ادىلدىك تۋرالى اڭگىمە ايتقاندا ەڭ الدىمەن قوعامداعى ەڭبەك پەن تابىس ءبولىنىسى اۋىزعا الىنارى بەلگىلى. ونى اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن دە ەمەس. اۆستريانىڭ اتاقتى فيلوسوفى گانس گەلسەن «ادام بالاسىنىڭ ادىلدىككە ۇمتىلۋى – باقىتتى ومىرگە دەگەن ارماننان تۋاتىن ءۇردىس. جالعىز ءجۇرىپ باقىتقا جەتۋ مۇمكىن بولمايتىندىقتان ونى ادامزات قوعامىنىڭ ىشىنەن عانا ىزدەيمىز. سوندىقتان، ادىلدىك دەگەنىمىزدىڭ ءوزى زور باقىت. ەگەر قوعامدا مۇددە قايشىلىقتارى تۋىنداماسا ادىلدىككە دەگەن مۇقتاجدىق تا بولماس ەدى» دەگەن ەكەن. ال، اعىلشىن ويشىلى ف. بەكون ادىلەتسىزدىكتىڭ ءۇش قاينار كوزى رەتىندە زورلىق-زومبىلىق، زاڭدى بەت پەردە ەتىپ قاساقانا جاسالاتىن «يتتىكتەر» جانە زاڭدىق نورمانىڭ تىم قاتىگەز سيپاتى دەپ تانىعان.

ارينە، سانالى ادام بالاسى مەيلىنشە ادال بولۋعا تىرسار بولار. وكىنىشكە قاراي ءىس-ارەكەتىندە ۇنەمى ادىلدىكتى تۋ ەتە المايتىنى بولماسا. كوشپەندىلەر قۇرعان مەملەكەت تاريحىنا زەر سالساق، شىڭعىس حان قاتال بولعانىمەن ادىلدىكتى بەكەم ۇستانۋعا تىرىسقانىن اڭعارامىز. مىسالى، تاي ۇلىسىمەن شايقاستا ءوزىن جارالاعان جاۋ ساربازىنىڭ ادىلدىگىن تانىپ وعان جەبە دەگەن ەسىم بەرىپ ءوزىنىڭ قولباسشىسى ەتىپ تاعايىندايدى.

ال، ءوز قوجايىنى، جالايىر جامۋحاعا وپاسىزدىق جاساپ، ونى بايلاپ اكەلىپ تاپسىرعان قارسىلاس جاقتىڭ بەس ساربازىن ءولىم جازاسىنا كەسەدى. مەملەكەت ءۇشىن جان اياماي كۇرەسكەن نوكەرلەرى اراسىنان ەرەكشە ەڭبەگىمەن، ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەندەردى جاساعان قىزمەتىنە ساي لاۋازىمعا تاعايىنداپ، سىي-سياپات جاساپ وتىرعان.

جالپى، قاراپايىم حالىقتىڭ مەملەكەتتەن كۇتەتىنى – سىي-قۇرمەتتىڭ، لاۋازىمدىق قىزمەتتىڭ جانە سوگىس پەن جازانىڭ دا اركىم ءۇشىن ءادىل بەرىلۋى عانا. كوپە-كورىنەۋ جاعىمپازدىقتىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتەن مارتەبەلى اتاق الماسا، ەشكىم ناقاق جالامەن سوتتالماسا بولعانى. ايتپەسە، وكىمەتتەن الدە ءبىر ارتىقشىلىقتى نەمەسە كۇندەلىكتى ىشەر اس-سۋى مەن كيەر كيىمىن سۇراپ الاقان جايىپ وتىرعان ەشكىم جوق.

دەموكراتيالىق قوعامدى ورنىقتىرعان ەلدەردىڭ رەسمي بيلىگى كەز-كەلگەن پروبلەمانى حالىقتىڭ تالقىسىنا سالىپ، ءادىل شەشىم قابىلداۋدى ماقسات ەتەدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا سالىستىرمالى تۇردە الەۋمەتتىك ادىلدىك نىشاندارى بىزدە دە بولعان ەدى. سوڭعى جىلدارى اقىلعا قونىمسىز نەبىر قۇيتىرقى جولدارمەن لاۋازىمعا قول جەتكىزگەندەردىڭ سوراقى ارەكەتى جۇرتتىڭ اششى مىسقىلىنا ارقاۋ بولىپ جاتىر. بىراق، امال نەشىك، «كۇش قازانداي قاينايلى، كۇرەسۋگە دارمەن جوق» دەمەكشى، بيلىك ازۋلى بولعان سايىن قوعام ەنجارلىققا كوشىپ بارادى. ەل تاعدىرىنا قاتىستى قابىلدانىپ جاتقان ماڭىزدى شەشىمدەردىڭ وزىنە ات توبەلىندەي ءبىرلى-ەكىلى اقپارات قۇرالدارى بولماسا، جۇرتتىڭ كوبى سالعارت قارايتىنداي.

ەشبىر ساياسي كۇشتىڭ حالىق تالقىسىنا ۇسىنىپ جاتقان وزەكتى ماسەلەسى اڭعارىلمايدى. ءبارىن قۇزىرلى مەكەمەلەر وزدەرى ۇسىنىپ، وزدەرى كەسىپ-ءپىشىپ جاتقانداي كورىنەدى. پارلامەنتكە مينيسترلىكتەر اكەلگەن الدە ءبىر زاڭ جوباسى اسا قىزۋ تالقىلانىپ جاتقانىن دا كورمەيسىڭ. ساناۋلى عانا دەپۋتات سىن ايتىپ، سۇراق قويعان بولادى. بىراق، داۋىس ساناعان كەزدە قارسى تۇرماق قالىس قالعان ءتىرى جان بولماي شىعادى. وعان دالەلدى الىستان ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. مىسالى، ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعى تۋرالى كەلىسىمدى راتيفياكتسيالاۋ جونىندەگى زاڭ جوباسىن قازاقستان پارلامەنتى ءبىراۋىزدان ماقۇلداسا، بەلارۋس پارلامەنتى جەكە شارت قوسۋى قاي ەلدىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ ەلىنە جاناشىرلىعى باسىم ەكەندىگىن اشىق كورسەتىپ بەردى.

جالپى، لاۋازىمدى تۇلعالار حالىقتان تىم الىستاپ كەتتى. پارلامەنت دەڭگەيىندە شەشىلىپ جاتقان ماسەلەلەردىڭ ىشىندە ساياسي قوزعالىستار مەن  پارتيالاردىڭ قاتىسۋىمەن قارالىپ جاتقانى شامالى. مۇنىڭ سوڭى جاقسىلىق اكەلمەيدى. ونى ساياساتپەن اينالىسىپ جۇرگەن ءاربىر تۇلعا بىلۋگە ءتيىس. ەگەر قوعامدى بولىنۋشىلىك پەن بۇلىنۋشىلىككە جەتكىزبەيىك، تۇراقتىلىقتى ساقتايىق دەپ شىنىمەن نيەتتەنەتىن بولساق، وندا حالىقتان جاسىرىپ ماسەلە شەشۋدى ادىلدىككە جاتقىزباس ەدىك.

جەرگىلىكتى ماسليحاتقا دەپۋتات ەتىپ كىمدى سايلادىڭىز؟ قازىر وسى سۇراقتى كوزىقاراقتى، قوعامدا اجەپتاۋىر بەلسەندى سانالاتىن وقىمىستى ازاماتتارعا قويىپ كورىڭىزشى. اتاپ بەرە المايدى. ول تۇرماق جەرگىلىكتى ءماسليحات حاتشىسىنىڭ اتى-ءجونىن ءبىلۋىمىزدىڭ ء وزى نەعايبىل. ولاي بولسا، جۋىقتا سەنات سايلاۋىن ءادىل ءارى كەرەمەت وتكىزدىك دەۋدىڭ ءوزى داۋىرىقپالىق قانا عوي.      

شىندىعىن ايتقاندا، قازىرگى ساياساتتا ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ، مەملەكەتشىلدىك كوزقاراستىڭ، ءادىل پرينتسيپشىلدىكتىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ بوس تۇر. ادال، بىلىكتىلەردەن گورى قالاتالى زالىمداردىڭ جولى بولىپ تۇر. ساياساتپەن باسەكەلەسۋدىڭ ورنىنا، بايلىقپەن، اقشامەن باسەكەلەسۋ العا شىعىپ بارادى. سۋبەكتيۆتىك پىكىر دەپ قابىلداساڭىز دا پاتشا كوڭىلىڭىز ءبىلسىن. ەل پارلامەنتىنىڭ بەكىتكەن زاڭدارىنىڭ كوپ بولىگى ءباز بىرەۋلەردىڭ جەكە مۇددەسىن نەمەسە قارجى توپتارىنىڭ تاپسىرىستارىن ورىنداۋعا باعىتتالىپ جاتاتىنى اڭعارىلىپ تۇراتىن بولدى. سوندا، حالىق مۇددەسىنەن گورى وليگارحتاردىكى الدىڭعى ورىنعا شىققانى عوي.

سونداي-اق، سايلاۋدىڭ ناتيجەسىن داۋىس جيناۋدان بۇرىن بەلگىلەپ كەسىپ-ءپىشىپ قوياتىن رەسەيلىك ۇلگىدەگى تەحنولوگيا دا ادىلەتسىزدىككە بارىنشا كەڭ جول اشىپ وتىر. قازىرگى پارلامەنتتىڭ ەكى پالاتاسى دا اتىنا زاتى ساي بولماي تۇر. وندا وپپوزيتسيالىق كۇشتەردىڭ ءۇنى شىقپايدى، زاڭنىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ جاعى دا كەمشىن. ءىس جۇزىندە ءبىر پارتيانىڭ عانا ءتىزىمى بويىنشا ىرىكتەلگەن پارلامەنتتە پىكىرالۋاندىقتىڭ بولۋى دا مۇمكىن ەمەس.

ۇلى ويشىل ش.ل.مونتەسكە «زاڭنىڭ جاندى بولمىسى» اتتى ەڭبەگىندە: «زاڭ شىعارۋشى بيلىك پەن اتقارۋشى بيلىك ءبىر قولعا شوعىرلانسا، ەركىندىك، ادىلدىك تۋرالى اۋىز اشۋدىڭ دا قاجەتى جوق» دەپ جازعان. جالپى، بيلىكتىڭ تەپە-تەڭدىگى تەڭسەلىپ، باقىلاۋدىڭ بالانسى بۇزىلعان جەردە زاڭ شىعارۋشىلار ۇكىمەت ورنىمەن جانە سوت جۇيەسىمەن اۋىز جالاسىپ ىمىرالاسىپ كەتەتىنىن ساياساتتانۋشىلار جاقسى بىلەدى. وسىندايدىڭ سالدارىنان ادىلەتتىلىك اياققا تاپتالادى، وليگارحتار كولەڭكەلى بيزنەسىنىڭ كورىگىن قىزدارادى، ال، بارلىق اۋىرتپالىق حالىققا جۇكتەلەدى.      

بۇگىنگى قازاق «قارنىنىڭ اشقانىنا ەمەس، قادىرىنىڭ قاشقانىنا جىلايدى». ولار بارىنەن بۇرىن ادىلدىككە شولىركەپ وتىر. ەجەلگى گرەك ويشىلدارى جەتى قۇندىلىقتىڭ ءبىرى ادىلدىك دەپ تاۋىپ، ونىڭ ءوزى بار بولعانى اركىمگە ءوز ۇلەسىن جونىمەن بەرۋ عانا ەكەنىن ايتقان. بۇل قاعيدانى الەم ويشىلدارى مەن اتاقتى زاڭگەرلەر جاپپاي مويىنداعان.

ولاي بولسا، قازىرگى الەم كوشىنەن قالماۋدى قالايتىن قازاق بالاسى ادىلدىك جولىندا باتىل قادامدار جاسالۋىن قالاپ وتىر.  اينالىپ كەلگەندە، دەنى ساۋ، ساناسى سەرگەك قوعام قۇرۋدىڭ ىرگەتاسى – ادىلەتتىك ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتتى. مەملەكەتى ازاماتتارىنا، ازاماتتارى ءبىر-بىرىنە، بيزنەسى تۇتىنۋشىلارىنا، جۇمىس بەرۋشى ماماندارىنا، جۇمىسشىلارى كاسىپورىنعا ادال بولماسا، ءىستىڭ ءبارى بوس ەكەنىن سەزىنەتىن ۋاقىت تۋدى.

«ەكى ەلى بالىق ءبىر ەلى بالىقتى جۇتاتىن» قاعيدا – دەموكراتيالىق زايىرلى قوعامعا ءتان ءۇردىس ەمەس. كەشەگى اكىم بۇگىنگى ۇرىعا، باس ديپلوماتتىڭ ءبىرى قاشقىنعا اينالعانى كىمگە ابىروي؟ ماماندىعى بويىنشا جاستاردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋىنان باستاپ، جوعارى لاۋازىمدىق ءمانساپ اتاۋلىنىڭ ساتىلاتىنى باياعىدان بەرى قۇپيا بولۋدان قالعان. بۇل ءاربىر پاراساتتى قازاقتىڭ زىعىردانىن قايناتىپ، جيىركەنىشىن تۋدىرىپ وتىر.

ساۋدانىڭ كوكەسى تەندەر اتىمەن استىرتىن ساتىلاتىن مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولىپ تۇر. ادىلدىكتىڭ سىبايلاس-جەمقورلىقتىڭ مي باتپاعىنا باتاتىن تۇسى دا وسى جەردە بوپ تۇر. مۇنىڭ قاراپايىم كورىنىسكە اينالىپ بارا جاتقانى ۇرەي تۋدىرادى.

قازاق ويشىلدارى ەجەلدەن ءادىلدى تۋ ەتىپ ۇستانعان. ۇلى اقىن شاكارىم ايتادى:

«نىساپ پەن مەيىرىم، ادىلەتتى،
جانىڭداي كورىپ جان ساقتا.
ول جولدا ولسەك، نەمىز كەتتى،
ماقسۇتقا جەتپەي قالساق تا».

         ادىلەتتى مويىنداۋدىڭ ەرلىك ەكەنىن ۋاعىز ەتكەن ۇلى حاكىم ابايدى تەرەڭ زەرتتەپ تانىعان زاڭعار جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ادىلەتتى تىلەسەڭ، اتاڭنىڭ دا ايىبىن ايت» دەۋى كەزدەيسوقتىق بولماسا كەرەك.

         راسىندا، قازىرگى تاڭدا جۇرت كولگىرسىگەن جالعان ماداقتان ابدەن مەزى بولىپ بارادى.

قۋاندىق شاماحايۇلى

Abai.kz