رەسەيدىڭ اقپاراتى قازاقستاندى قوس قاپتالدان قىسىپ تۇرعان ازات ەلىمىزدە قازاق ءتىلدى باق ورىستىڭ «جازعىشتارىنا» باقتالاس بولا الماي تۇر. ەگەمەندىك العالى ەلىمىز كەڭەس وداعىنان قالعان اقپاراتتىق اگرەسسيادان ءالى كۇنگە ارىلا الماي كەلەدى. ال ەل ىشىندەگى قازاق جۋرناليستيكاسى ورىس ءتىلدى جورنالشىلارعا نارىقتىق زاماندا باسەكەلەس بولا الماي وتىر. ونىڭ ۇستىنە، نەگە ەكەنى بولەك اڭگىمە – ورىس ءتىلدى گازەت-جۋرنالدار، تەلەارنالار، راديولار، سايتتار قازاق ءتىلدى باق-تان ەكى ەسە كوپ.

ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن ناقتى مىسال كەلتىرە كەتەيىك. ماسەلەنكي، ەلىمىزدە تىركەلگەن قازاق ءتىلدى باسىلىمداردىڭ سانى 344 بولسا، ورىس ءتىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى – 758. قاراپايىم مولشەرگە سالعاندا 2 ەسەدەي كوپ. بۇعان قوسا قوس ءتىلدى 727, ءۇش ءتىلدى 282 باسىلىم جانە بار. ال ساۋساقپەن سانارلىق وتاندىق تەلەارنالاردىڭ وزىندە 11 تىلدە (وزبەك، ۋكراين، پولياك، اعىلشىن، نەمىس، كارىس، ۇيعىر، دۇنگەن، تۇرىك، تاتار، پارسى) حابار تاراتىلادى.

ەلىمىزدەگى رەسەي سويىلىن سوعىپ جۇرگەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا قىسقاشا توقتالا كەتسەك، «ارگۋمەنتى ي فاكتى»، «يزۆەستيا – كازاحستان»، «موسكوۆسكي كومسومولەتس ۆ كازاحستانە» تىكەلەي ماسكەۋدىڭ قارجىلاندىرۋىمەن كۇن كورىپ كەلەدى. بۇنىڭ ىشىندە «يزۆەستيا – كازاحستان» ماسكەۋدەگى ءتۇپ تامىرى «يزۆەستيا» گازەتىندە بايقوڭىرداعى «پروتون-م» زىمىران تاسىعىشىنا بايلانىستى «روسسيا زاپۋستيت «پروتون» بەز ودوبرەنيا كازاحستانا»، «كازاحستان رازرەشيل زاپۋسك «پروتونا» س بايكونۋرا» اتتى ماتەريالدارى جاريالانعاننان كەيىن، ءبىزدىڭ بيلىكپەن كەلىسپەي قالعان بولۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ءدال وسى كەزدە كرەمل مەن اقوردا اراسىندا بايقوڭىر ماسەلەسى ۋشىعىپ تۇرعان-دى. اقىرى اتالمىش باسىلىمنىڭ ءومىرى بايانسىز بولدى. دەگەنمەن، جاريالانعان ماقالانىڭ قۇرىلىسىنا كوز تىكسەڭىز، ماسكەۋ اقوردا باسشىلىعىنا «يزۆەستيا» ارقىلى تىزەسىن باتىرعىسى كەلگەندەي اسەر قالدىرعان.

ءامىرجان قوسانوۆ، تاۋەلسىز ساياساتكەر:

– رەسەيلىك باق-تىڭ قازاقستاندا وسىنشاما كوپ بولۋى كەشەگى كەڭەس وداعىنداعى اقپاراتتىق جاعدايدىڭ سارقىنشاعى دەپ سانايمىن. كەرەك دەسەڭىز، ساياسي ينەرتسيانىڭ ءبىر كورىنىسى. سول سەبەپتى ءبىزدىڭ كوپتەگەن كورەرمەندەر مەن وقىرمان الەمدە بولىپ جاتقان وقيعالارعا ناق وسى رەسەيلىك باق جۋرناليستەرىنىڭ كوزىمەن قارايدى، سولار بەرگەن باعانى ساناعا سىڭىرەدى. ال ول باق-تىڭ رەداكتسيالىق ساياساتىن كرەمل انىقتاپ وتىر. ۋكرايناعا قاتىستى وقيعالار تۇسىندا وسى جاعداي ەرەكشە سەزىلىپ تۇر. بۇل جاعداي قازاقستاننىڭ اقپارات كەڭىستىگىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە زور قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر.

اقپارات كىمنىڭ قولىندا – سول ادام الەمگە يەلىك ەتەتىنى بەلگىلى. وسى تۇرعىدان العاندا، مەملەكەتتىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ اسپەكتىلەرىن قايتا قاراپ، ءتيىستى شارالار قولداناتىن ۋاقىت كەلدى. سونىڭ ىشىندە تاۋەلسىز قازاق ءتىلدى باق-قا، اسىرەسە تەلەۆيزيا مەن سايتتارعا ناقتى قولداۋ كورسەتۋ كەرەك. تاۋەلسىزدىك العالى وتاندىق، سونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلدى ءباسپاسوز ءبىرشاما قالىپتاسىپ قالدى. جۋرناليستەردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگى، باسەكەگە قابىلەتتىلىگى جوعارلادى. بيلىك قانشاما قۋدالاپ، سوتتاپ، جاۋىپ جاتسا دا، ول باسىلىمدار ساحنادان كەتە قويعان جوق. ولار ەل اراسىندا تانىمال. رەسمي گازەتتەردى وقيتىن وقىرماندار قوعامداعى وقيعالار تۋرالى بالاما اقپارات بەرەتىن وسى تاۋەلسىز باسىلىمداردى ىزدەپ ءجۇرىپ وقيدى.

بۇدان باسقا سىم ارقىلى تارايتىن وتاندىق تەلە-كەڭىستىكتە «نتۆ»، «ربك»، «كۋلتۋرا»، «رەن تۆ»، «روسسيا 24»، ء«بىرىنشى ەۆرازيا» سىندى تەلەارنالار جەتىپ ارتىلادى. وسىلاردىڭ ىشىندە «ەۆرازيا» ارناسى قازاقستان تاراپىنان قارجىلاناتىنىنا قاراماستان، كورشىمىزدىڭ ونىمدەرىنە كوبىرەك كوڭىل بولەتىنىن سوقىر كورىپ، ساڭىراۋ ەستىپ وتىرسا دا، اقپارات مينيسترلىگى كورمەگەنسۋىن قويار ەمەس. بۇل جالعىز وسى ارنادان عانا ۇشىراساتىن كورىنىس بولسا جاقسى عوي، جاراعا تۇز سەپكەندەي، جارتىسىنان كوپ اكتسياسى رەسەيلىك «ستس» كومپانياسىنا ساتىلىپ كەتكەن «31 ارنادا» ءدال وسى قويىلىم اينا قاتەسىز قايتالانىپ كەلەدى. ەڭ سوراقىسى سول – كەشكى جاڭالىقتاردىڭ («ينفورمبيۋرو») قازاقشا نۇسقاسى ورىستاردان كەيىن ەفيرگە شىعاتىندىعىندا. وسى كورىنىستەر قوڭىرتوبەل حالىقتىڭ كوزىنە شوقتاي باسىلىپ جۇرسە دە، اقوردا بيلىگى تاراپىنان ء«اي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا» تابىلار ەمەس...

بولات ءمۇرسالىم، «31 ارنانىڭ» اقپاراتتىق باعدارلامالار دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى:

– بىرىنشىدەن، قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا اقپاراتتىق شەكارا جوق. ەكىنشىدەن، رەسەي قازاقستاندى اقپاراتتىق تۇتىنۋشى سانايدى. بۇعان قوسا، قازاقستان ۋكراينا سياقتى رەسەيلىك اقپاراتتىق ونىمدەردىڭ تارالۋىنا تىيىم سالا الماي كەلەدى. ۇشىنشىدەن، شىندىعىن ايتقاندا، جالپى ساپا بويىنشا باسەكەلەسە المايمىز. رەسەي ارنالارىنىڭ باعدارلامالارىن قازاقستان كوشىرەدى، ال رەسەي ونى باتىستان كوشىرەدى. تورتىنشىدەن، قازىر «31 ارنا» باسشىلىعى قازاقشا جانە ورىسشا باعدارلامالاردى بلوك قاعيداسىمەن بەرىپ وتىر. ياعني، كەشكى 20:30-عا دەيىن ورىس تىلىندەگى ونىمدەر كورسەتىلەدى. ال 20:30-دان باستاپ، كەشكى پرايم-تايمدا قازاقشا دۇنيەلەر باستالادى. قازاقشا جاڭالىقتار سول كەشكى، كورەرمەن ەڭ كوپ كورەتىن ۋاقىتتىڭ باسى.

جەكەلەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، رەسەيلىك اقپارات اگرەسسياسى قازاقستاندا اسقان جىمىسقىلىقپەن جاسالۋدا. ونداي ينتەرۆەنتسيالىق ساياساتتىڭ بارىسىن بىزدەگى قاۋىپسىزدىك ورگاندارى باقىلاۋعا الىپ وتىر ما، جوق الدە بۇل سالاداعى مۇددەمىز دە جەمقورلىقتىڭ تاۋارىنا اينالعان با – ول جاعىن جىعىپ ايتا الماسپىز.

بىرقاتار ساراپشىلاردىڭ وي-پىكىرىن ەكشەپ، اقپارات نارىعىنداعى مامانداردىڭ بولجامىنا دەس بەرسەك، قازاقستان اقپارات الەمىن جاۋلاپ الۋعا كرەمل تاراپىنان رەسەيلىك ء«سىبىر كورپوراتسياسىنا» ناقتى مىندەتتەر جۇكتەلگەنگە ۇقسايدى. ونىڭ ناقتى ماقساتى – قازاقستاندىق اقپارات نارىعىندا جۇرگەن ورىس ءتىلدى باسىلىمدار مەن ينتەرنەت-سايتتاردىڭ بىرقاتارىن استىرتىن ساتىپ الۋ، ەندى بىرەۋلەرىنە قارجىلىق قولداۋ كورسەتۋ ارقىلى ولاردىڭ ۇستانىمىن رەسەيلىك كوزقاراسقا بۇرۋ، تانىمال ورىس ءتىلدى جورنالشىلارعا ينتەرنەت-سايت اشۋعا جاردەم جاساۋ جانە ولاردىڭ ۇستانىمىن رەسەيدىڭ ساياساتىنا قاراي ىقشامداۋ.

ينسايدەرلىك دەرەككوزدىڭ وسى جورالعىسىن ەلەكتەن وتكىزەر بولساق، بۇگىندە قازاقستاندا وزدەرىن تاۋەلسىز اتايتىن ينتەرنەت-سايتتاردىڭ تەڭ جارىمىنا جۋىعى رەسەيلىك ساياسي كوزقاراستار اعىمىن قولدايدى نەمەسە «ح» ساعاتى تۋعان شاقتا كرەملدىڭ قازاقستانعا قارسى اقپاراتتىق اگرەسسياسىن باستاپ كەتۋگە ءازىر وتىر. ونىڭ ۇستىنە «قازنەت»-ءتىڭ ينتەرنەت كوزى بۇكىلالەمدىك عالامتورعا رەسەيدىڭ وپتيكا-تالشىقتىق بايلانىس جۇيەسى ارقىلى شىعاتىنىن ەسكەرەر بولساق، ءبىزدىڭ بۇكىل ينتەرنەت كوممۋنيكاتسيامىز كورشىمىزدىڭ ۋىسىندا وتىر دەگەن ءسوز.

سونىمەن بىرگە گازەت-جۋرنال ونىمدەرىن تاراتۋ جۇيەسىنە دە رەسەيلىكتەر قول سۇققانى سوڭعى كەزدەرى ءجيى ايتىلا باستاعان تاقىرىپقا اينالدى. ماسەلەن، گازەت-جۋرنالعا جازىلۋ جۇيەسى تەك قانا «قازپوشتا» ارقىلى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە قوجايىندارى رەسەيدە وتىرعان قازاقستاندىق كوممەرتسيالىق توراپتار ارقىلى دا جۇرگىزىلىپ جاتقانى بەلگىلى بولدى. ونىڭ ايقىن دالەلى – باسپاسوزگە جازىلۋدىڭ ءبىر تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان «ۋرال-پرەسس» سەرىكتەستىگى. بۇل سەرىكتەستىك نەگىزىنەن قازاقستاندىق تۇتىنۋشىعا تەك قانا رەسەيلىك ءونىمدى ۇسىنادى.

سول سياقتى، اسىرەسە رەسەيمەن شەكارالاس ايماقتارداعى گازەت-جورنال تاراتۋ جۇيەلەرى نەگىزىنەن رەسەيلىك قوجايىنداردىڭ قولىنا وتكەن دەگەن ءسوز بار. ولار جەرگىلىكتى نارىقتا قازاقستاندىق باسپا ونىمدەرىن جاساندى تۇردە تاپشىلىققا اينالدىرىپ، ەسەسىنە تۇتىنۋشىعا تەك قانا رەسەيلىك گازەت-جورنالدار عانا ۇسىنادى. بۇل دەگەنىڭىز كادىمگى قارا بازاردان جەرگىلىكتى ءسۇت ونىمدەرىن ىعىستىرىپ، ونىڭ ورنىن تەك قانا رەسەيلىك تاۋارعا تولتىراتىن قاراپايىم مىسالعا ءدال كەلەدى. گازەت-جورنال ونىمدەرى نارىعىنداعى جاعداي دا ءدال وسىنداي جاساندى مونوپوليا ارقىلى جۇزەگە اسۋدا. مۇنداي جاعداي بۇگىندە تەك قانا شەكارالىق ايماقتاردا عانا ەمەس، ءتىپتى الماتى مەن استانادا ورىن الا باستاعانىن گازەت-جورنال ونىمدەرىن شىعارۋشى قازاقستاندىق باسپاگەرلەر دە ايتا باستادى.

قازاقستاندا ينتەرنەتتى پايدالانۋشىلار قاتارى جىل وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى. سوزىمىزگە 2011 جىلى 5 ميلليون عانا بولعان «قازنەت» تۇتىنۋشىلارىنىڭ 2013 جىلى 11 ميلليوننان اسىپ جىعىلعانى ايقىن دالەل بولا الماق. بۇل – قازاقتاردىڭ دا عالامتورداعى قاتارى كوبەيە ءتۇستى دەگەن ءسوز. بىراق مۇندا دا رەسەيدىڭ «ينتەرفاكس»، «نوۆوستي» سىندى اقپاراتتىق سايتتارىنىڭ «ينتەرفاكس-كازاحستان»، «نوۆوستي-كازاحستان» كلوندارىنان كوز سۇرىنەدى. سايتتاردى بىلاي قويعاندا، «اگەنت»، «موي مير»، «ودناكلاسسنيكي»، «ۆ كونتاكتە» سياقتى الەۋمەتتىك جەلىلەرى قازاقستاندىق ينتەرنەت تۇتىنۋشىلاردىڭ جۇرەگى مەن ساناسىن جاۋلاپ الدى. ال بۇل جەلىلەر رەسەيلىك ارناۋلى قىزمەتتىڭ قازاقستاندىق كونتەنتكە الەۋمەتتىك زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن قۇرالىنا اينالعان.

قالاي دەسەك تە، بۇگىندە قازاق اقپارات الەمى پۋتين باستاعان شوۆينيستىك يمپەريانىڭ «اشسا – الاقانىندا، جۇمسا – جۇدىرىعىندا» تۇر. بولاشاقتا عايىپتان تايىپ، ۋاقىت ءوز دەگەنىن الىپ، قازاقستاندىق بيلىك اۋىسىپ، ەۆرازيالىق وداقتان شىعاتىنداي بولساق، كرەمل ۋكرايناعا جاساعانىن بىزگە قايتالاماسىنا كىم كەپىل؟

قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن كوتەرىپ، قازاق قوعامى اراسىندا بۇرق-سارق پىكىر تۋدىرعانى بارشاعا ءمالىم. ول يدەيانىڭ ءمانى مەن مازمۇنى بولەك تاقىرىپتىڭ ارقاۋى. بىراق وسى «ماڭگىلىك ەلدە» تاۋەلسىز ءباسپاسوزدىڭ ءورىسى شەكتەلگەنىن، ونىڭ ورنىن ورىستىق وعاش وشاقتار جاۋلاپ جاتقانىن يدەيا اۆتورى بىلە مە ەكەن؟ ەۋرازيالىق وداق دۇرمەگىمەن كورشىمىزدىڭ كولەڭكەسىنە جانتايامىز دەپ ءجۇرىپ، ۇلتتىڭ جانى مەن رۋحىنان ايىرىلىپ قالماساق بولعانى.

ەسداۋلەت قىزىربەكۇلى،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 36 (260) 09 قازان 2014 جىل.