وتكەن عاسىردا كوممۋنيستىك پارتيانىڭ تۇراقتى تۇردە جۇرگىزگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانى تۋرالى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتىر. سولاي بولۋى قاجەت تە. وتكەننەن ساباق الۋ ءۇشىن توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ءوز حالقىنا جاساعان قاستاندىعىن، قيامەت-قايىمىن، ونىڭ سەبەپ-سالدارىن ەل-جۇرت ءبىلۋى ءتيىس.

دەي تۇرساق تا، «نەگە بۇلاي بولعان ەكەن»، دەگەن سۇراق كۇنى بۇگىنگە دەيىن اركىمدى مازالاي بەرەتىنى راس. ولاي بولسا، قىزىل قىرعىننىڭ 1937 جىلى ەمەس، كوممۋنيستەر بيلىك باسىنا كەلىسىمەن-اق باستالعانىنا كەيدە نازار اۋدارمايتىن سياقتىمىز. ماسەلەن، بۇل كۇندەرى تۋعانىنا 120 جىل تولعانىن ەسكە الىپ وتىرعان داۋىلپاز اقىن ساكەن سەيفۋللين 1937 جىلى ۇستالىپ، كەلەسى جىلى اقپان ايىندا اتىلسا، ونىڭ «قىلمىستىق ءىسى» ودان كوپ بۇرىن، سوناۋ 20-جىلداردان باستاۋ الاتىنىن اتاپ وتكىمىز كەلەدى. وسىعان وراي اقىن بابامىزدىڭ «قىلمىس جاساۋىنا» نەگىز بولدى-اۋ دەگەن كەيبىر دەرەكتەرگە نازار اۋدارعاندى ءجون كوردىك.

1937 جىلعى 11–13 شىلدە كۇندەرى وتكەن قازاقستان جازۋشىلار وداعى باستاۋىش پارتيا ۇيىمىنىڭ جابىق جينالىسىندا جازۋشىلار وداعى جانە ونىڭ باسشىلارىنىڭ (مۇقانوۆ، سەيفۋللين، جانسۇگىروۆ، توعجانوۆ جانە باسقالارى) پارتيانىڭ وك-ءنىڭ سول جىلعى اقپان-ناۋرىز پلەنۋمىنىڭ شەشىمدەرى مەن ستالين جولداستىڭ بايانداماسىندا كورسەتىلگەن نۇسقاۋلارىنان ءتيىستى قورىتىندى جاساماي، بولشەۆيكتىك سىن جانە ءوزارا سىندى ورىستەتە الماي وتىرعانى تۋرالى «سوتسياليستىك قازاقستان»، «كازاحستانسكايا پراۆدا»، «لەنينشىل جاس» گازەتتەرىندە جاريالانعان ماتەريالدار تالقىعا ءتۇستى. وسى جيىندا سويلەگەن سوزىندە ساكەن سەيفۋللين گازەتتەر كوتەرگەن سىننىڭ نەگىزىنەن دۇرىس ەكەندىگىن مويىنداي وتىرىپ، سىنشىلار ءار نارسەنى ۋاقىتىندا كوتەرۋ كەرەكتىگىنە نازار اۋدارادى. ماسەلەن، «بانديتكە» ساكەن ولەڭ ارنادى دەيدى (سول كەزدە ول بانديت ەمەس، پوليتبيۋرو مۇشەسى ەدى. بانديت ەكەنىن بىلسەم مەن جازام با؟) سىنشىلارىمىز وسى جاعىن ەسكەرمەيدى. III كونفەرەنتسيادا (1923 ج.) «ازيانى» ياروسلاۆسكي سىناپ، زياندى ولەڭ ەكەنىن ايتتى، سونىمەن قاتار، «دومبىرا» تۋرالى ءسوز بولدى. «پەندە» دەگەن ءسوزىمدى بۇرمالاپ، تروتسكيدى باندى دەپ ايتتى دەگەن دە ءسوز بولدى. «باندى» دەگەن كىنانى جۋ ءۇشىن 1924 جىلى «دومبىرا» جيناعىن تروتسكيگە ارناپ باستىم. 1928 جىلى قاتە ەكەنىن ايتىپ، ءوزىم ماقالا جازدىم. جۋرنالعا دا جازدىم. 1932 جىلى قازپي-دە ايتىلدى. 1932 جىلى جامانقۇلوۆتىڭ بايانداماسىندا دا ايتىلدى. بيىل پارتيا سايلاۋلارىندا دا تۇسىنىك بەردىم. قىستى كۇنى كرايكومعا دا ارىز بەردىم. سوندىقتان سىنشىلار داتانى ەسكەرۋى كەرەك. 1922 جىلى «ازيانى» 1928 جىلى قايتالادى، 30 مىڭ سومنان ارتىق اقشا الدى دەگەن سىقىلدى وتىرىك سىنعا قوسىلۋعا بولا ما؟ 1922 جىلعى «ازيا» سىقىلدى ولەڭ جازسام، ودان كەيىن ونداي ولەڭ جازدىم با؟ جوق، جازعانىم جوق، قايتالاعانىم جوق. ەندى سول ءۇشىن ۇرا بەرۋ كەرەك پە؟ – دەپ قىنجىلادى اقىن بابامىز (قرپا، 708-ق. 1-ت. 604-ءىس. 51-52 پ.).

ساكەن جىلارمان كۇيگە ءتۇسىپ، ابدەن تاپتاۋرىن بولعان وتكەن شاقتى تاعى دا قايتالاپ شىعۋىنا ءماجبۇر بولدى. الايدا، جازارمان قاۋىمنىڭ جۇرەگى ەلجىرەي قويمادى. جينالىستىڭ قورىتىندى قاۋلىسىندا «باسقارما مۇشەسى كوممۋنيست سەيفۋللين جولداستىڭ مىنەز-قۇلقىنا سىن جانە ءوزارا سىننان قاشقاقتاۋ، ءوزىن ءوزى تۇيىق ۇستاۋ، ءبىراز وقشاۋلانىپ ءجۇرۋ ءتان. سەيفۋللين جولداس ءوزى ءۇشىن دە، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ جۇمىسىن قايتا قۇرۋ ءۇشىن دە وك اقپان-ناۋرىز پلەنۋمىنىڭ شەشىمدەرىنەن ساباق الىپ، ونى شىن مانىندە ءتۇسىنىپ، بايىبىنا بارا المادى، ەشتەمە تىندىرعان جوق»، – دەپ اتاپ كورسەتىلدى.

وقيعا بىلاي ورىستەگەن.

«ازيا (ەۆروپاعا)» دەگەن باللادا 1922 جىلعى 8 شىلدەدە «ەڭبەكشىل قازاق» گازەتىندە باسىلدى. كەيىن «قىزىل قازاقستان»، «شولپان» (تاشكەنت) جۋرنالدارىندا، الماتىداعى ء«تىلشى» گازەتىندە جارىق كوردى. ماسكەۋدەن شىعاتىن «تەمىرقازىق» جۋرنالىندا داۋىلپاز اقىننىڭ «اساۋ تۇلپار» جيناعىنا ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ رەتسەنزياسى جاريا­لاندى. مۇندا اۆتور «ازياعا» ەرەكشە توقتالىپ، ونى سىنايدى. ول نە ايتقىسى كەلىپ ەدى، مۇنداي اقىندى مۋزەيگە قويۋ كەرەك شىعار، دەپ ساكەندى كۇلكى-مازاق ەتكەندەي نيەت بىلدىرەدى.

بۇل تۋىندى كەيىن رەسمي تۇردە تالقىعا تۇسەدى، وعان تەرىس ساياسي باعا بەرىلۋى مۇمكىن دەپ سول كەزدە ەشكىم ويلاماعان دا شىعار. بىراق ولاي بولا قويمادى. 1923 جىلدىڭ 17-22 ناۋرىزى ارالىعىندا ورىنبوردا III وبلىستىق پارتيا كونفەرەنتسياسى وتەدى. كۇن ءتارتىبى بويىنشا كسرو-نىڭ حالىقارالىق جانە ىشكى جاعدايى مەن ركپ(ب) وك-ءنىڭ ەسەبى; وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بايانداماسى; قازاقستانعا جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ ىقپالى جانە تاعى باسقا پروبلەمالار قارالىپ، ءسوز بولادى.

العاشقى ەكى ماسەلە بويىنشا ركپ(ب) وكىلى ە.ياروسلاۆسكي سويلەپ، ىشكى-سىرتقى جاعدايعا قىسقاشا سيپاتتاما جاسايدى. ەلدىڭ جاي-كۇيىنە باعا بەرىپ، ونىڭ تابىستارىن ايتا كەلە «قازاق اكسر-ىندە تاپ كۇرەسى، ۇلت ماسەلەلەرىنە تاپتىق تۇرعىدان قاراۋعا ءالى دە تىم از ءمان بەرىلىپ وتىر. بايلاردىڭ مالىن كەدەيلەردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن ءبولىپ بەرۋدەن قورىقپاۋ كەرەك. تاپ كۇرەسى ورىستەتىلمەگەن، ۇلت ماسەلەسىنىڭ تاپتىق تۇرعىدان قارالۋىنا ەلەۋلى نازار اۋدارىلمايدى»، دەدى. ال بۇل ماسەلەدە جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەردى ەسكەرۋ قاجەت دەپ ءۋاج ايتقان ازاماتتاردى «ۇلتشىل ۋكلونيستەر» دەپ ايىپتادى.

مۇنداي سىندى تەرىس دەپ تاپقان قازاق ازاماتتارى كونفەرەنتسيا بارىسىندا پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ وكىلى رەتىندە ە.ياروسلاۆسكيدىڭ اتىنا حات ءتۇسىردى. بۇل ارىزعا سوۆناركوم توراعاسى ساكەن سەيفۋللين باس بولىپ قول قويعاندار: سەيىتقالي مەڭدەشەۆ، ابدوللا اسىلبەكوۆ، جانايدار سادۋاقاسوۆ، مىرزاعۇل اتانيازوۆ، شايمەردەن توقجىگىتوۆ، حامزا جۇسىپبەكوۆ، ىدىرىس مۇستانباەۆ، حاسەن نۇرماحامبەتوۆ، مۇقاتاي جانىبەكوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ، مۇحتار ساماتوۆ، نۇرماق باسىلىقوۆ، نۇعمان زاليەۆ.

شاعىمدى ركپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ قازاق بيۋروسى قارايدى. حاتقا بەرىلگەن جاۋاپتا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتىلدى: ەشكىم «قازاق جولداستار جونىندە ۇلتشىلدار دەگەن بەتالدى ايىپتاۋ جاساعان جوق»، ال ۇلتشىل-ۋكلونيستىك كوزقاراستاردى سىنعا الۋ ابدەن ورىندى جانە ونىڭ ءوزى «پارتيانىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ اجىراعاسىز پراۆوسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، مىندەتى دە بولىپ تابىلادى» (قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى تاريحىنىڭ وچەركى. ا.، «قازاقستان»، 1985, 143-ب.).

سول القالى جيىندا كونفەرەنتسيا دەلەگاتى الما ورازباەۆا «بۇلىك» شىعاردى. ول ساكەننىڭ «اساۋ تۇلپار» جيناعىنداعى «ازيا (ەۆروپا)» ولەڭىنە ءتيىستى: «ازيا مەن ەۋروپانى تاپقا بولمەي، بىرىنە ءبىرىن قارسى قويادى. بۇل وسى جيناقتاعى وزگە ولەڭدەردىڭ باسىم كوپشىلىگىنە مازمۇنى جاعىنان مۇلدەم قارسى»، دەدى. سودان سوڭ: «ساكەننىڭ لەۆ تروتسكيدى ماقتاعان تاعى ءبىر قاتە ولەڭىن دۇرىسقا جورىپ، «باندە» (باعىنىشتى) دەگەن ءسوزدى «باندا» (تالاۋشى) دەگەن ءسوز دەپ ءتۇسىنىپ، «تروتسكيدى باندا دەپ ايتتىڭ» دەپ جانە سوكتى»، ء(سابيت مۇقانوۆ).

وسى ۋكلوننىڭ قالاي ءورىس الىپ وتىرعاندىعىن بايقاتۋ ءۇشىن ماسكەۋ وكىلى ساكەننىڭ شىعارما­شىلىعىنا ءشۇيىلدى. الما ورازباەۆانىڭ سىنىن قولدادى. «ازيا (ەۆروپاعا)» دەگەن باللادانى مىسالعا كەلتىردى. بۇل كوممۋنيستىك يدەولوگياعا سايكەس كەلمەيتىن، تاپ كۇرەسى ۇلتشىلدىق كۇرەسپەن شاتاستىرىلعان، ماركستىك ۇعىممەن قابىسپايتىن شىعارما، دەپ وعان ساياسي استار بەردى.

«سۇم ەۆروپا! ارام، زالىم تاس بولدىڭ،

بۇلىنشىلىك، جاۋىزدىققا باس بولدىڭ.

ادامزاتقا جول كورسەتكەن ەرلەرگە،

مۇنشا نەگە، ۋا ەۆروپا قاس بولدىڭ؟

زينا، ساتۋ، ارامدىققا شىرىگەن،

جان-ءتانىڭدى، مەرەز بولىپ ىرىگەن.

وراپ كوركەم پەردەلەرمەن جاسىردىڭ،

سۇمدىعىڭدى دۇنيەدەن اسىردىڭ! – دەپ باس­تالاتىن تۋىندىنى ياروسلاۆسكي باسقاشا ۇقتى: ءبىر جاعىندا – ادىلەتسىزدىك پەن ساتقىندىققا بەلشەسىنەن باتقان ەۋروپا، ەكىنشى جاعىندا – مويسەي مەن مۇحاممەد سياقتى پايعامبارلاردى بەرگەن كىرشىكسىز ازيا. ياعني، ساكەن الاشپەن سىبايلاس، ۇلتشىل ۋكلوندى جاقتايدى. ەزىلگەن، قينالعان ازيا وزبىر، وتارشىل ەۋروپاعا ايبات شەگەدى، قىر كورسەتەدى. بۇل – ۇلتشىلدىق!

ءستاليننىڭ سەنىمدى وكىلى ياروسلاۆسكيدىڭ كوكەيىنە مۇنداي پىكىردىڭ بەرىك ۇيالاعانى ءسوزسىز. قالاي بولعان كۇندە دە ياروسلاۆسكيدىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن ىسكە اسىرىلعان مۇنداي سايا­سي قيمىل-ارەكەت سول كونفەرەنتسياعا قاتىسقان جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ «ەسەيۋ جىلدارى» رومانىندا اتاپ كورسەتكەنىندەي، قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ اراسىنا جارىقشاق تۇسىرگەنىن، ارتى «مەڭدەشەۆشىلدىك»، «سەيفۋللينشىلدىك» دەپ اتالاتىن توپتارعا اينالىپ كەتكەندىگىن مويىنداۋىمىز كەرەك. بۇدان ساباق الۋىمىز قاجەت-اق.

سول كەزدە ەل باسقارعان ساكەنگە ۇلتشىل اتانىپ، تەرىس پيعىلدى ياروسلاۆسكي سياقتى ورتالىقتىڭ بيىك لاۋازىمدى شەنەۋنىگىنە كۇدىكتى، سەنىمسىز ەلەمەنت ەسەبىندە كورىنۋى ءتىپتى دە كەرەگى جوق ەدى. ونى ايتاسىز، قازاق دەسە جۇرەگى ەلجىرەگەن اقىن بابامىز ۇلت ماسەلەسىنە كەلگەندە جوعارى جاقتىڭ كەيبىر ۇنامسىز دەپ ويلاعان شەشىمدەرىنە قارسىلىق كورسەتكەنىن بايقاتىپ تا قالدى.

ماسەلەن، كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەسى ءۇشىن بارىپ تۇرعان تارتىپسىزدىك بولىپ تابىلاتىندىعىنا قاراماستان، وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 1923 جىلدىڭ 23 قاڭتارىنداعى «مۇنداي ءىس-شارانى كەڭەس ورگاندارىنىڭ وتكىزۋىنە بولمايدى دەپ ەسەپتەيمىز» دەگەن قاۋلىسىمەن ساناسپاي، بۇرىنعى الاشوردا كوسەمىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزۋى وكىمەتكە ادەيى جاسالعان قارسىلىق ارەكەتىنە (سابوتاج) ۇقساس شارۋا ەدى. سوۆناركوم توراعاسى مۇنىمەن قويماي، قاۋلى شىققاننان كەيىن ءبىر جۇما وتپەي جاتىپ – 28 قاڭتاردا سول سالتاناتتى جيىنعا قاتىستى، قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەپ، گازەتكە ارنايى ماقالا جازدى («ەڭبەكشىل قازاق»، 30 قاڭتار 1923 ج.), «ۇلتىن سۇيگەن شىن ۇلتشىل»، «ەشكىمدى باي مەن كەدەيگە بولمەي، «قازاقتى عانا سۇيەتىن ادال ۇلتشىل»، دەپ احاڭنىڭ تاريح تورىنەن الاتىن ورنىن تۇڭعىش رەت انىقتاپ بەردى.

سوۆناركوم توراعاسى بولا تۇرىپ، بۇرىنعى الاشوردا كوسەمىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆتى قولداپ قولپاشتاۋى جانە ءباسپاسوز بەتىندە جاعىمدى پىكىر ءبىلدىرۋى ونىڭ ءار قادامىن باقىلاپ وتىرعان قارسىلاستارىنا ۇناي قويماعانى بەلگىلى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، قاراماعىنداعى ىشكى ىستەر حالكومى ءابدىراحمان ايتيەۆتىڭ «ستەپنايا پراۆدا» (قازىرگى – «كازاحستانسكايا پراۆدا») گازەتىنە «فاكتيچەسكيە پراۆكي» دەگەن ماقالا جازىپ، ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ءسوزىن جوققا شىعارۋعا تىرىسىپ، نارازىلىق ءبىلدىرۋىن قايتەرسىز.

ايتقانىنان قايتپايتىن داۋىلپاز اقىن شەگىنۋشى مە ەدى، ەكى اپتادان سوڭ «ەڭبەكشىل قازاق» گازەتىندە (15 اقپان 1923 ج.) «قازاقتى قازاق دەيىك، قاتەنى تۇزەتەيىك» دەپ ماسەلە كوتەردى. پاتشا زامانىندا ورتالىقتىڭ انىقتاعانىنداي، ءوزىن «كيرگيز» دەپ جۇرگەن جانە سوعان بوي ۇسىنعان ايماقتىڭ ەندى «قازاق» بولايىق دەپ ۇرانداتۋى وتارشىل شەنەۋنىكتەرگە عانا ەمەس، كەيبىر ەل ازاماتتارى ءۇشىن دە توسىن ەستىلگەندەي بولدى. «قازاقستاننىڭ ورتالىق ۇكىمەتى «كيرگيز» دەگەندى قويىپ، «قازاق» دەگەن ەسىمدى قولدانۋعا جارلىق (دەكرەت) شىعارۋى كەرەك. «قازاقتى «قازاق» دەيىك، تاريحي قاتەنى تۇزەتەيىك» دەپ جازدى ول (بۇل اڭگىمە ۇزاق تالقىعا ءتۇسىپ، اقىرىندا ساكەن سەيفۋللين قىزمەتىنەن كەتكەننەن كەيىن 1925 جىلدىڭ 18 ساۋىرىندە كەڭەستەردىڭ V بۇكىلقازاق­تىق سەزى «بۇدان بىلاي قىرعىز قازاق دەپ اتالسىن» دەگەن قاۋلى قابىلداعانى بەلگىلى – ا. ك.).

بۇل ءىس-شارالاردىڭ ءبارى ءبىر ايدان سوڭ III پارتيا كونفەرەنتسياسىنداعى ۇلتشىلدىق ۋكلون دەگەن داۋ-دامايعا ۇلاسىپ، ونسىز دا كۇيىپ تۇرعان جاعدايدى ودان سايىن ۋشىقتىرا ءتۇستى. اقىننىڭ ەرتەرەكتە جازعان ولەڭدەرى قايتا ساراپتالا باستالدى. ماسەلەن، ساكەننىڭ ومبى سەمينارياسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىندە، سوناۋ 1914 جىلى قازان قالاسىندا اعايىندى كاريموۆتەر باسپاحاناسىنان جارىق كورگەن «وتكەن كۇندەر» جيناعىنداعى «ايت مەرەكەسىن» الايىق. ساياساتقا ەشبىر قاتىسى جوق بولسا دا بالاۋسا اقىن شىعارماسىنان كەيبىرەۋلەر ىلىك ىزدەدى. تاپتى. قازاقتىڭ ۇلتتىق مەيرامى تۋرالى سەزىم دىنشىلدىك دەپ ەسەپتەلدى. ءدىن – اپيىن، ۋ. ولاي بولسا، ەسكى ادەت-عۇرىپ، ءدىني سالت-سانا نەگە دارىپتەلەدى؟ بۇل – ۇلتشىلدىق. سول كەزدە ول كوممۋنيست تە ەمەس، بار بولعانى سەميناريا شاكىرتى ەدى عوي. بىراق ول جاعى ەسكەرىلمەيدى.

وتكەن عاسىردىڭ 20-جىلدارىنىڭ باسىندا تورعاي دالاسىنداعى اشتىق ناۋبەتىندە جازىقسىز قىرىلعان قازاقتاردىڭ ايانىشتى ءحالى ءسوز بولاتىن «اش قازاق» ولەڭى دە نازاردان تىس قالمادى («اق جول» گازەتى، 22 ءساۋىر 1922 ج.). جەر سىلكىنىسى بولماعان، توپان سۋى قاپتاماعان، قىرعىن سوعىستان اۋلاق جاتقان بەيبىت ۋاقىتتا بولعان بۇل نە زوبالاڭ؟ كەڭەس زامانىندا وسىنداي قايعى-قاسىرەتكە جول بەرىلۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن ەكەن. «اش قازاق» ولەڭى – كەڭەستىك كەزەڭدەگى ورىن العان كوپ سەرگەلدەڭنىڭ شىنايى ءبىر كورىنىسى. اۆتور «ەلسىز مەڭىرەۋ بەتپاق دالاسىندا جىلاپ، ەڭىرەپ، جالعىز قالعان سورلى قازاق بالاسى» مۇنداي حالگە نەلىكتەن ۇشىرادى، ونىڭ سۇراۋى كىمدە دەپ ماسەلەنى تىكەسىنەن قويادى.

ءسويتىپ، ۇلتشىل اتانعان ساكەننىڭ ءىس-قيمىلىنىڭ شىن مانىندە ۇلتشىلدىق ۋكلونعا جاتاتىندىعىن ايعاقتايتىن دەرەكتەر جينالا باستاپ، ەندى مۇنىڭ ارتى نە بولار دەپ وتىرعاندا تۋرا ءبىر ايدان سوڭ – 1923 جىلدىڭ 17 – 25 ءساۋىرى ارالىعىندا ركپ(ب)-نىڭ XII سەزى ءوتتى. مۇندا بۇرىنعى ۇلتتىق شەت ايماقتاردىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك مەشەۋلىگىن جويۋدى تەزدەتۋ، ەڭبەكشىلەردى پرولەتارلىق ينتەرناتسيوناليزم مەن تۋىسقاندىق دوستىق رۋحىندا تاربيەلەۋ جونىندەگى جۇمىستى جاقسارتۋ قاجەتتىلىگى اتاپ كورسەتىلدى. سىرقاتتانۋىنا بايلانىستى ۆ.ي.لەنين بۇل جيىنعا قاتىسپادى. ستالين مۇنى پايدالانىپ، سەزد قۇجاتتارىنا ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم تۋرالى ەشتەڭە جازبايىق، بارلىق كۇش-جىگەردى جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسۋگە باعىتتاۋ قاجەت دەگەن ۇسىنىستى قانشا تىقپالاسا دا وتكىزە المادى. ءسويتىپ، ۇلتتىق ماسەلە جونىندەگى XII سەزدىڭ قارارىندا جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىق ۋكلون تۋرالى جالپىلاما ءسوز بولدى دا، ۇلىدەرجاۆالىق ۋكلوننىڭ «اسا قاۋىپتىلىگى» ءبىرىنشى ورىنعا شىعا­رىلدى («يزۆەستيا تسك كپسس»، № 9, 1990, 78-ب.).

ساكەن سەيفۋللينگە كومپارتيا سەزىنىڭ بۇل قاۋلىسى وزىنە ەندى الدى-ارتىڭا قاراماي ۇلت ماسەلەسىن كوتەرە بەرۋىڭە بولادى دەپ سەنىم ۇيالاتقانداي اسەر ەتتى. ۇكىمەت باسشىسى ەسەبىندە ءوندىرىس، ەكونوميكا، شارۋاشىلىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر سياقتى تولىپ جاتقان كۇندەلىكتى ىستەرمەن بىرگە، ءتىل مايدانىن ودان ءارى ورىستەتە ءتۇستى. «قازاقتى قازاق دەيىك» دەپ باستاعان ناۋقاننىڭ جالعاسى ەسەبىندە ەندى ءتىل ماسەلەسىن تۋ ەتىپ كوتەردى.

«كەڭسە ىستەرىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ كەرەك» (09.06.1923 ج.), «كەڭسەلەردە ءىستى قازاق تىلىندە جۇرگىزۋگە كىرىسۋ» (25.06.1923 ج.), «نە قىلدىڭدار؟ (15.08.1923 ج.), «قازاقستاننىڭ ورتالىق كەڭەس كوميتەتىنىڭ 3-جالپى جينالىسىنىڭ قورىتىندىسى» (11.09.1923 ج.), «قازاقستاننىڭ زاڭ كوميسسارياتىنا تەڭەلىڭدەر» (19.09.1923 ج.), «كەڭسەلەردە قازاق ءتىلىن جۇرگىزۋ» (23.12.1923 ج.), «اشىق حات» (17.03.1924 ج.) دەگەن ماقالالارىن ءوزى باسقارعان «ەڭبەكشىل قازاق» گازەتىندە جاريالاپ، وندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنا ىقپال ەتتى. بۇل قاتارداعى ءجۋرناليستىڭ جازعان ءسوزى ەمەس، قولىندا بيلىگى بار ۇكىمەت باسشىسىنىڭ قيمىل-ارەكەتى ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ركپ(ب) XII سەزىنىڭ نەگىزىندە 1923 جىلدىڭ 22 قاراشاسىندا قازاق اكسرى-ءنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى قازاق تىلىندە كەڭسە ىستەرىن جۇرگىزۋ تۋرالى دەكرەت شىعاردى.

* * *

اۋمالى-توقپەلى كەزەڭ. ساياسي تالاس-تارتىس كەڭىنەن ورىستەپ، قوعامدىق حال-احۋال كۇندە وزگەرىپ جاتتى. ركپ(ب) XII سەزى اياقتالىسىمەن ي.ۆ.ستالين ونىڭ شەشىمىن جوققا شىعارۋعا بىلەك سىبانا كىرىستى. ەڭ الدىمەن ۇلت ماسەلەسىندە وزىنە نەعۇرلىم تاباندى تۇردە قارسىلىق كورسەتىپ جۇرگەن ب.مديۆاني مەن ح.گ.راكوۆسكيدى شەتەلگە ديپلوماتيالىق قىزمەتكە جىبەردى. سودان سوڭ ناركومناتستىڭ القا مۇشەسى جانە شىعىس ايماقتاعى كوممۋنيستەردىڭ باسشى ورگاندارىن بىرىكتىرۋمەن اينالىساتىن قىزمەتكەر، تاتار كوممۋنيستەرىنىڭ كورنەكتى وكىلى م.ح.سۇلتانعاليەۆ تۇتقىندالىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇستى. كەيىن، ۆ.ي.لەنين قايتقان سوڭ، ي.ۆ.ستالين سوتسياليزم جاقىنداعان سايىن تاپ كۇرەسى كۇشەيە تۇسەدى دەگەن تۇجىرىم جاساپ (1928 ج.), بۇل باعدارلامالىق سيپاتقا يە بولدى. وسىعان وراي ۋكراين، بەلورۋس، گرۋزين، وزبەك، قىرعىز، تاجىك، ارميان، تۇرىكمەن جانە باسقا حالىقتاردىڭ ۇلتشىل-ۋكلونيستەرى انىقتالىپ، ولارعا قاتىستى تەرگەۋ امالدارى جۇرگىزىلە باستادى.

كەزەك قازاقتارعا دا جەتتى. 1933 جىلى ي.ۆ.ستالين قازاقستان باسشىسى ل.ي.ميرزويانعا جەدەل­حات جولداپ، وندا «قازاق بولشەۆيكتەرىنىڭ نەگىزگى ماقساتى ۇلىورىستىق شوۆينيزممەن كۇرەسە وتىرىپ، وت جالىنىن قازاق ۇلتشىلدىعى مەن ونىڭ ۋكلونىنا باعىتتاۋ بولىپ تابىلادى. قازاقستانداعى ۇلتتاردىڭ ەڭبەكشى قاۋىمى اراسىندا لەنيندىك ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ورنىعۋىنا جاعداي جاساۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىقپەن كۇرەس نەعۇرلىم كۇشەيە ءتۇسۋى قاجەت»، – دەپ جازدى («بولشەۆيك كازاحستانا»، №1, 1937 ج.).

* * *

شىلدە ايىنداعى (1937 جىلى) استانا جازۋشىلارىنىڭ جابىق پارتيا جينالىسىنىڭ قاۋلىسى ورىندالا باستادى. تامىزدا ساكەننىڭ سىبايلاستارى دەپ ەسەپتەلگەن ءىلياس جانسۇگىروۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، مۇقاش ورىمباەۆ، ىزمۇقان قۇرامىسوۆ قاماۋعا الىندى. سول ايدىڭ 28-ىن­دە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە «قازاق ادەبيەتىندە» «اۆەرباحشىلدىقتىڭ قال­دى­عىن جويۋ كەرەك» دەگەن ماقالا شىقتى. 7 قىر­كۇيەكتە الماتىدا جازۋشىلاردىڭ جينالىسى ءوتتى. 16 قىركۇيەكتە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە «ۆىكورچەۆات ناتسيونال-فاشيستسكۋيۋ مراز يز سويۋزا پيساتەلەي كازاحستانا» دەگەن رەداكتسيالىق ماقالا جارىق كوردى. جينالىستا دا، گازەت بەتتەرىندە دە ۇلتتىڭ قامىن ويلاعان ساكەن سەيفۋللين №1 نىساناعا الىندى: ول – ۇلتشىل، الاشورداشىلارمەن اۋىز جالاسقان، قوعامعا جات ەلەمەنت، دەلىندى.

24 قىركۇيەكتە داۋىلپاز اقىن اباقتىعا جابىلدى. ار جاعى بەلگىلى…

امانتاي كاكەن.
Abai.kz