كگب. ءتارجىماسىز دا تۇسىنىكتى. اسىرەسە، قازاققا («ولار ءۇش ءارىپ» دەپ تە ايتادى). كەڭەس وكىمەتىمەن بىرگە جارالعان. جازالاۋشى ورگان. اتى وزگەرە-وزگەرە (ۆچك، گرۋ، گپۋ، وگپۋ، نكۆد، ت.ب.) سوڭعى تابان تىرەگەنى – كگب (كوميتەت گوسۋدارستۆەننوي بەزوپاسنوستي). جاقسى جاقتارىنا تالاس جوق. شىلاۋىندا سەنىمسىزدىك، ادىلەتسىزدىك، ساتقىندىق، قورقىنىش، كۇدىك قوسا جۇرگەنى دە اقيقات. قىساستىقتارى ءوز الدارىنان شىعىپ، اتىلىپ كەتكەن ياگودا، ەجوۆ، بەريا، دەكانوزوۆ، كابۋلوۆ – ءبارى ءستاليننىڭ قولشوقپارى. ارانداتۋ، جالا، لاڭكەستىگى (باسقاشا دەۋ مۇمكىن ەمەس) شەكسىز. ولاردىڭ قاندى تىرناعىنا ءىلىنىپ، ءبىرلى-جارىم امان قالعان بەيباقتاردىڭ ءومىر-باقي ۇرەيدەن ارىلا الماي، جارىق دۇنيەدەن جالتاڭداۋمەن وتكەنىنە دالەل-ايعاق مول. تومەندە باياندالاتىن وقيعا سولاردىڭ ءبىر پاراسى دەسە بولعانداي.

* * *

مەدەۋ مۇز ايدىنىنا باراتىن جول­دىڭ بويىندا (الماتىدان ءبىراز ۇزاعان سوڭ سول قاپتالدا) پارتيا ورگاندارى مەن سولارعا قاراستى مەكەمە باسشىلارى – جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىندە بىردەي – دەمالىپ، تىنىعاتىن «الاتاۋ» ءساناتوريى دەيتىن بولدى. تازا اۋا، تامىلجىعان تا­بيعات، ەم-دومى وزىنشە، نە كەرەكتىڭ ءبارى بار. قىرىم، كاۆكازدان الدەقايدا ارتىق.

1974 الدە 1975 جىلداردىڭ ءبىرى. جەل­توقساننىڭ باسى. قار قالىڭ. ۇسكىرگەن اياز. اسپان تۇنجىر. بىراق، «الاتاۋدا» قا­شاندا كۇن جارقىراپ تۇرادى. مەن ءتۇس الەتىندە بارعاندا دا سولاي ەكەن. كەڭ اۋلا مۇنتازداي. كۇرەلگەن – بيىكتىگى كىسى بويى – قار بۇرىش-بۇرىشتا ءۇيىلىپ جاتىر. ءساناتوريدىڭ قارسى الدىنا توق­تاعان ماشينادان ءتۇسىپ، ەسىككە قاراي اياڭدادىم. كىرە بەرىستەگى تابالدىرىق الدىندا تولىق دەنەلى، كوزدەرى تىكەنەكتەي، كۇلتىلدەگەن بۇجىر بەت، موينى كۇجىرەيگەن قارتاڭ ادام تۇر. باسىندا ميلىقتاي كيگەن ەلتىرى مالاقاي، ۇستىندە جاعاسىز جۇقالتاڭ پالتو. بويى ورتادان جوعارى. جاسى الپىستان ءارى، جەتپىستەن بەرى سەكىلدى.

نەگە ەكەنىن قايدام، بەيتانىس ادام ماعان كىرپىدەي جيىرىلىپ، سۋىق جۇزبەن تىكسىنە قارادى. قىسىڭقى كوزدەرى وڭمەن­نەن وتە تەسىرەيەدى. «نەمەنە، جەتتىڭ بە؟» – دەپ گۇج ەتتى جانىنان وتە بەرگەنىمدە. قالش-قالش ەتەدى. يەكتەرى ءدىر-ءدىر. جالت قارادىم دا، ءۇن-ءتۇنسىز زىپ بەردىم. ول: «مالعۇندار، ماعان ەندى تۇك تە ىستەي ال­مايسىڭدار»، – دەپ قىرىلدادى سوڭىم­نان.

قابىلداۋ بولمەگە ارەڭ جەتتىم. قو­لىم قالتىراپ، قۇجاتتاردى زورعا تولتىردىم. «الگى كىم، مەنى تانيتىن بىرەۋ مە، الدە سىرتتاي وشتەسكەن قاسقا ما؟» دەيمىن بەرەكەم قاشىپ. سۇيرەتىلە باسىپ پالاتاعا كەلدىم. پالاتا جەكە كىسىلىك سياقتى ەدى، كىرسەم بىرەۋ وتىر. تاني كەتتىم: شىمكەنتتىك ورتاي مۇرزين، وب­لىستىق راديونىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى. امان-ساۋلىقتان كەيىن بىردەن: «ورەكە، سولاي دا سولاي، جاڭا وسىندا كەلە جاتىپ، سىرتقى ەسىكتىڭ الدىندا پوشىمى نە سوۆحوز ديرەكتورى، نە پارتكوم سەكرەتارىنا ۇقسايتىن بىرەۋدى كوردىم. شوپانعا دا ۇقسايدى. قوربيعان قۇجبان قارا. ويتە­مىن دە بۇيتەمىن دەپ زارە-قۇتىمدى ۇشىر­دى»، – دەدىم ءىشىمدى بوساتقىم كەلىپ.

– قايدان بىلەيىن، – دەدى ول باسىن شايقاپ. – مەن دە وسى الگىندە، سەنىڭ الدىڭدا كەلدىم. كورشى پالاتادا اقتاستا پروكۋرور بوپ ىستەيتىن قادىر مۇحام­بەتوۆ جاتىر. جانىنداعى ادام ءبىر ساعاتتان سوڭ كەتەدى دەپ ەدى، ەندى كەتكەن دە شىعار. مەن سوندا بارايىن. مۇندا ءسال كۇتە تۇر دەگەن سوڭ كەلگەنمىن. قادىر ەسكى دوسىم، بيىل ەكەۋمىز بىرگە دەمالايىق دەپ كەلىسىپ ەدىك.

سالدەن كەيىن كورشى پالاتاداعى ورتايعا بارىپ، قادىرمەن دە تانىستىم. شىمىر دەنەلى، وتكىر كوزدى، قالىڭ شاشى بۇيرالاۋ، قارا تورى جىگىت ەكەن. ءسوزى وك­تەم، پروكۋرور دەسە دەگەندەي. تەز شۇيىر­كەلەسىپ، تابىسقانداي بولدىق. اۋزىن اشسا، جۇرەگى كورىنەتىن اڭقىلداق ورتاي مەن جاڭا تانىسقان دوسىن: «بۇل ادىلەت پولكوۆنيگى، جاقىندا گەنەرال بولادى»، – دەپ كوتەرمەلەيدى. «بۇل كگب-نى دا كورگەن. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ اكىمشىلىك بولىمىندە ىستەپ، اقتاسقا سول جەردەن باردى. جوعارىلاۋ ءۇشىن تسك-دا ىستەۋ كەرەك ەكەن عوي»، – دەپ تە قويدى.

– ءاي، جەتەر، – دەدى قادىر. – نەمەنە، سەن سورلىمىسىڭ؟ اقتاسقا تالاي شاقىر­دىم. كەلمەدىڭ. الدە، كەلەسىڭ بە؟

– وبكومعا سەكرەتار ەتسەڭ، نەگە بارمايمىن، بارامىن.

– قويدىق. شىمكەنتىڭدە بولا بەر. ءبىز بارعاندا تۇسەتىن دە ءۇي كەرەك قوي.

سۇراسا كەلە قادىرمەن ءبىر اۋداننان بولىپ شىقتىق. ءتورتىنشى كلاسقا دەيىن مەن تۋعان كەلەس وڭىرىندە وقىپ، كەيىن اكەسىنىڭ اتامەكەنى – شيەلى جاققا قونىس اۋدارعانعا ۇقسايدى.

وسىلايشا قۇجبان قارانى ۇمىتىپ تا كەتكەندەي بولىپ ەدىم، بىراق، كەشكى تاماققا بارا جاتقاندا ءدالىزدىڭ قاق ورتاسىندا الدىمنان كوكىرەك كەرە قاسقايىپ تاعى شىعا كەلدى. بۇل جولى مالاقايسىز، باسى تاقىرلاۋ، اق قىراۋ شالعان تۇقىل شاشتارى جىلت-جىلت ەتەدى. قارنى شەر­ميىپ، ەتجەڭدى دەنەسى كوستيۋم-شالبارعا زورعا سىيىپ تۇر. موينىندا كۇرەڭ گالستۋك. شويىنداي ءبىتىمى الىپ تا، شالىپ تا جىعاتىن قارا داۋدەن اۋمايدى. كۇجىرەيگەن مويىن، سالبىراڭقى بۇعاق. جانىنان وتە بەرگەن ماعان بۇل جولى دا بۋراداي بۋىرقانىپ، ەجىرەيە قارادى. بىردەڭە دەپ كۇبىرلەگەندەي بولدى. جىلدام وتە شىقتىم دا، بۇرىشتان اينالا بەرە ارتىما قاراسام، سول ورنىندا ءالى تۇر ەكەن. ارقام توڭازىدى. اسحاناعا قالاي كىرىپ، ۇستەلگە قالاي وتىرعانىم ەسىمدە جوق.

– نە بولدى، ءۇرپيىپ كەتىپسىڭ عوي، – دەدى ۇستەلدە ماعان قاراما-قارسى وتىرعان جىگىت.

– ەشتەڭە، – دەي سالدىم.

ءساناتوريدىڭ اتى – ساناتوري. ءازىل-قالجىڭ، ويىن-ساۋىق. كەشكى تاماقتان سوڭ كينو، كونتسەرت، بي. بىرەۋ بيليارد، بىرەۋ كىتاپحاناعا بارادى، بىرەۋ تازا اۋا جۇتۋ ءۇشىن تىسقا كەتەدى. قادىر مەن ورتاي كوبىنە پالاتادا بولادى.

مەنىڭ قالاۋىم – كينو. باسقالاردىڭ دا كوبى كينوعا قۇمبىل. كاسسا الدىنداعى ءيىن تىرەسكەن جۇرت ىشىنەن سىمداي تارتىلىپ، جۇقا قارا شاشتارىن ەكى ايىرا جالتىراتىپ تاراعان سۇرعىلت ءجۇزدى، اشاڭداۋ جىگىتكە كوزىم ءتۇستى. قاتىپ كيىنگەن: سۇر پيدجاك، كوك جەيدە، قىزعىلت گالستۋك، كۇرەڭ شالبار، اياقتا شەتەلدىك بيىك وكشە تۋفلي. جاسى مەن قۇرالپاس. جۇزىندە جىلۋ جوق، پاڭ، ماڭعاز. ەپتەپ تانيتىنىم ەسىمە ءتۇستى. كينورەجيسسەر. مەن بىلگەندە «قازاقفيلمدە» ىستەۋشى ەدى، قازىر «قازاقتەلەفيلمدە» بولسا كەرەك. بىراق، مىنا شىرەنىستىڭ سەبەبى ول ەمەس. ايداي سۇلۋ ايەلى بىلدەي ءمينيستردىڭ بىلدەي ورىنباسارى. مۇندا ايەلسىز كەلگەنى بايقالادى. كينوزالعا كىرە بەرىستە سىپايى سالەمدەستىك. قول الىسىپ.

مەنى ول دا تانىدى. ەرتەرەكتە مەن جۇمىس ىستەيتىن جەرگە قۋات ابۋسەيىتوۆتىڭ اسسيستەنتىمىن دەپ تالاي كەلگەنى بار-تىن. وندا قاراپايىم، ەلگەزەك جاس جىگىت ەدى. سودان كورىپ تۇرعانىم وسى.

تۇسكى تاماققا بارار الدىندا قادىر:

– ءاي، اناۋ جىگىت كىم؟ – دەدى ورتايعا ودىرايا قاراپ. – وقتاۋ جۇتقانداي تىكىرەيىپ، كىرجيەدى دە وتىرادى عوي. تاڭەرتەڭ دە، تۇستە دە، كەشكە دە. دەنى ساۋ ما ءوزىنىڭ؟ ادام دەگەن بىلاي اشىق-جارقىن بولمايتىن با ەدى؟!

قادىردى بىردەن تۇسىنگەن ورتاي:

– قارسى الدىڭدا وتىر عوي، سۇرامايسىڭ با؟ – دەدى ەزۋىنە مىسقىل ءۇيىرىلىپ. – ايتپەسە، پالاتاعا شاقىر، جاقسىلاپ تانىساسىڭ.

– ءوي، كەتشى، – دەگەن قادىر سەن بىلەسىڭ بە دەگەندەي ماعان قارادى.

– بىلەمىن، – دەدىم. – كينورەجيسسەر. اتى-ءجونى قوستان ماحمەتوۆ. تاياۋدا تۇسىرگەن ءبىر-ەكى ءفيلمى ماقتالعان.

– باسە، سول ەكەن عوي، – دەدى قادىر مىرس ەتىپ. – امان بولسىن.

– ال، مەن ونى ۇندەمەستەر اۋىلىنان شىعار دەپ ەدىم، – دەدى ورتاي كوزدەرىن سىعىرايتا.

– جو-جوق، – دەدى قادىر. – ولاردان بولسا بىلەمىز عوي.

– قۋسىڭ عوي، – دەدى ورتاي (قادىر ەكەۋى ىلعي شاپ تا شاپ). – سەن بىلسەڭ دە جاسىراسىڭ.

بۇل مەن كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە بولعان اڭگىمە. قادىر مەن ورتايدىڭ پالاتاسىندا. بۇل كۇنى قۇجبان قارا دا، كينورەجيسسەر دە كورىنگەن جوق.

– ءاي، اناۋىڭ ناعىزدىڭ ءوزى ەكەن عوي، – دەدى ورتاي كەشكى استان كەيىن ءبىر ستولدا وتىراتىن كينورەجيسسەر جونىندە. – بۇگىن اسحاناعا كيىمىن ءۇش رەت وزگەرتىپ كەلدى. ايەلدەر دە ويتپەيتىن شىعار.

قادىر ادەتتەگىدەي: كەتشى سەن! – دەدى كوزدەرىن الارتا. – جۇرتتىڭ كيىمىندە شاتاعىم نە؟ ايتقانداي، سەن مانا تۇستىكتەن ەرتە كەتىپ قالدىڭ عوي، سوندا ول ماعان ءبىر سىرىن ايتتى. وسىندا بەيتانىس بىرەۋ وعان قىرامىن دا جويامىن دەپ دوڭايبات جاسايدى-مىس. «شپيونسىڭ، تىڭشىسىڭ، اۋلاق ءجۇر، ايتپەسە، سيراعىڭ سىنادى»، – دەيدى-مىس.

– سەن نە دەدىڭ؟ – دەدى ورتاي.

– نە دەيىن، اۋىسقان بىرەۋ شىعار، ءمان بەرمە دەدىم. قورقاق نەمە مە، ءجۇنى جىعىلىپ، جاسىپ قالىپتى، – دەدى قادىر. – ءوزىم كينورەجيسسەر، ايەلىم ءمينيستردىڭ ورىنباسارى دەيدى. بايقاۋىمشا، قورقىپ جۇرگەن سياقتى.

مەنىڭ ءىشىم قىلپ ەتتى. كينورەجيسسەر ايتقان ادامنىڭ قۇجبان قارا ەكەنىن بىردەن ءبىلدىم. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىرتۇرلى بويىم جەڭىلدەپ، سەرگىگەندەي بولدىم. سوزگە ارالاسقان جوقپىن.

ساناتوريدەگى تىرلىك: تۇسكە دەيىن ابىر-سابىر، ساۋىقتىرۋ-ەمدىك شارالار. تۇسكى تاماق الدىندا ءسال سايابىر تاۋىپ، تابەت اشار جاساۋ ءۇشىن قادىر مەن ورتايدىڭ پالاتاسىندا باس قوسامىز. بۇگىن دە ونى-مۇنى ءسوز ەتىپ وتىرعاندا ەسىك كەنەت سارت اشىلىپ، دال-دۇلى شىققان كينورەجيسسەر كىرىپ كەلسىن.

– ءاي، نە بولدى؟ – دەدى قادىر ۇشىپ تۇرىپ.

ءبىز دە اڭ-تاڭ بوپ قالدىق. قالش-قالش ەتكەن كينورەجيس­سەر­­دىڭ داۋسى دىرىلدەپ، ءجوندى سويلەي المايدى. ءتۇرى ادام شوشىرلىق: شاشى قوبىراعان، كوزىنىڭ الدى كوكپەڭبەك، وڭ قاباعى مەن ەرنى جارىلعان، مۇرنىنان قان كورىنەدى. شالبارى ۇيپا-تۇيپا. ءبىر قولىندا قاق بولىنگەن گالستۋك. بىزگە كەزەك-كەزەك قاراپ:

– جۇرىڭىزدەرشى، كوريدورعا شىعىڭىزدارشى! – دەيدى جىلامسىراعانداي بولىپ.

– تەزىرەك جۇرىڭىزدەرشى، كۋا بولىڭىزدار، ايتپەسە، كەتىپ قالادى، قاشىپ كەتەدى! – دەپ بەزىلدەيدى.

ىتىپ-ىتىپ كوريدورعا شىقتىق. ايتقانداي-اق، ەشكىم جوق، تىم-تىرىس. ەدەندەگى ءۇش-ءتورت بۇكتەلگەن كىلەم ۇستىندە قاعاز، قالام، تاراق، قول ورامال سەكىلدىلەر شاشىلىپ جاتىر. ولاردى جىلدام جيناپ العان ورتاي كينورەجيسسەرگە ۇسىنىپ ەدى، ول قالامدى الدى دا، باسقاسىن اتىپ ۇردى. اينالاعا الاق-جۇلاق قارايدى. تىستەنەدى، باسىن شايقايدى، ۇھىلەيدى. «كوردىڭىزدەر عوي، قاشىپ كەتتى!» – دەپ ءىشىن باسادى.

– مىنە، ول مەنى وسى جەردە سوقتى، – دەدى مىج-تىج بولعان كىلەمنىڭ ورتا تۇسىن نۇسقاپ. – اڭداۋسىزدا باس سالدى. ارەڭ قۇتىلدىم. اتتەڭ، اتتەڭ!.. ەندى كورسەتەمىن گادقا!.. ايامايمىن!.. بايقاماي قالدىم، ايتپەسە…

– ونىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟ – دەدى قادىر.

– بىلەمىن… كەشە ايتىپ ەم عوي… سول!..

– وندا ءجۇر، پالاتاعا بارايىق. مۇندا كوزگە ءتۇسىپ كەرەگى جوق، كىم ەكەنىن بىلسەڭ بولدى، ەشقايدا كەتپەيدى، – دەپ ءبارىمىز بولمەگە كىردىك.

قادىر كينورەجيسسەرگە:

– اندا بارىپ جۋىن، ءۇستى-باسىڭدى تۇزە، – دەدى ۆاننا جاقتى نۇسقاپ.

ونان سوڭ بىزگە قاراپ:

– اپىراي، نەتكەن ادام!؟ تاپا-تال تۇستە… نە ءۇشىن؟ قىجىلى بولسا، بىلاي-اق ايتپاي ما؟ – دەدى قاتقىلداۋ داۋىسپەن.

قوستان جۋىنىپ-شايىندى، شاشىن تارادى. پالاتاما بارىپ باسقا كيىمدەرىمدى اكەپ بەر دەگەن سوڭ، ورتاي ەكەۋمىز ول تىلەگىن دە ورىندادىق. جاڭا كيىمدەرىن كيىپ، جىرتىلعان كيىمدەرىن گازەتكە وراپ، قولتىعىنا قىسىپ الدى.

– مىنە، ەندى دۇرىس بولدى، – دەدى ورتاي كينورەجيسسەردىڭ ارقاسىنان قاعىپ. – ەر جىگىت نە كورمەيدى، اندا-ساندا ءوستىپ تاياق جەپ قويعان دا تەرىس ەمەس، – دەپ شيق-شيق كۇلدى.

– وعان كورسەتەمىن، – دەدى كينورەجيسسەر. – قازىر اكت جاسايىق، قول قوياسىزدار عوي، سولاي ما؟ – دەپ ۇشەۋمىزدىڭ بەتىمىزگە كەزەك-كەزەك قارادى. – كۋالىككە ءۇش ادام جەتەدى، – دەپ نىعارلاپ تا قويدى. – مۇنى اياقسىز قالدىرۋعا بولمايدى. اكت كەرەك!

– اكت قاشپايدى، – دەدى قادىر قاباعىن ششىتىڭقىراپ. – اشۋىڭدى باس. اۋەلى بولعان جاعدايدى باس دارىگەرگە بارىپ ايت. قاجەت بولسا، كورگەن-بىلگەنىمىزدى ءبىز دە ايتامىز. قالعانىن سوڭىنان كورە جاتامىز، جاراي ما؟ ايتپاقشى، الگى ادامنىڭ اتى-ءجونى كىم دەدىڭ؟

– ك چەرتۋ، اتى-ءجونىن بىلمەيمىن، ءتۇرىن تانيمىن دەدىم عوي!..

– ءجا، ابىرجىما. قازىر تاماققا بارايىق. ونان سوڭ…

قوستان مىنا تۇرىممەن اسحاناعا قالاي بارامىن دەمەستەن، بالكىم، كەلىسپەسە دە، كەلىسكەن سىڭايمەن تۇنجىراعان كۇيى شىعىپ كەتتى. ەسىك جابىلىسىمەن مەن ءبىرىنشى كەلگەن كۇنى قۇجبان قارا تۋرالى ورتايعا ايتقاندارىمدى قادىرعا بايانداپ بەردىم. «ەندىگى كەزەك مەنىكى ەمەس پە» دەگەن كۇدىگىمدى دە جاسىرعان جوقپىن.

– ءاي، ساسپا، بالكىم، قوستان بولماعاندا سەنى سابار ما ەدى، كىم ءبىلسىن، – دەدى ورتاي قۋاقىلانا. – ونىڭ كوزىنە سەن دە ءۇش ءارىپتىڭ ادامى بوپ كورىنگەنسىڭ عوي، شاماسى. قوستان اينىمايدى، ءدال ءوزى.

– ءبىر نارسەنى تۇسىنبەي وتىرمىن، – دەدىڭ قادىر. – مۇنداي جەرگە اناۋ-مىناۋ ادام كەلمەيدى. نەمەنە، قۇجبان قارا دەدىڭ بە، سەن دە ايتادى ەكەنسىڭ، مەنىڭشە، ول ادامدا ءبىر سىر بولۋى مۇمكىن. ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق. اكتىنى قويا تۇرىڭدار.

– مەن ونى سىرتىنان كوردىم، – دەدى ورتاي ەجىرەيە. – قۇجبان قارا دەسە دەگەندەي. ناعىز قارا كۇشتىڭ يەسى. الگىندەي كينورەجيسسەرىڭنىڭ ءۇش-تورتەۋىن ءبىر-اق بۇكتەيتىننىڭ ءوزى. سەنى قۇداي ساقتاپتى، – دەپ سەلك-سەلك كۇلدى، مەنى بۇيىرىمنەن ءتۇرتىپ قاپ.

– جۇرىڭدەر، تاماققا بارايىق، – دەدى قادىر.

قادىردىڭ ايتقانى كەلدى. باس دارىگەر توقتاعان سۇلىبەكوۆ قۇجبان قارامەن دە، كينورەجيسسەرمەن دە سويلەسىپتى. ەكەۋىن مامىلەگە كەلتىرىپتى. قۇجبان قارامەن جەرلەستىگى بار ما، نەمەنە، جولداماسىنىڭ قۇنىن تولەپ، ءۇن-ءتۇنسىز ۇيىنە قايتارىپ جىبەرىپتى…

ال، كينورەجيسسەر بولسا:

– جۇرت قايدان بىلەدى، مەن ابىرويدى ويلادىم، ايەلىمە ءسوز كەلمەسىن دەدىم. گادتى ساناتوريدەن قۋدىردىم، سول جەتەدى، – دەپ مىڭگىرلەدى قادىرعا العىس ايتۋعا كەلگەندە.

– ونىڭ بىلگەندىك بوپتى، – دەدى قادىر نىقتاڭقىراي سويلەپ. – جالپى، سەن تۇسىنىگى بار جىگىت ەكەنسىڭ! – دەپ كوتەرمەلەپ قويدى. – ۋ-شۋدىڭ كەرەگى نە؟

ءسويتىپ، ويدا جوقتا بۇرق ەتكەن كيكىلجىڭ ء«ساتتى» اياقتالدى. قۇجبان قارانىڭ كىم ەكەنى دە ءمالىم بولدى. قادىر ايتقانداي، ول ءتىپتى دە تەگىن ادام بولماي شىقتى.

ەندى سوعان كەلەيىك. وڭتۇستىك وڭىردەگى وزبەكستانمەن شەكتەس (تاشكەنتكە ىرگەلەس، كەيىن سارىاعاشقا قوسىلعان) كەلەس اۋدانىندا سوعىستىڭ الدىنداعى جاپپاي كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزىندە ۇيىمداسقان 60-70-كە جۋىق شاعىن كولحوزدار بولدى. اۋدان ورتالىعىندا ءار كولحوزدان ءبىر-ەكىدەن كەلىپ وقيتىن بالالار ءۇشىن جالعىز ورتا مەكتەپ بار ەدى. ءار كلاسس ەكەۋدەن (پاراللەل) ارتپايدى (وسى فاكتوردىڭ ءوزى-اق حالىقتىڭ مۇلدە جويىلىپ كەتۋىنە شاق قالعانىنىڭ كۋاسىندەي). مامان مۇعالىمدەر جوققا ءتان. كەيبىر مۇعالىمدەر الماتى مەن شىمكەنتتەن ءبىر-ەكى جىلعا ۋاقىتشا كەلەدى (1950-51 وقۋ جىلدارىندا الماتىداعى وقۋ مينيسترلىگىنەن كەلگەن تولەگەن مىرزاتاەۆ بىزگە ماتەماتيكا، ايەلى نەمىس تىلىنەن ءبىر جىل ساباق بەرگەن-ءدى). 1952 جىلى الماتىدا ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن سەيدەمات باتاەۆ پەن پەدينستيتۋت بىتىرگەن وزبەكالى جانىبەكوۆ كەلدى. سەيدەمات قازاق ادەبيەتى، وزبەكالى تاريح پەن گەوگرافيادان ساباق بەردى.

ءوزىن پروفەسسورلار سياقتى ۇستايتىن سەيدەمات باتاەۆ وتىرمايدى. باسىن شالقايتا تۇرەگەپ ءجۇرىپ «لەكتسيا» وقيدى. «قازاق ادەبيەتىندە «قارا قاسقا اتتى قامبار باتىردان» باسقا جىر-داستانداردىڭ ءبارى تۇل، كەدەيدەن شىققان قامبار باتىر عانا حالىققا جاقىن، – دەيدى سۇستانا قولدارىن سەرمەپ. – بايلاردىڭ سويىلىن سوققان زار زامان اقىندارى مەن كەنەسارى-ناۋرىزبايدى دارىپتەگەن ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ، قاجىم جۇماليەۆ، ەرمۇحان بەكماحانوۆ، بەك سۇلەيمەنوۆ دەيتىندەردىڭ ارقايسىسى 25 جىلعا سوتتالدى. اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ، مۇحامەتجان قاراتاەۆ جەر اۋدارىلدى. قانىش ساتباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ قاشىپ ءجۇر»، – دەپ كوزدەرىنەن وت شاشا تەپسىنەدى.

ستالين اشكەرەلەنىپ، حرۋششەۆتىڭ «جىلى­مىعى» باستالىسىمەن كۇنى كەشەگى «جاۋ­لار» اقتالىپ، ەلگە ورالدى. ءبىر قاراعاندا، ادىلدىك جەڭدى. ال، شىندىق شە؟ قانشاما تاعدىر ءبۇلىنىپ، قانشاما بەيكۇنا جان جازىقسىز جاپا شەكتى، وپىندى، وكىندى، وكسىدى، ءتىپتى، قۇردىمعا كەتتى دەسە بولادى. ايداۋدان قايتقان سوڭ ۇزاماي باقيلىق بولعان ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ، قاجىم جۇماليەۆ، ەرمۇحان بەكماحانوۆتاردىڭ (باسقالار دا از ەمەس) مەزگىلسىز قازاسى قۇردىمعا كەتكەن ەمەي نە؟ قاي-قايسىسىنىڭ دا بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ، ەلگە، حالىققا قاجەت شىن عالىمدار ەمەس پە ەدى؟

ءيا، قانشاما جۇرەكتە جازىلمايتىن جارا، قايعى-قاسىرەت، ايىقپاس مۇڭ، كۇيىنىش قالدى. رۋحاني جارىمجاندىق، سەنىمسىزدىك، كۇدىك-قورقىنىش، نالا قالدى. ەكىنىڭ ءبىرىن مىناۋ مەنىڭ سوڭىما ءتۇسىپ، ءىزىمدى اڭدىپ جۇرگەن كگب-نىڭ جانسىزى دەگەن قيالي نانىم-سەنىم قالدى. سوندايلاردىڭ ءبىرى جوعارىدا ءبىز اڭگىمەلەگەن – ەشقانداي سوۆحوز ديرەكتورى دا، پارتكوم حاتشىسى دا، اعا شوپان دا ەمەس، كەرىسىنشە، كەزەكتى (1950-1952) ناۋبەت جىلدارىندا 25 جىلعا سوتتالىپ، امان-ساۋ ورالعان، باسىنا بۇلت ءۇيىرىلىپ، اقىرزامان ورناعان شاقتا قاساقانا وزبىرلىق پەن جالاعا توزە الماعان ورىس ايەلى ءوزىن پويىزدىڭ استىنا تاستاپ مەرت ەتكەن، حالقىمىزدىڭ اياۋلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى، ايگىلى عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەك سۇلەيمەنوۆ ەدى. كوزىنە كگب-نىڭ تىڭشىسى بولىپ ەلەستەگەن (وبالى نە، ءوزى دە سودان اۋمايتىن), قاشان كورسەڭ اياعىن شىرەنە باسىپ، سىقيا سىزدانىپ جۇرەتىن كينورەجيسسەرگە ءتاڭىردىڭ تال تۇسىندە ارىستانداي اتىلىپ، ەدەنگە اۋناتىپ ساباعان پروفەسسور…

وي، دۇنيە-اي! مارقۇمنىڭ يمانى جولداس بولسىن!..

زاكىر اساباەۆ

Abai.kz