدى الدى قولىنا.

– ەندى، مىنانى تىڭدا! – دەدى. «قان مەن تەر» رومانىنىڭ سوڭعى كىتابىنا ەنگىزگەن جاڭا ءبىر سويلەمدەر ەكەن. مەن قوزعالاقتاي باستادىم.

– جو-جوق… اسىقپا! ەندى كەلدىڭ ەكەن وتىر! نەمەنە… وسى سەندەر… وت الا كەلگەندەي… اسىعاسىڭدار دا جۇرەسىڭدەر! قايران زەكەم، قالتاي، تاحاۋيلار-اي! باسىمىز قوسىلسا 3-4 ساعاتسىز اڭگىمەمىز بىتپەۋشى ەدى… ءوتتى-كەتتى عوي… ءومىر دەگەن تۇك ەمەس وسى… ءىشىڭدى…

بۇل ءبىر عانا ەپيزود. بيىل توقسانعا تولعالى وتىرعان ادەبيەت ابىزىمەن كەزدەسۋدىڭ ءبىر ەپيزودى عانا. ايتپەسە، ابە ايتقان اڭگىمەلەردى تۇگەندەي بەرسەڭ جازۋعا قاعاز جەتپەسى انىق. الايدا، كەيبىرەۋىن حاتقا ءتۇسىرىپ كورەلىك.

ارال جاعالاۋىندا بالىقشى اۋىلدا وتكەن بالالىق شاعىن ابە ءجيى ەسكە الادى. ەسكە العاندا دا وزىندىك مانەرمەن ەسكە الادى. وسىدان 80 جىل بۇرىنعى كورگەندەرىن تۋرا فوتوگرافيالىق دالدىكپەن اڭگىمەلەيدى. 1932-ءنىڭ اشار­شىلىعى باستالعاندا ابە 7-8 جاستا ەكەن. ء«بىر كۇنى اكەم ەكى قاز اتىپ اكەلدى – دەيدى – ءداۋ قوڭىر قازدار. شەشەمىز الدىمەن قازدىڭ باسىن كەسىپ وشاق ماڭىنا تاس­تادى دا، بۇرقىراتىپ ءجۇنىن جۇلا باس­تادى. سول كەزدە اشىق ەسىكتەن قوشالا اتامنىڭ ۇسقىنسىز سۇلباسى كورىندى. جۇپىنى كيىمدى تالتيگەن مايماق شال. جۇرت سالەم بەردى. بىراق، اتامىز سالەم المادى. ەسىكتەن ەڭكەيىپ قاراپ تۇر. كوزى – وشاق تۇبىندە جاتقان قازدىڭ كەسىلگەن باسىندا. سودان كوز الماعان قالپى ىشكە اتتادى. كەلىنىنەن تومەنىرەك كەلىپ جۇرەسىنەن وتىردى دا ءدىر-ءدىر ەتكەن قولىن الگى جەردە جاتقان قازدىڭ باسىنا سوزدى. تۇمسىق جاعىنان ۇستادى. قان-قان كەسىلگەن باۋىزداۋ جاعىن اۋىزىنا باستى. كوزىن جۇمىپ شايناي باستادى. بىراق، ءتىسى باتپادى. سول كورىنىس، اشارشىلىق كورىنىسى ءالى كوز الدىمدا. ۇمىتا المايمىن. قازانعا سالىنعان قاز ەتىنىڭ ءپىسۋىن كۇتىپ ءۇي تولى جان ۇڭىرەيىپ وتىر. شەشەمىز ءبىر كەزدە اعاش تاباق تولى شالا پىسكەن ەتتىڭ بۋىن بۇرقىراتىپ ورتاعا قويدى. سول-اق ەكەن، جۇرت جاپىرىلىپ تاباقتى قورشادى. وڭمەڭدەپ جاتىر. ەس جوق، ءتۇس جوق. ورتاداعى تاباققا باستارى ءتۇسىپ كەتكەن، قاۋزاپ جاتىر. سونىڭ ءبارى كوز الدىمدا. سوندا جاس جىگىت ءناجىم كوكەمنىڭ تاباققا ۇيمەلەگەن جۇرتتىڭ جەلكەسىنەن قاراپ ءتىپ-تىك وتىرىسى كوز الدىمدا. ءناجىم كوكەم دەپ وتىرعانىم اكەم كارىمنىڭ وزىنە تەتەلەس ءىنىسى عوي. ءوزى جاس، كورىكتى، سەرى مىنەزدى. تاباققا ءتۇسىپ كەتەردەي وڭمەڭدەگەن جۇرتتىڭ ۇستىنەن جاقتىرماي قاراپ قازديىپ وتىر. جاس تا بولسا پاڭ. قولىن تاباققا اندا-ساندا سوزىپ بەكزات قالپىن بۇزار ەمەس. ءناجىم كوكەم كەدەيلىگىنە قاراماي كيىمدى دە تالعاممەن كيەتىن. بەكزاتتىعى ەرەكشە. سول ءۇشىن جاقسى كورەتىنمىن. «قان مەن تەردەگى» تاڭىربەرگەننىڭ وبرازىن مەن سودان الدىم عوي. جوقشىلىق قۋىپ تەڭىز جاعاسىن تاستاپ شالقارعا كوشتىك. بۇل – 1934 جىل. جاعدايىمىزدىڭ قيىن ەكەنىن كورگەن شالقارداعى اعايىندارىمىز ءناجىم كوكەمە دۇكەندە نان ساتۋشى بول دەدى. سوندا ءناجىم كوكەمنىڭ ساڭق ەتە قالعانى ەسىمدە. «ەندى مەنىڭ… ورىستىڭ مارجاسى قۇساپ بەلىمە ماتا بايلاپ نان ساتۋىم قالعان ەكەن عوي! ودان دا اشتان ولگەنىم ارتىق!» دەگەنى ەسىمدە. سودان كەيىن ول قايداعى ءبىر قيىرعا تاس شابۋشى بولىپ كەتتى. سوعىسقا بىرگە باردىق. ستالينگراد تۇبىندە كوز جازىپ قالدىم. سودان قايتپادى عوي…

سوعىستان ابەنىڭ اكەسى كارىم، كوكەلەرى ءناجىم، قالي قايتپاي قالادى. قا­بىرعاسى قاتايماي جاتىپ حح عاسىردىڭ سۇراپىل سويقانىنا تۇسكەن بوزبالا ءابدىجامىل، اللانىڭ امىرىمەن امان قالادى. 1946 جىلى اسكەر قاتارىنان بوساعان جاس جىگىت ءابدىجامىل ساراتوۆتان تۋرا الماتىعا تارتادى. قولىندا سوعىس تۋرالى داپتەردىڭ 12 بە­تىنە جازىلعان «رومانى». اتى – «كۋرليانديا». ەندى وسى شىعارماسىن اپارىپ الماتىداعى اعا جازۋشىلاردىڭ پىكىرىن تىڭداپ كورمەك. ءارى كاز­گۋ-گە وقۋعا تۇسپەك. ۇستىندە – اسكە­ري فورماسى. الماتىعا كەلەدى. ۆوكزالدا تۇنەپ شىعىپ، تاڭەرتەڭ ءسابيت مۇقانوۆتى، مۇحتار اۋەزوۆتى ىزدەپ كوشەگە شىعادى. قازاق كورىنسە توقتاتىپ: ء«سابيت مۇقانوۆ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءۇيىن ايتىپ جىبەرىڭىزشى!» دەپ سۇرايدى. ەشكىم بىلمەيدى. ءسويتىپ جۇرگەندە ءۇش كۇن وتەدى. كۇندىز قالا ارالاپ ءسابيت، مۇحتاردى ىزدەيدى. تۇندە ۆوكزالدا تۇنەيدى. اقىرى، ءبىر قازاق: «ول كىسىلەردى جازۋشىلار وداعىنان تاباسىڭ» دەپ قازىرگى كوكبازارعا جاقىن جەردەگى جازۋشىلار ءۇيىن سىلتەپ جىبەرەدى. ءسابيت مۇقانوۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى ەكەن. بۇنىڭ قولجازباسىن عابيدەن مۇستافينگە وقۋعا تاپسىرىپ، مايداننان ارىپ-اشىپ كەلگەن جىگىتتى اياپ ۇيىنە اپارىپ تاماقتاندىرادى. ەرتەسىنە عابيدەن مۇستافين بۇنىڭ قولجازباسىن قاراپ شىعىپ جىلى پىكىر ايتادى. سوندا بۇل، 22 جاستاعى لەيتەنانت: «اعاي، رومان دەگەن وسىلاي جازىلا ما؟» دەپ سۇراق قويادى. «ومىرىمدەگى ەڭ ءبىر گلۋپىي سۇراق قويعانىما ءالى ۇيالامىن» دەيدى ابە. ول سۇراعىنا عابيدەن مىرس كۇلەدى. ء«يا، وسىلاي جازىلادى!» دەيدى. «مەنىڭ تاعدىرىمدى شەشكەن سول عابيدەننىڭ جالعىز اۋىز ءسوزى بولدى. ەگەر، عابيدەن اعا: «جوق، بۇلاي جازۋعا بولمايدى!» دەدى بار عوي، قۇداي شىنىم، سول 12 بەتتىك داپتەردى بىت-شىت جىرتىپ لاقتىرىپ، جازۋشىلىقپەن ءبىرجولا قوش ايتىسار ەدىم» دەيدى ابە، سول وقيعانى ەسكە الىپ. عابەڭنىڭ وڭ پىكىرىنەن كەيىن جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى سابەڭ جاس قالامگەردى تىكەلەي ءوز قامقورلىعىنا الادى. كەلەسى جىلى ۋنيۆەرسيتەتكە قۇجاتىڭدى تاپسىر دەيدى. كومەكتەسەم دەيدى. ارالدا جاتىپ جازۋ جازۋىنا كەرەكتى ون ءبىر كيلو قاعازدى قولىنا ۇستاتادى. جاس جازۋشى اۋىلدا ازىق-تۇلىكتەن تارىقپاسىن دەپ اۋدان باسشىسىنا حات جازىپ بەرەدى. اۋدان باسشىسى سابەڭنىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىنداپ جاس جازۋشىعا ازىق-تۇلىك بولەدى. ءسويتىپ، سول كەزدە داڭقى جەر جارىپ تۇرعان قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىنىڭ باتاسىن العان ءالى ەشكىمگە بەلگىسىز جاس جازۋشى، ارالداعى اۋىلىندا جاتىپ ءوزىنىڭ تۇڭعىش تۋىندىسى – «كۋرليانديا» رومانىنا كىرىسەدى.

رومان جازۋ وڭاي ما! وقيعالار تە­رەڭىنە سۇڭگىپ كەپ بەرگەن جاس جازۋشى، ۋنيۆەرسيتەتكە قۇجات تاپسىرۋدى ۇمىتىپ كەتەدى. سوندا، اۋىلدا رومان جازىپ جاتقان بالانى ىزدەپ ارالعا ءسابيت مۇقانوۆ تەلەگرامما سالادى. «قايران سابەڭ! – دەپ ابە ۇستازىن ەمىرەنە ەسكە الادى. – سول كەزدەگى ادامداردىڭ، اسىرەسە، جازۋشىلاردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن باۋىرمالدىعى، قامقورلىعى ەرەكشە ەدى عوي!». سابيتتەي ۇستاز-اعاسىنىڭ تاماشا ادامي، جازۋشىلىق پورترەتىن سوڭعىلىقتا ول ء«سابيت مۇقانوۆ تۋرالى ءسوز» ماقالاسىندا سومدادى. اۋىلدان «كۋرليانديا» اتتى رومانىن قولتىقتاپ كەلگەن جاس جازۋشى نۇرپەيىسوۆ اعا­لاردىڭ كومەگىمەن ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسەدى. وندا ءبىر جىل وقىپ، ماسكەۋدىڭ گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنا اۋىسادى. «كۋرليانديا» جامبىل اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولادى. 1956 جىلى ابە ماسكەۋدەگى ادەبيەت ينس­تيتۋتىن ءبىتىرىپ ەلگە قايتادى. ءجاي قايتپايدى. عاسىر باسىنداعى قازاق تاعدىرىن تولعايتىن «قان مەن تەر» اتتى ەپوپەيا يدەياسىن ارقالاپ قايتادى. روماندى باستاۋ ءۇشىن 1958 جىلى اتامەكەنى ارالعا كەلەدى. «بالىقشى» كولحوزىنىڭ 19 ۇيدەن تۇراتىن شىعاناق دەگەن شالعاي بولىمشەسىندەگى شوقىمان اعاسىنىڭ ۇيىنە اتباسىن تىرەيدى. بىلتە شامنىڭ سىعىرايعان جارىعىمەن جەر باۋىرلاپ جاتىپ الىپ، جاس جازۋشى قالىڭ داپتەردىڭ ءبىرىنشى بەتىنە «قان مەن تەر» دەپ جازادى. بۇل 1958 جىلدىڭ جەلتوقسانى ەدى. مىنەكي، وسىلايشا الەمگە ايگىلى «قان مەن تەر» ەپوپەياسىنىڭ العاشقى سويلەمدەرى ءتىزىلىپ داپتەر بەتىنە تۇسە باستايدى.

«– بەتىم-اي! ماسقارا-اي! وسى سوزبەن تىرىلي ارىق قاراقاتىن جەرقازباعا تاناۋراپ سويلەي كىردى» دەگەن سويلەمدەر قاعاز بەتىنە ءتۇستى. «قان مەن تەردىڭ» ءبىرىنشى كىتابى 1961 جىلى جارىق كوردى. جانقالتاعا سيىپ كەتەردەي كىپ-كىشكەنتاي قوڭىر الا كىتاپ ەدى. مۇقاباسىنداعى جازۋ، اشەكەيلەرگە دەيىن ءالى ەسىمدە. بالامىز، 7 سىنىپتا وقيتىن. قولىمىزداعى كىتاپ العاشقى سويلەمدەردەن باستاپ اعىندى سۋداي ءاي-شايگە قاراتپاي ۇيىرە جونەدى. باسقانىڭ ءبارىن ۇمىتىپ ارال ماڭىنداعى بالىقشى اۋىلدان ءبىر-اق شىقتىق. تۇنەرگەن تەڭىز. بيىك قاباق. قاباق باسىندا شاۋكيگەن سوقپا تام. اۋىل شەتىندەگى ەلاماننىڭ ءۇيى. كەدەي جىگىت ەلامان بولسا تۇنەرگەن تەڭىز بەتىندە اۋ قۇرىپ ءجۇر. ۇيىندە ونى كۇتىپ جاس كەلىنشەگى اقبالا وتىر. بۇگىن ءجاي وتىرعان جوق. قوناق كۇتىپ وتىر. قوناعى – باي بالاسى تاڭىربەرگەن. قىز كۇنىندە اقبالاعا ارمان بولعان ايگىلى مىرزا. اقبالا ءشاي جاساپ ۇشىپ-قونادى.

سول ءشاي ۇستىندە ەلامان كەلەدى ازىن-اۋلاق بالىعىن كوتەرىپ. قاراسا، توردە ەلاماننىڭ سۋقانى سۇيمەيتىن مىرزا تاڭىربەرگەن وتىر. اقبالا بولسا ءجۇزى بال-بۇل جانىپ ءشاي قۇيىپ وتىر. ەلامانعا بۇل ۇنامادى. بەينە ءبىر جىلان كورگەندەي جيىرىلدى. مىنەكي، قولعا العان مينۋتتەن باستاپ كىتاپ وقىرماندى ءومىردىڭ وسىنداي ارىندى اعىسىنا ءبىر-اق لاقتىرادى. سول اعىستا سەن دە روماننىڭ باستى كەيىپكەرلەرىمەن بىرگە اعا جونەلەسىڭ. بۇ نە سوندا، سەنى تولقىنعا تۇسكەن جاڭقاداي قانكوبەلەك ويناتىپ اكەتىپ بارا جاتقان نە قۇدىرەت؟ بۇ قۇدىرەتتىڭ نە ەكەنىن ءبىز سوڭىنان پايىمدادىق. تالانت قالامىنا ءتان كوركەمدىك قۇدىرەت ەكەن. جازۋشى دا ءبىر، شاحماتشى دا ءبىر. «قان مەن تەردە» ويىنشى العاشقى ءجۇرىستى ءاي-ءشاي جوق نەگىزگى فيگۋرالاردان باستايدى. شاحمات تاقتاسىنا ءا دەگەننەن فيگۋرالاردى شىعارادى. جانە سول فيگۋرالار ءبىر-بىرىنە «اۋىزدى سالعان» تارتىستان باستايدى. ال، ەندى وعان قارسى ويىنشى كىم؟! ول – وقىرمان. سەنىڭ قاتەڭدى قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىراتىن وقىرمان. كىتاپ تاعدىرىن سول شەشەدى. كوپتەگەن جاعدايدا وقىرمان ءبىر-ەكى جۇرىستەن، ياعني، ءبىر-ەكى بەتتەن كەيىن-اق جازۋشىعا مات قويادى. ياعني، كىتاپتى جاۋىپ قويا سالادى. مات دەگەن وسى. وقىرماننىڭ جازۋشىعا مات قويۋى.

سوندىقتان، بۇل تاقتا، جازۋشى ءۇشىن شاحمات تاقتاسى عانا ەمەس، – تاعدىر تاق­تاسى. بۇل جەكپە-جەكتە جازۋشى جال­عىز، كوپ وقىرمانعا قارسى وينايدى. كىتاپ تارالىمى كوبەيگەن سايىن جازۋشىعا قارسى ويىنشىلار سانى دا كوبەيە تۇسەدى. سول كوپ وقىرماننىڭ ارقايسىسىمەن جەكپە-جەك پارتيا وتكىزەدى جازۋشى. نە ۇتادى، نە ۇتىلادى. سونىڭ بارىندە جەڭىسكە جەتۋ قيىننىڭ قيىنى. ول ءۇشىن سەن حالىقارالىق گروسسمەيستەر بولۋىڭ كەرەك. تاعى دا شاحمات تىلىمەن ايتساق، «قان مەن تەر» پارتيا­سىندا نۇرپەيىسوۆ سول حالىقارالىق گروسسمەيستەر دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن. فرانتسۋز جازۋشىسى لۋي اراگوننىڭ «قان مەن تەردىڭ» فرانتسۋزشا «ىمىرت» دەپ جاريالانۋىنا وراي: «بۇنداي تەرەڭ دە تارتىمدى رومان سوڭعى كەزدە از بولدى. «ىمىرتتى» قازىرگى زامان­­نىڭ ەڭ ءىرى شىعارمالارىنىڭ قاتارىنا قويۋعا بولادى، مەيلى ول امەريكا ادەبيەتى بولسىن، فرانتسۋز ادەبيەتى بولسىن، باسقاسى بولسىن…» دەيتىنى سودان.

ال يسپان سىنشىسى اۋگۋست ۆيدال: «تريلوگيا كلاسسيكالىق ورىس پرو­زاسىنىڭ داستۇرىندە جازىلعان. ەپي­كالىق قۇلاش، تەرەڭ سۋرەتكەرلىك، قيلى كەيىپكەرلەر گالەرەياسى، كوركەمدىك شەبەرلىك ەرىكسىز «تىنىق دوندى» ەسكە تۇسىرەدى. وسى رەتتە نۇرپەيىسوۆتى قازاق ادەبيەتىنىڭ شولوحوۆى دەۋگە بولادى» دەپ باعالايدى. «قان مەن تەردى» فرانتسۋز تىلىنە اۋدارعان ادەبيەتشى، اۋدارماشى ليلي دەني: «بەلگىلى ءبىر دارەجەدە مەن نۇرپەيىسوۆتى لەۆ تولستويمەن سالىس­تىرار ەدىم» دەپ مويىنداعان. كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىن العان «قان مەن تەر» الەمنىڭ 35 تىلىنە اۋدارىلدى. جانە بۇل رومان تۋرالى كسرو مەن شەتەلدە جاريالانعان پىكىرلەر، جازىلعان مونوگرافيالار بۇگىندە كىتاپتىڭ ءوز كولەمىنەن ارتىپ كەتەدى. بۇنىڭ سەبەبىن ءار سىنشى ارقيلى تۇسىندىرەدى. بىراق، ءبىر اقيقاتتى مويىندايدى. ول اقيقات جايلى وتانداسىمىز گەرولد بەلگەر: «قازاق دالاسىنداعى ءبىر اياۋلى ەسىم ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ. فرانتسيا، گەر­مانيا، بەلگيا، يسپانيا، بولگاريا، سلوۆاكيا، قىتاي جانە رەسەي جازۋشىلارى مەن سىنشىلارىنىڭ پىكىرى ءبىر جەردە توعىسادى – «قان مەن تەر» تريلوگياسى مەن «سوڭعى پارىز» ديلوگياسىنىڭ اۆتورى: ءىرى سۋرەتكەر، مەتر، الەم ادەبيە­تىندەگى ەلەۋلى قۇبىلىس» دەپ قورىتادى نۇرپەيىسوۆ فەنومەنىن. ول الەم وقىر­ماندارىنىڭ پىكىرىن ءبىر جەردە توعىس­تىرعان نۇرپەيىسوۆ رومان­دا­رىنداعى كوركەمدىك قۇدىرەت دەپ وتىر. ەندەشە، سول كوركەمدىك قۇدىرەت دەگەنىمىز نە؟ وي جۇگىرتىپ كورەلىك.

كوركەم پروزا – ەڭ الدىمەن ادام تۋرالى اڭگىمە. جازۋشى ادام تۋرالى اڭگىمە باستاماس بۇرىن ەڭ الدىمەن وعان، ياعني، كەيىپكەرلەرىنە ات بەرەدى. «قان مەن تەردە» ولار – اقبالا، ەلامان، تاڭىربەرگەن، سۋدىر احمەت، سۇيەۋ قارت، قاراقاتىن، قالەن، قۇدايمەندە، ت.ت. جازۋشى وسىنشاما كەيىپكەرگە ات بەرگەن. ومىرگە اكەلگەن. جازۋشى جانتالاسى، مىنە، وسى جەردەن باستالادى. ادامدى ومىرگە اكەلۋدەن باستالادى. ادامدى جاساۋعا اركەتتەنۋدەن باستالادى. اۋ، توقتاڭىز، نە دەپ كەتتىك، «ادامدى جاساۋ» دەدىك پە؟! وۋ، ادامدى جاساۋ تەك اللانىڭ قۇزىرىنداعى قۇدىرەت ەمەس پە؟! ارينە! بىراق، ءبىز بۇ جەردە قاعاز بەتىندە جاسالاتىن ادامدى ايتىپ وتىرمىز. ادامدى سول قاعاز بەتىندە ءتىرىلتۋ ءۇشىن دە جازۋشىعا اللانىڭ نازارى ءتۇسۋى كەرەك ەدى. سوندا عانا ول ءتاڭىر بەرگەن تالانت ارقاسىندا جوقتان بار جاسايدى. قيىننان قيىستىرىپ كىتابىندا تۇگەل ءبىر الەمدى تىرىلتەدى. قيالدان ادام جاساپ وعان ات بەرەدى. ءتۇر بەرەدى. مىنەز بەرەدى. تاعدىر بەرەدى. كەيىپكەرلەر ءوز تاعدىرىنا ساي، ءسويتىپ، قاعاز بەتىندە ءتىرىلىپ، قىم-قۋىت قىزىقتى تاۋقىمەت كەشەدى. ومىردە جوق، بىراق، قاعاز بەتىندە بار سول ادامدار جان ءبىتىپ كوز الدىڭدا كولبەڭدەي باستايدى. جانىڭدى باۋراي باستايدى. كوركەمدىك قۇدىرەت دەگەنىمىز وسى. قاعاز بەتىندە تالانتتى قالامنان تۋعان ۆيرتۋالدى ءومىر. وقىرماندى سيقىر­لاپ الاتىن قيالدان تۋعان ءومىر. ءتاڭىرىسى جازۋشىعا تالانتتى سول ءۇشىن بەرگەن. ال ءتاڭىرىسى تالانتقا جارىتپاسا جازۋشى قاعازدى قانشا شيمايلاعانمەن كەيىپكەرلەر تىرىلمەيدى. ولار ومىرگە ءولى كەلەدى. نەمەسە شالاجانسار كەلەدى. ونداي كىتاپتىڭ ءومىر جاسى دا قىسقا. مىنە، وسى ادەبيەتتىڭ ادەبيەت ەمەستەن اجىرايتىن، بولىنەتىن تۇسى. ءبىزدىڭ «قان مەن تەردىڭ» بەتىن العاش اشقانىمىزعا، مىنەكي، بيىل تابانى كۇرەكتەي جارتى عاسىر بولىپتى. الايدا، سودان بەرى سۋدىر احمەت، اقبالا، ەلامان، تاڭىربەرگەن، قاراقاتىن، سۇيەۋ قارتتار وشپەي، ولمەي ءبىزدىڭ جان دۇنيەمىزدە ءورىپ ءجۇر. ولاردىڭ بەينە-بولمىسى، مىنەز-قۇلقى، تاعدىر-تالايى سايراپ سانامىزدا ءجۇر. شىنعا باقساق، ومىردەن وتكەن تالاي تامىر-تانىس، جاقىن-جۋىقتار بەينەسى بۇگىندە جادىمىزدان وشكەن. ەسكىرگەن. الايدا، ومىردە جوق، بىراق قاعازدا بار اقبالا، ەلامان، سۋدىر احمەت، تاڭىربەرگەن، سۇيەۋ قارت، قاراقاتىندار بولسا تايعا تاڭبا باسقانداي سانامىزدا سايراپ تۇر. بۇل كوركەمدىك قۇدىرەتتىڭ ارقاسى. وسىدان 4-5 جىل بۇرىن اقتوبەدە ەسكەرتكىش قويىلدى «قان مەن تەر» كەيىپكەرلەرىنە. سول ەسكەرتكىشتەگى تاسقا اينالعان سۋدىر احمەت، ەلامان، اقبالا، تاڭىربەرگەن، سۇيەۋ قارتتار ءبىزدىڭ قيالىمىزداعى بەينەلەردەن اۋمايدى. وي جۇگىرتكەن جانعا بۇل ەسكەرتكىش كىتاپ كەيىپكەرلەرىنە ەمەس، قازاق دەگەن حالىققا قويىلعان ەسكەرتكىش ەكەن. كەزىندە قازاقستان تاراپتان بوراعان ارىزدارعا قاراماستان ماسكەۋ «قان مەن تەر» ءۇشىن نۇرپەيىسوۆكە كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىن بەردى. الماي قالۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ويتكەنى، ابە ورىس دوستارىنىڭ: «كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ الدىنان وتسەڭشى!» دەگەن كەڭەسىنە مويىن بۇرماي، ارالعا بارىپ جاتىپ العان، كىتاپ تاعدىرىن ءبىر اللاعا تاپسىرىپ. ءسويتىپ، سىيلىق ءۇشىن دوداعا ابە ەمەس، كىتاپتىڭ ءوزى بارىپ تۇسەدى. ەندەشە، بۇل كۇرەستە «قان مەن تەردى» كىم قولدادى دەيسىز عوي! جاراتقان قولداپتى. سەبەپ، دىنگە تىيىم سالىنعان اتەيستىك قوعامدا قۇداي اتىن ەڭ كوپ اتاعان رومان «قان مەن تەر» ەكەن. قاراڭىز: قۇدايمەندە، تاڭىربەرگەن، اللابەرگەن، جاساعانبەرگەن. اتىن اتاساڭ اللانى شاقىرعانىڭ. ادام قوعامىنداعى قاراۋلىق، قاراڭعىلىقپەن مايدانداسقان «قان مەن تەردىڭ» جولىن، ءسويتىپ، راببىڭىزدىڭ ءوزى اشادى. بايگەدەن كەلگەن قازاق رومانى، ءسويتىپ، جەر شارىن شارلاپ كەتە بارادى. ميلليونداعان جۇرەككە جەتىپ جارىق قۇيادى. ميلليونداعان جۇرەكتەردە قازاق كەيىپكەرلەرىنە، ياعني، قازاق اتتى حالىققا دەگەن جىلى سەزىم وياتادى. ميلليونداعان جۇرەكتەرگە ىزگىلىك الاۋىن جاعادى. ميلليونداعان جۇرەكتەردەن قاراڭعىلىقتى سەرىپكەن جارىق نۇرى قۇيىلادى. جاراتۋشى كوزدەگەن ماقسات تا وسى – جازۋشىعا تالانت سىيلاعانداعى. جەر بەتىندەگى جازۋشى ميسسياسى وسى ەدى، راببىسى بەلگىلەگەن. بۇل ميسسيا بۇرىنعى وتكەن پايعامبارلار جاققان الاۋدى ءسوندىرىپ الماۋدىڭ امالى ەدى، جەر بەتىن ءتۇن-تۇنەك باسپاس ءۇشىن. وسىلاي جان-جاققا وت الا جۇگىرۋشىلەر كەتۋى كەرەك ەدى. قاراڭعىلىقپەن كۇرەس توقتاماۋى كەرەك ەدى. سول ىزگىلىك جارىعىن ءىلىپ اكەتۋ­دى اللا تاعالا ءوز ەلشىلەرىنەن كەيىن اۋليە-انبيە، عۇلاما، يمام، جازۋشى، شايىرلارعا جۇكتەپتى. ءسويتىپ، يمان­سىزدىقپەن كۇرەس توقتاماپتى، ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاسىپتى. قاراڭعىلىققا قارسى عالامدىق مايدانعا اينالىپتى.

جازۋشىنىڭ سوڭعى رومانى «سوڭعى پارىز» دا – قاراڭعىلىققا قارسى مايدان. كپسس «توقىراۋ جىلدارىندا» جارتى جالعاندا ءجاننات ورناتتىق دەپ جار سالىپ جاتتى، ال، نۇرپەيىسوۆ بولسا ارال ايماعىنا كپسس ورناتقان ء«جانناتتىڭ» بەت-پەردەسىن سىپىردى. شىن دوزاقى كەلبەتىن كورسەتتى. شىعارمانىڭ شارىق­تاۋ شەگى – اقتىق تاراۋدا ءتۇن جامىلىپ تەڭىز بەتىندە مۇز ۇستىندە ىققان جادىگەر، پاكيزاتتىڭ باسىنا اينا-قاتەسىز قيامەت-قايىم ورنايدى. اجالمەن الىسقان ارالدىڭ وكىرگەن ءۇنى دە قۇلاققا كەلىپ تۇر. اجالمەن الىسقان ۇلى تەڭىز سوڭعى تۇياق سەرىپكەندەي، ءبىر اقىرەتتىك الاساپىران ورناعان. ادامدارعا قارسى تۇياق سەرىپكەن ارال. ماڭگى تەڭىزدىڭ تۇبىنە جەتكەن وسى ەكى اياقتى ماقۇلىقتار ەمەس پە ەدى؟! قۇدايىن ۇمىتقان ەكى اياقتىلار! بۇلار حح عاسىر اياعىندا باسقانى قويىپ، تىرشىلىكتىڭ تال بەسىگى – جەر-اناعا اۋىز سالدى ەمەس پە؟! كولدەر قۇرعاپ، تەڭىزدەر تارتىلدى. ادامداردان ادامدىق تارتىلدى. عاسىردىڭ اپاتى باستالدى. سونى سەزگەن فيلوسوف ەريح فرومم ەۋروپادا: «ەگەر، ءحىح عاسىردا قۇداي ولگەن بولسا، وندا حح عاسىردا ادام ءولدى» دەپ دابىل قاعىپ جاتتى. قۇدايسىز قوعام، ءسويتىپ، اقىرەتتى ءوز باسىنا ءوزى ورناتا باستادى. زاماناقىر ەلەسى جەر بەتىن كەزە باستادى. وسىنى جۇرتتان بۇرىن سەزگەن سۋرەتكەردىڭ جانايقايى مەزگىل مىنبەرىنەن شىرقىرادى. سول جانايقاي «سوڭعى پارىز» ەدى. ءوز كورىن ءوزى قازعان ادامزات تۋرالى رومان-تراگەديا! وسىناۋ جاھاندىق تراگەديانى وقىرماننىڭ توبە شاشىن تىك تۇرعىزا سۋرەتتەۋ قازاق جازۋشىسى ءا.نۇرپەيىسوۆتىڭ عانا پەشەنەسىنە جازىلىپتى، الەم قالام­گەرلەرى اراسىنان. ونىڭ تاريحي سەبەبى بار ەدى. قازاقستان الدەقاشان پوليگونعا اينالعان، قىزىل يمپەريانىڭ يادرولىق، بيولوگيالىق قارۋلار سىنايتىن پوليگونىنا. ءوز تۋعان جەرى ارال ايماعى، مىنە، سۋ ەمەس، ۋ جۇتىپ وتىر. بۇنى كورگەن قالامگەر بۇل قياناتقا توزبەدى. اتتانداپ قارسى شىقتى. مايدان اشتى. حالقى ءۇشىن سول كۇرەس، جازۋشى كۇرەسى توقتامادى. تولاستامادى. جازۋشى ءۇنى الەمدىك ۇلكەن مىنبەرلەردەن ساڭقىلدادى. حالىقارالىق پەن-كلۋب وتكىزگەن جاھاندىق جازۋشىلار جيىنىندا ساڭقىلدادى، انا ءتىل، ارال، ادەبيەت مۇڭىن ايتىپ.

جازۋشى نۇرپەيىسوۆ ادەبيەتكە كەلىپ قالىپتاسقان حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى جوعارىداعىداي تاعدىرحال سۇراقتاردى ادامزات الدىنا كولدەنەڭ تارتتى. ەندى وسىناۋ قيتۇرقى عاسىر سول تاعدىرحال سۇراقتاردى ادەبيەتتىڭ دە الدىنا تارتقان عاسىر بولىپتى. ويتكەنى، زامانا كوشىنىڭ بۇ تۇسىندا قوعامدىق ساناعا توڭكەرىس جاساعان كينو، تەلەۆيدەنيە، ينتەرنەت ءداۋىرى باستالعان ەدى. سونىڭ اسەرىنەن دۇكەن سورەلەرىنەن كلاسسيكالىق ادەبيەت ءبىر شەتكە ىسىرىلدى، ونىڭ ورنىن شاعىن دا شاپشاڭ وقىلاتىن كوممەرتسيالىق ادەبيەت يەلەندى. قاراساڭ سول ادەبيەت جاپپاي جاستاردىڭ قولىندا ءجۇر. بۇنداي زاماندا كلاسسيكالىق ادەبيەت قالاي ءومىر سۇرمەك؟! كلاسسيكالىق ادەبيەت مەزگىل تەزىنە قالاي توتەپ بەرمەك؟! سوڭعى جىلدارى جازۋشى نۇرپەيىسوۆتى قيناعان سۇراقتار وسى. ءاربىر جاڭا باسىلىم سايىن «قان مەن تەردى» قولعا الىپ وتىرۋى سودان. ءار باسىلىم سايىن قالامگەر كىتاپتارىن قايتا قارايدى. شيراتادى. قىسقارتادى. جۇرت ايتادى. «الدەقاشان ءوز باعاسىن العان «قان مەن تەردى» قايتەدى ەكەن، جۇلمالاي بەرىپ» دەپ. شىنىندا سولاي ما؟! جازۋشى ءوز باعاسىن العان رومانىن بەكەر «جۇلمالاپ» جاتىر ما؟ ەندەشە، جازۋشى نۇرپەيىسوۆكە ءتان، وزگە جۇرت ۇعا بەرمەيتىن وسى ءبىر قالامگەرلىك قاسيەتكە توقتالىپ كورەلىكشى!

جازۋشى نەگە ويتەدى؟ شىعارمالارىن نەگە جوندەي بەرەدى؟ بۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟! ءبىز ونى بىلاي تۇسىنەمىز. ءبارى وتكىنشى. جازۋشى دا وتەدى بۇ دۇنيەدەن. بىراق، ارتىندا كىتابى قالادى. كىتاپ سوندا يەسىز قالادى. يەسىز قالعان كىتاپ ءۇشىن ەڭ قيىن كەزەڭ باستالادى. ويتكەنى، يەسىز قالعان كىتاپ تا ءبىر، جەتىم قالعان بالا دا ءبىر. اتا-انا بالاسىنىڭ بولاشاعىن كوزى تىرىسىندە ويلاماي ما؟! ەندەشە، نەگە جازۋشى دا كىتابىنىڭ بولاشاعىن كوزى تىرىسىندە ويلاماۋعا ءتيىس؟! ونى نەگە قاتال مەزگىل تەزىنە دايىنداماۋعا ءتيىس؟! جازۋشى وسىلاي ويلايدى. ءوز كىتابىنا ءوز بالاسىنداي قارايدى. الداعى اۋمالى-توكپەلى مەزگىل تەزىنە كىتاپتى لايىقتاۋ، دايىنداۋ مىندەتىڭ دەپ بىلەدى. ويتكەنى مەزگىل تەزىنە توتەپ بەرە الماعان كىتاپ ولەدى. بۇل – جازۋشىنىڭ ەكىنشى رەت ولگەنى. شىن ولگەنى. سوندىقتان، ابە وسيەت ەتەدى. ءبىر جازىپ تاستاماڭدار دەيدى. «تولستويدىڭ ءوزى ءبىر ماقالاسىن 20 رەت كوشىرگەن عوي!» دەيدى. ابەڭە جاراتۋشى ءومىر جاسىن ۇزاق ەتىپ كىتاپتارىن قايتا-قايتا قاراۋعا مۇمكىندىك بەردى. ەگەر دە، كەزىندە الەمدى دۇرىلدەتكەن ادەبيەت الىپتارى بۇگىندەرى ءتىرى بولسا، ءسوز جوق، ابە سياقتى ولار دا ءوز روماندارىن قاتتى وزگەرگەن قاتىگەز مەزگىل تەزىنە لايىقتاپ قايتا قاراپ تۇقشىڭداپ جاتار ەدى. وسى رەتتە ابە تۇرىسىمەن – مەكتەپ. ادەبيەت مەكتەبى. ءابدىجامىل مەكتەبى. ءتارتىپ-تالابى تىم قاتال مەكتەپ. بۇل مەكتەپكە باس سۇققانداردىڭ تالايى بۇنداعى تەمىردەي تارتىپتەن تۋلاي ۇركىپ ەسىكتى تارس جاۋىپ تايىپ تۇرادى. اسىرەسە، سول مەكتەپتىڭ اۋدارما جونىندەگى كلاسىنا باس سۇققانداردىڭ توبە شاشتارى تىك تۇرعان. ويتكەنى، ورىس ءتىلىن ءبىر ادامداي جەتىك بىلەتىن، ءوزى ورىسشا دا جازاتىن ابە اۋدارماشىلاردىڭ ادىمىن قيا باستىرمايدى. ارتىق-كەمىس قادامىن اڭدىپ اۋىزدىقتايدى دا وتىرادى. ءاربىر ءسوز، ءاربىر سويلەم ءۇشىن اۋدارماشى مەن اۆتور اراسىندا قىزىل كەڭىردەك ايتىس، اق تەر، كوك تەر شايقاس ءجۇرىپ جاتادى. سوعان شىداماي تالاي اۋدارماشى تايىپ تۇردى ەسىكتى تارس جاۋىپ. ولاردىڭ ىشىندە ءىشىپ كەتكەندەرى دە بار. ات-تونىن الا قاشىپ كەتكەندەرى دە بار. ابەنىڭ اۋدارما مەكتەبىنىڭ تەمىر تارتىبىنە توتەپ بەرگەن اۋدارماشى اناتولي كيمنەن سۇرادىق. «شالدىڭ شابۋىلىنا قالاي شىدادىڭ؟» دەپ. «اۋىز اشۋعا مۇمكىندىك بەرمەدىم – دەيدى. – ول ء«ا» دەگەندە، مەن ء«ما» دەپ تويتارىپ تاستاپ وتىردىم. ءسويتىپ امان قالدىم»، دەيدى اناتولي. ابەكەڭنىڭ اۋدارماشىلىق مەكتەبىنىڭ ۇرانى اۋدارماشىنىڭ «قاققاندا – قانىن، سوققاندا – ءسولىن الۋ». قالايدا، جاقسى اۋدارما الۋ. بۇل ونىڭ قولىنان كەلەدى.

ابە مەكتەبىن از بىلەتىن كەزىم. 1984 جىلدىڭ اياعىندا جاڭا بىتكەن «اق بوز ءۇي» اتتى رومانىمنىڭ قولجازباسىن وقىتتىم. جىلى ءسوز، تىپتەن، ماقتاۋ ەستيتىنىمە سەنىمدى بولىپ كەلگەم. سويتسەم، ابەڭ سالعان جەردەن سىن سويىلىن الا ۇمتىلدى. ء«اي، سەن… كەيىپكەرلەرىڭدى ايايدى ەكەنسىڭ عوي! نەگە ايايسىڭ؟! اسىرەسە، فينالدا. اياما! وتقا سال، سۋعا سال، اياما!» دەدى، شىن داۋىسى شىعىپ. سىن ەستۋ وڭاي ما؟ ەسىكتى تارس جاۋىپ مەن دە تايىپ تۇرعىم كەلدى. بىراق، ويلاندىم. بىرنەشە كۇننەن كەيىن «كەيىپكەردى ايامايتىن» جاڭا فينال ويعا ساپ ەتە ءتۇستى. جەردەن جەتى قويان تاپقانداي قۋاندىم. بىردەن جازۋعا وتىردىم. ابەكەڭ سوڭعىلىقتا سول فينالدى وقىعان سايىن جىلايتىنىن ايتادى. «مەنى جىلاتۋ دەگەن وڭاي ەمەس!» دەپ، تاعى دا، ەسكەرتىپ قويادى. مەن اقساقالعا ءالى كۇنگە شەيىن: «سىزگە، سول سىنىڭىز ءۇشىن راحمەت!» دەگەندى ايتپاپپىن. ىشتەي العىسىم الابوتەن بولسا دا. پەندەشىلىك پە؟ بىلمەيمىن. شاماسى، ۇستازىمىزعا تارتقان ءبىر مىنەزىمىز وسى بولار.

ۇستاز دەمەكشى، ابەكەڭ اۋەزوۆ دەگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. وكىنىشكە قاراي، مۇقاڭنىڭ كوزى تىرىسىندە جاقىن ءجۇرىپ ارالاسا الماپتى. ءوزى ءپىر تۇتقان ۇلىعا جاقىن جۇرۋگە ۇرىككەندەي حال كەشىپتى. مۇقاڭ ونى كورگەندە: ء«اي، ءابيجامي! سەن نەگە قاشقاقتاپ ءجۇرسىڭ؟» دەپ رەنجيدى ەكەن. «مەنىڭ قاشقاقتاپ جۇرگەن سەبەبىمدى بىلسە عوي، ءوزىن ەڭ جاقسى كورەتىن جاننىڭ كىم ەكەنىن دە بىلەر ەدى» دەيدى ابەكەڭ. بىردە، اۋەزوۆتىڭ «ليتەراتۋرنايا گازەتادا» رەسەيدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ نە ورىس مادەنيەتىندە جوق، نە قازاق مادەنيەتىندە جوق، وقشاۋلانىپ قالعان مۇشكىل ءحالى جايلى ماقالاسى جارىق كورەدى. ابە بارسا مۇقاڭ جەر ءۇيىنىڭ اۋلاسىندا سكامەيكادا گازەت وقىپ وتىر ەكەن. «مۇقا، قۇتتىقتايمىن! رەسەيدەگى قازاقتار تۋرالى بۇل رەسەيدە جاريالانعان ەڭ اششى ماقالا بولدى!» دەيدى ابە. سوندا مۇقاڭ: ء«پالى! مەنىڭ جالعىز ايتقان ءسوزىم نە بولادى؟! ول ءبىر اتىلعان وق قوي! «زىڭ» ەتتى دە كەتتى. بۇ جايلى كوپ ايتىلۋى كەرەك ەمەس پە! جاستار، سەندەر ايتۋلارىڭىز كەرەك!» – دەيدى، سودان كەيىن ويىن ودان ارمەن جالعاستىرىپ: ء«ۇي شاتىرىنان تامعان تامشىنى قاراشى! ءبىر نازىك سۋ! سول نازىك سۋ ءبىر نۇكتەگە تاما بەرسە، تاما بەرسە تاستى دا تەسەدى! ايتىلعان ءسوز دە سول! قايتالانا بەرسە، قايتالانا بەرسە تۇبىندە ول دا تاس تەسەدى!» دەيدى.

«قايران مۇقاڭ!!!» دەپ ابە باس شايقاپ ءبىراز ويلانىپ وتىرادى. سودان كەيىن ءجۇزى وقىس ساۋلەلەنىپ اۋەزوۆ قالامىنان تۋعان مىنا تومەندەگىدەي ءبىر سويلەم جولدارىن قوڭىر داۋىسىمەن جاتقا وقي باستايدى. «كۇز اسپانى كۇڭگىرت، بۇلىڭعىر. اۋادا دىمقىل سىز بار. تاڭ سالقىنى قازىر كۇزدىڭ سۋىق جەلىنە اينالعان. ماڭايدا قىزارىپ سولعان قۋرايلار كوپ كورىنەدى. بۇرىنەن ايىرىلعان توبىلعى دا قۋقىل رەڭدى. ۇزارىپ سارعايعان سەلەۋ بوزعىل كودە، جۋسان ءبارى دە جەل لەبىمەن قالتىرايدى. باس شۇلعىپ ەلبەك قاعادى. قارا جەل قۋعان قاڭباق كەڭ جازىقتا كوپ بۇلىڭداپ، تىنىمسىز كەزىپ، جوسىپ، جوسىپ وتەدى…».

– ال… قالاي؟! – دەيدى ابە تامسانا تەبىرەنىپ. شىننان دا عاجايىپ. قازاقتىڭ قوڭىر دالاسىنا كوز الدىڭدا جان ءبىتىپ ءتىرىلىپ سالا بەرگەندەي.

– ساعىنىش… تۋعان جەرگە دەگەن جۇرەك سوردى… تەلەگەي تەڭىز ساعىنىش… تەلەگەي تەڭىز ەپوپەياعا اينالعان… – دەيمىن. ابەڭ بۇل ۋاجگە كەلىسكەندەي ويلانىپ قالدى. ءبىز دە ويلاندىق. سويتسەك، ءار قالامگەردىڭ ءوز مەككەسى بولادى ەكەن. ول – تۋعان جەرى. ءومىر بويى جىرلاپ وتەر، تولعاپ وتەر مەككەسى. مۇقاڭ ءۇشىن – جيدەباي، ابەڭ ءۇشىن – بەلاران بولىپتى. تۇندە – تۇستەن، كۇندىز ەستەن كەتپەس كيە. ابە ءۇشىن دۇنيەدە بەلاراننان بيىك، بەلاراننان قاستەرلى تاۋ جوق. ومىرگە ەڭبەكتەپ كەلگەننەن باستاپ، كوزىن تىرناپ اشقاننان سول تەڭىز جاعاسىندا دۇڭكيگەن الىپ شوقى كوز الدىندا تۇرعان. بەلاراننىڭ باۋرايىندا نۇرپەيىس جاتىر. تۋعان جەردەن قانشا الىس كەتسە دە، تۇبىندە اينالىپ بەلارانعا سوعاتىن ادەتى. شەتەلدەن قوناق كەلسە دە سوندا اپارادى. وزگە كوزبەن قاراعاندا بۇل ءبىر كادىمگى قۇلازىعان ەلسىز جاعالاۋدا تارتىلعان تەڭىزگە ءۇڭىلىپ تۇرعان ءبىر جاداۋ شوقى. دۇڭكىس جالاڭاش قىر. بىراق، ابەڭ ءۇشىن بەلاران تاۋ. جەر كىندىگى. بەينە دۇنيە تاريحى وسى جەردەن باستالاتىنداي. جاس كەلگەندە ادام نە ويلامايدى؟! جامباسى جەرگە ءتيىپ ماڭگىلىك جاتاتىن جەرىن دە ويلايدى. سول وي، قايدا جاتام دەگەن وي، ابەڭدى دە مازالادى. وي كوزى سوندا اينالىپ كەلىپ بەلارانعا تىرەلە بەردى. ەندەشە، نەگە جاتپاسقا سول بەلاراننىڭ باسىندا؟! بەلاراننىڭ باسىندا جاتسا، انەكي، تۇستىك جاعى – ايدىن شالقار ارالى. تەرىسكەيى – تولىقسىعان دالاسى. ءبارى الاقانعا سالعانداي كورىنىپ تۇر. تۋعان جەردىڭ تال بەسىگىندە تەربەلىپ جاتادى. تۋعان جەر قۇشاعىندا. ودان ارتىق نە كەرەك؟! ابە، ءسويتىپ، ءوز قۇلپىتاسىن ءوزى تاڭداپ بەلاراننىڭ باسىنا اپارىپ ءوزى قويدى. ونشاقتى جىل بولدى سول تاس – قارا تاقتايتاس قاسقايىپ بەلاراننىڭ باسىندا ءالى تۇر. اجالدى قاسقايىپ قارسى العالى تۇر. بىراق، اجال بولسا اسىعار ەمەس. ءبىر كۇنى ابەكەڭە قىلجاقباس ىنىلەرى سۇراق قويدى.

– ابەكە! ءسىز ءۇشىن 70, 80 دەگەندەر تۇك ەمەس قوي. مىنەكەي، توقتاماي توقسانعا دا كەلدىڭىز! بۇنىڭ ءبىر سىرى بار شىعار؟! كوپ جاساۋدىڭ قۇپياسىن بىزگە دە ايتىپ قويمايسىز با؟! – دەدى.

ابەكەڭ ءماز بولىپ كۇلىپ الدى.

– راس… ونىڭ سىرى بار! – دەدى.

ابەكەڭ ءتارىزدى كوپ جاساۋدان دامەلى جىگىتتەر ەمىنە قالدى.

– ونىڭ سىرى بار… – دەدى، ابەكەڭ ابدەن ماڭعازدانىپ. – ەشقاشان ەشكىمگە اشپاعان سىرىم… سەندەرگە ايتايىن… ەندەشە، تىڭداڭدار! ءار جاڭا جىل سايىن قۇدايدان تىلەك تىلەيمىن… «ەي، اللا تاعالا، ءومىر جاسىمدى تاعى ءبىر جىلعا ۇزارتا گور!» دەپ. سوندا اللا تاعالا مەنىڭ تىلەگىمدى قابىل ەتەدى. ءبىر جىل بەرەدى.

جۇرت دۋ ەتە قالدى.

– ويباي، ابەكە، ونىڭىز نە؟! ءبىر جىلىڭىز نە؟! سۇراعاننان كەيىن ءجۇزدى ءبىر-اق سۇرامايسىز با؟!

– جوق! – دەپ، ابەكەڭ باس شايقايدى. – قاناعات كەرەك… قۇداي قاناعاتسىزداردى ۇناتپايدى. تىلەگىن قابىل­­دامايدى. مەن بولسام… ءبىر عانا جىل سۇراي­مىن. قۇداي ءۇشىن ول نە، ءبىر جىل دەگەن؟! تۇك ەمەس! بەرە سالادى. كەلەسى جاڭا جىلدا تاعى دا ءبىر جىل سۇراي­مىن. قانا­عاتشىل­دىعىم ءۇشىن قۇداي تاعالا ونى دا بەرە سالادى. مىنەكي، مەنىڭ قۇپيام!

جۇرت كوپ جاساۋدىڭ ابەكەڭ تاپقان ءادىسىن ەستىپ تاڭداي قاعىپ باس شايقاستى.

– ابەكە، ناماز وقۋعا قالايسىز؟ – دەدىم سول اڭگى­مەدەن كەيىن.

– وقيىن… سونىڭ ءتارتىبىن قاعازعا ءتۇسىرىپ بەرە قويشى! – دەدى.

مەن شالدىڭ كونە كەت­كەنىنە قۋانىپ ۇزاتپاي ناماز دۇعالارىن مولدىرەتىپ قاعازعا ءتۇسىرىپ اكەپ بەردىم. ارادان اي ءوتتى.

– ابەكە! ناماز دۇعالارى نە بولدى؟! – دەيمىن اقىرىنداپ، شوشىتىپ المايىن دەگەندەي.

– سول قاعازى قۇرماعىردى جوعالتىپ العانىم…

اراعا تاعى دا ءبىر اي سالىپ ناماز دۇعالارىن مولدىرەتىپ قاعازعا ءتۇسىرىپ تاعى اكەلىپ بەردىم.

– تاعى دا جوعالتىپ الما­ڭىز! – دەپ ەسكەرتتىم. بىراق، بۇ جولى ۇمىتىمنەن گورى كۇدىگىم باسىمداۋ. سونىم راسقا شىقتى. ارادان ايلار وتسە دە بۇل ۇيدە ساجدەگە جى­عىلىپ جاتقان شالدى كورە المادىم. ەسىمە ءبىر ادەبي كەيىپكەر ورالا بەردى… كىم ەدى، سول قۇرعىر؟! تفۋ، سۋدىر احمەت ەكەن قوي!!! مىنا شال تۋرا سول سۋدىر احمەت قوي اۋماعان! وزىڭە دە سول كەرەك، سۋدىردىڭ سوزىنە سەنگەن.

ناماز وقىماسا دا، اعا­مىزدىڭ جۇرەگىندە يمان جۇرەدى. سونىڭ تالاي كۋاسى بول­دىم. ابەكەڭ تانىسىن، تانىماسىن قابىرعاسى قايىسىپ قاراپايىم جانداردى اياپ جۇرەدى. سولار قينالىپ جاتسا بىرگە قينالادى. جول بويىندا بالا كوتەرىپ تۇرعان ايەل كورىنسە سونى ماشيناسىنا وتىرعىزىپ سۇراعان جەرىنە اپارىپ تاستايدى. ءبىر كۇنى جول بويىندا سونداي بالاسىن كوتەرىپ تۇرعان قازاقتىڭ جاس كەلىنشەگىن ماشيناسىنا وتىرعىزادى. «جۇمىس ىستەيسىڭ بە؟» دەيدى. «مىنا بالانى بالاباقشاعا ورنالاستىرا الماي ءجۇرمىن. ورنالاستىرسام، ارينە، ىستەيمىن» دەيدى بەيتانىس كەلىنشەك. «وندا مە­نىڭ تەلەفونىمدى جازىپ ال! ورنالاستىرايىن!» دەيدى. ءتيىستى جەرلەرگە بارىپ الگى كەلىنشەكتىڭ بالاسىن بالاباقشاعا ورنالاستىرىپ بەرەدى. كوپ ۇزاماي كەلىنشەك تەلەفون شالادى. «اتا، جۇمىسقا ورنالاسۋعا دا ءبىر كومەگىڭىز كەرەك بولىپ تۇر؟!». ابەكەڭ ءتيىستى ورىندارعا بارىپ ءجۇرىپ بەيتانىس كەلىنشەكتى جۇمىسقا دا ورنالاستىرادى. كوپ ۇزاماي كەلىنشەك تاعى تەلەفون شالىپ تۇر دەيدى. «اتا! ءۇي ماسەلەسىنە دە ءبىر كومەك بەر­سەڭىز! پاتەرىم جوق ەدى…» دەپ. پاتەر دەمەكشى، ابەكەڭ باستىق­تاردان پاتەر الۋعا كەلگەندە ءماتىبي، شەبەر. توڭىرەگىندەگى تالاي ءىنى-دوستارىن باسپانالى ەتتى. سونىڭ ىشىندە ءبىز دە بارمىز. وكىنىشكە قاراي، ابەكەڭنىڭ سول جاقسىلىقتارىن ۇمىتىپ كەتەتىندەر دە جوق ەمەس. وندايدا ابەكەڭ قاتتى قينالادى. ويتكەنى، ابەكەڭ جۇرتتىڭ ءبارىن وزىندەي كورەدى. ءوزى بولسا دوستىققا ادال. دوستارىنا بالاشا سەنەدى. سول سەزىمىنە سىزات تۇسسە، شالقاسىنان تۇسەدى. بالاشا وكپەلەيدى. بىراق، سولاي بولدى ەكەن دەپ ابەكەڭ دۇنيەدەن تۇڭىلمەيدى. قولدان كەلگەنشە قينالعاندارعا جاردەم بەرە بەرەدى. بىرەۋگە كومەكتەسىپ سول كىسىنىڭ شارۋاسى شەشىلگەندە ونىمەن بىرگە قۋانادى. ابە ءۇشىن ەڭ ۇلكەن قۋانىش سول. ادامعا جاق­سىلىق جاساپ قۋانۋ. بۇل قاسيەت قايدان دەسەك، وبال-ساۋاپ بەسىگىن كورگەن يماندى قوعامنان شىققان الاش زيالىلارىنا ءتان قاسيەت ەكەن. اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا سولدات شينەلىمەن الماتىعا كەلگەن ابە جايلى ايتتىق. جات قالادا جان تانىمايتىن بالا جىگىت­تى، ءسابيت مۇقانوۆ باستاعان ەل اعا­لارى الاقانعا سالىپ قالاي قارسى العانىن ايتتىق. وسى ءبىر ىرىلىك، كەڭدىك، كىسىلىك كەشەگى الاش الىپتارىنا ءتان قاسيەت بولىپتى. ابە، سويتسەك، سول الىپتاردىڭ اراسىنان كەلگەن، ارامىزدا جۇرگەن كوزى ەكەن.

وكىنىشكە قاراي، توقتاۋسىز جوڭ­­كىلگەن زامانا كوشى قاتىگەز. سالدىرتىپ تارتىپ بارادى. بۇگىن بارلار ەرتەڭ جوق. الىپتار اۋىلى الدەقاشان ۇدەرە كوشىپ كەتكەن. ولار كوشكەن جۇرتتا الايدا ءبىتىمى بولەك بىرەۋ ءجۇر. اۋىل­داستارىنان اداسىپ قالعانداي. جالعىز ءجۇر. جاراتىلىسى بولەك جان. ول – ابە. الاش الىپ­تارىنىڭ سوڭى. تەگىنە تارتىپ تاۋ كوتەرگەن تولاعاي.

سماعۇل ەلۋباي.

جازۋشى

Abai.kz