جاقىندا عانا قازاق وقىرماندارى «قازاقتىڭ قۇپيا تاريحى» اتتى كىتاپپەن قاۋىشتى. سياسى كەۋىپ ۇلگەرمەگەن تۋىندىنىڭ اۆتورى – بەكجان ادەنۇلى. كىتاپتا قازاق تاريحىنىڭ القيسساسى، قالىپتاسۋ جولى، تۇركى تىلدەس ۇلتتاردىڭ وتكەنى مەن مەكەن ەتكەن ايماعى جونىندە تىڭ دەرەكتەر قامتىلعان. سونىمەن قاتار، مۇنداعى جازبالاردان كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ زەرتتەۋىنەن باستاۋ الاتىن دەرەك-دايەكتەردىڭ كەيبىرىنىڭ شىن مانىندە بۇرمالانعانىن ۇعۋعا بولاتىنداي. تەك كاسىبي ماماندارىمىز تاراپىنان ءجىتى زەردەلەۋ قاجەت سىڭايلى. ولاي دەيتىنىمىز جانە قىزىقتىسى دا وسى، اۆتوردىڭ ءوزى نەگىزىنەن تاريحشى ەمەس، جاي عانا ەنەرگەتيك. الايدا، ول بالا كەزىنەن ءوز ۇلتىنىڭ كەشەگىسىن بىلۋگە قاتتى قۇشتار بولعان جانە سول قۇشتارلىعىنا بار كۇش-جىگەرىمەن جەتۋگە ۇمتىلعان. 

راسىندا، تاريحقا «اركىمنىڭ-اق بار تالاسى». سوندىقتان بەكجان ادەنۇلىنىڭ ءار پاراعىن تەك دارەتپەن، اللانىڭ اتىن اۋزىنا الا وتىرىپ جازىپ شىققان بۇل ەڭبەگى ۇلت كەشەگىسىن تانۋعا سەپتەسەدى دەگەن ءۇمىت باسىم بىزدە. بۇل – وقىرمان رەتىندەگى ويىمىز. ال «قازاقتىڭ قۇپيا تاريحىنىڭ» اق-قاراسىن ايىرۋدى، سارالاپ، زەردەلەپ، باعاسىن بەرۋدى كانىگى ماماندارىمىزدىڭ ەنشىسىنە قالدىرامىز. اۆتوردىڭ اڭگىمە اۋانى تومەندەگىدەي.

– بەكجان اعا، «قازاقتىڭ قۇپيا تاريحى» كىتابىن جازۋىڭىزعا قانداي جاعداي تۇرتكى بولدى؟

– ءوز ۇلتىمنىڭ تاريحىن بىلۋگە بالا جاسىمنان قۇشتار بولدىم. ون جاسىمدا-اق الپامىس، قوبىلاندى باتىر جىرلارىن جاتقا بىلەتىنمىن. تاريحي وقيعالار باياندالعان كىتاپتاردى وقىعاندا ءبىر تىلسىم قۇپيا الەمگە كىرىپ كەتكەندەي اسەردە بولاتىن ەدىم. ءجا، ناقتى ساۋالعا ورالسام، اۋەلدە مەن قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى يسلام ءدىنىنىڭ تىكەلەي ىقپالىمەن قالىپتاسقانى جايىندا جازىپ باستاعان ەدىم. ويتكەنى، قازىرگى تاڭدا اسىل ءدىنىمىزدىڭ جاماعاتى اراسىندا ۇلتىمىزدىڭ مۇسىلماندىعىنا كۇمانمەن قارايتىن تەرىس پيعىلداعى اعىم وكىلدەرى كوبەيگەنى راس. وسىلارعا توسقاۋىل قويۋ ماقساتىندا يسلام مەن قازاق سالت-ءداستۇرىنىڭ ەگىز ۇعىمداي ەكەنىن ۇقتىرۋعا تىرىسپاق بولعانمىن. كىتاپتىڭ سوڭعى جاعىندا وسى جايلار قىسقاشا باياندالادى.

سودان كەيىن قازاق اتاۋىنىڭ شىعۋ توركىنىن انىقتاعىم كەلدى. ءدال وسى مەزەتتەردە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «حالىق – تاريح تولقىنىندا» جوباسىن ۇسىنىپ، ماماندارعا جاڭا تاريحتى جازۋدى مىندەتتەدى. مىنە، بۇل باستاما مەنىڭ جۇمىسىممەن تۇسپا-تۇس كەلىپ، ءتىپتى، قۇلشىنىسىمدى ارتتىردى. وسى ىزدەنىستەرىم جالپى ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ تاريحىن «قوپارۋعا» ءماجبۇر ەتتى. كوشپەلى تايپالارعا قاتىستى سولاردان تاپقان دەرەكتەرىم مەن تاريحي شەشىلمەگەن ماسەلەلەر وسى كىتاپتىڭ جازىلۋىنا تۇرتكى بولدى. سەبەبى، تىنىمسىز ەڭبەگىمنىڭ ارقاسىندا ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەگەن دۇنيەلەرگە كەزىكتىم، ونىڭ ۇلكەنى – اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى ءال-ءماسۋديدىڭ «شيرۆان مەن ال باب تاريحى» جازباسىنىڭ اۋدارماشىنىڭ تۇسىنىكتەمەلەرى كىرىستىرىلگەن ورىسشا نۇسقاسى. وسىنداي دۇنيەلەردەگى دەرەكتەر مەن كوشپەلىلەرگە قاتىستى تاريحي مالىمەتتەردى ءبىرتۇتاس جۇيەلەگەنىمدە كورىنگەن شىندىقتار مەنى شىنىمەن تاڭ قالدىردى.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بۇگىنگى جاستار، قازىرگى بۋىن ساق، قۇڭ، ءۇيسۇن جانە كونە تۇركىلەردەن جالپى حابارى بار. بىراق، ولاردىڭ قالاي ءبىزدىڭ بابامىز بولاتىنىنان، قازاقپەن قالاي جالعاساتىنىنان بەيحابار. شىن تاريحشىلاردىڭ دا زەرتتەۋلەرىنە ۇڭىلسەك، ءار ءداۋىردىڭ اراسى جاي عانا ءبىر ۇزىك-ۇزىك دۇنيە سياقتى ەكەنىن بايقايمىز. ورىس ءتىلدى تاريحشىلاردىڭ «كونە تۇركىلەر مەن بۇگىنگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ەش بايلانىسى بولماۋى مۇمكىن» دەگەن تۇجىرىمدارىن دا ەستىپ ءجۇرمىز. قازاق حالقىنىڭ وتكەنىن ون ءتورتىنشى عاسىردا اسپاننان سالبىراپ تۇسكەندەي قىلىپ كورسەتەدى. كەرەي مەن جانىبەك حانداردان بۇرىن قازاق حالقىنىڭ تاريحى بولماعان سياقتى. ال ناقتى دەرەكتەردى زەر سالا سارالاساق، قازاق اتاۋى مەن قۇڭ حالقى اتاۋى بايلانىستى ەكەنىن جانە التىنشى، جەتىنشى عاسىرلاردا  قازاقتىڭ كورشى ولكەلەردە «قاساق»، «قاشاق»، «حاسا»، «كوزاگ»  دەگەن بۇرمالاۋلارمەن اتالعانىن انىق كورەمىز. ونىڭ ۇستىنە، اسكەري ۇلت اتالىپ كەتكەن كازاكتاردىڭ ەسكى سوزدەرىنىڭ دە، اتاۋلارىنىڭ دا بىزبەن ۇقساستىعىن كەزدەيسوقتىق دەپ ايتا سالۋ قيىن...

ءبىز قازاق حالقىنىڭ ۇرپاعى بولعاننان كەيىن ءوز ۇلتىمىزدىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋىمىز قاجەت. ءار قازاق وسىنى ۇعىنسا دەيمىن. كەشەگى بابالارىمىزدا ءبارى بولدى: بايلىق تا، پاتشالىق تا، باتىرلىق تا... ولار ۇلت بولاشاعى ءۇشىن بايلىعى مەن بيلىگىن تارك ەتە الدى، جاندارىن بەردى، قاسىق قاندارىن قيدى. نەگە؟ ويتكەنى،  ۇلتىنىڭ اماندىعىن ءوز قارا باسىنىڭ اماندىعىنان جوعارى قويدى، ۇرپاعىنىڭ بولاشاعى ۇلتىنىڭ اماندىعىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن جاقسى سەزىندى. سوندىقتان بىزگە وسىنداي بايتاق دالا، تەرەڭ تاريح مۇرا بولىپ قالىپ وتىر.

– ەڭبەگىڭىزدى باستان-اياق وقىپ شىقتىق. ءتىلىڭىز اۋىر، ءتۇسىنۋ قيىنعا سوعاتىنى راس. الايدا، كوركەمدىگى تۇرعىسىنان كاسىبي تاريحشىنىڭ جانە از-ماز ءدىن مامانىنىڭ ءستيلى بايقالادى. ونىڭ ۇستىنە، كىتاپتىڭ العاشقى بەتتەرىنە بۇل تۋىندىڭىزدى تولىقتاي تەك دارەتپەن جازعانىڭىزدى ايتىپسىز جانە ارا-تۇرا اللانىڭ ەسىمىن اۋىزعا الاسىز. بۇل – دىنشىلدىگىڭىز بە، الدە، قازاق تاريحىنا دەگەن قۇرمەتىڭىزدىڭ بەلگىسى مە؟

– كىتاپ وقۋعا قيىن ەكەنى راس. اۋەلگى نۇسقاسىندا مۇنان دا قيىن بولاتىن. الايدا، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى شىرىنبەك قويلىباەۆتىڭ كومەگىمەن ءبىرشاما جونگە كەلتىرىلدى، گراماتيكالىق قاتەلەرى قالىپقا كەلتىرىلدى. ونى وقۋداعى ەندىگى قيىندىق – مەنىڭ سوزدەرىمدى قۋاتتايتىن دەرەكتەردىڭ دەر كەزىندە ورنالاستىرىلىپ وتىرۋىندا. بىراق ول دەرەكتەرسىز بۇل كىتاپتىڭ قۇنى بولماس ەدى. سوندىقتان ولاردى ءوز ورىندارىندا ساقتادىم جانە ونى قاجەت ەتكەن وقىرمان دەرەكتەردى تۇپنۇسقاسىنان تەكسەرە الاتىنداي سىلتەمە جاسالدى.

مەن ايتار ەدىم، بۇل كىتاپتىڭ نەگىزگى مىندەتى – قازاق تاريحىن زەرتتەپ، زەردەلەپ جۇرگەن تاريحشىلارعا سەپتەسۋ، دۇرىس دەرەكتەردىڭ باعىتىنا جول سىلتەۋ جانە شىنايى دۇنيەلەردىڭ قايدا جاتقانىن كورسەتۋ. باسقالاي ەش مۇددەنى كوزدەمەگەنىم راس، اتاق شىعارۋعا دا قۇمارتپاعانىم اللاعا ايان. جانە ەڭ باستىسى، بۇل ەڭبەك ءالى بىتكەن جوق، كىتاپتا تاريحىمىز تولىق قامتىلماعان. مۇنى جالعاستىراتىن – تاريحشىلار، ارحەولوگتار، عالىمدار. الايدا، بۇل كىتاپ قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، ءبىرتۇتاس ەۆرازيا حالىقتارى تاريحىن دۇرىس تۇسىنۋگە جول اشادى دەپ بىلەمىن. مەن وسىنداي دۇنيەنى جازعانىما قۋانامىن. جازۋعا مۇمكىندىك بەرگەن اللاعا شۇكىرشىلىك ايتامىن. سەبەبى، بۇل كىتاپتان وقىرمان يسلام ءدىنى مەن قازاق تاريحىنىڭ تىعىز بايلانىستا ەكەنىن ۇعادى. ماسەلەن، ورحان ەنيسەي جازبالارىمەن تۋىس رۋنيكالىق جازبالار سوناۋ سكانديناۆيادا، التىن اداممەن تابىلعان دۇنيەلەردە، اتيللانىڭ توستاعانىندا، كيەۆتەن شىققان حازارلىق جازبالاردا كەزدەسەدى. الايدا، سولاردىڭ كوپشىلىگى ءالى كۇنگە وقىلعان جوق. نەگە؟ ويتكەنى، ول قيىندىق حالقىمىزدىڭ جازباسىنىڭ اراب ارىپتەرىنە كوشۋىمەن جانە يسلام ءدىنى ىقپالىمەن حالىق ساناسىندا ورنىققان وزگەرىستەرگە بايلانىستى. كوشپەلى عۇمىر كەشكەن بابالارىمىزدىڭ تاڭبالارى اڭ، قۇس، جانۋارلاردىڭ پىشىنىندە بولعانى تۇسىنىكتى. يسلام ءدىنى كەلگەننەن كەيىن سول بابالارىمىز جاندى بەينەنى تاڭباعا اينالدىرۋ وعان تابىنۋمەن بىردەي بولاتىنىن ۇعىپ، سونىڭ ءبارىن جانسىز بەينەلەرگە اۋىستىردى. وسى سەبەپتەن، قازاق تايپالارىنىڭ ەشقايسىسىنىڭ تاڭباسىنان جاندى حايۋاننىڭ بەينەسى كەزدەسپەيدى. بۇل قازاق ومىرىندە يسلام ءدىنىنىڭ دارەجەسى قانداي بولعانىن كورسەتەدى. سوندىقتان دا ەسكى تۇركى جازبالارىن ۇعىنا الماي قالدىق ءبىز.

 «ادامنىڭ ەمەس، اللانىڭ دەگەنى بولادى» دەپ تۇسىنگەن مۇسىلمان قازاقتىڭ بالاسى بولعاندىقتان جانە قازاق حالقىنىڭ شىنايى تاريحىن اشۋدى اللا ءناسىپ ەتەر دەگەن ۇمىتپەن وسى ەڭبەكتى باسىنان اياعىنا دەيىن تەك دارەتتى بولعان كۇيدە جازىپ شىققانىم راس. شىنىندا، ماعان ۇلكەن مۇمكىندىك بەرىلدى، ايتپەسە، مۇنداي ەڭبەك قاراپايىم مەن سياقتى ادامنىڭ قولىنان كەلمەس ەدى. قاسيەتتى قۇراندا ء«اربىر ءبىلىم يەسىنىڭ ۇستىندە ايتۋشى بار» دەگەن ماعىناداعى اياتتار بار، ياعني، ءبىلىم يەسىنىڭ ىزدەنىسى تابىستى بولۋى وعان جوعارىدان بەرىلەتىن مۇمكىندىككە بايلانىستى. ايگىلى مەندەلەەۆ حيميالىق ەلەمەنتتەر كەستەسىن تۇسىندە دايىن تۇردە كورگەنى بارلىعىمىزعا بەلگىلى جايت، ال مۇنداي تىلسىم جايلار تاريحتا جەتكىلىكتى.

– بەكجان اعا، ءسىز ەڭبەگىڭىزدىڭ بارىسىندا قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىن، قازاق تايپالارىنىڭ ەۋروپا دالاسىندا ەركىن كوشىپ-قونعانىن، سايىن ساحارانى جاۋلاي شارلاعانىن اڭگىمەلەپ، تۇركى تىلدەس ۇلتتاردىڭ تامىرىن قازاق تايپالارىنان تارقاتاسىز. جانە قازاق ۇلتىنا قاتىستى كوپتەگەن دەرەكتەردى جاڭاشا سارالاپ، قۇجات-دايەكتەردىڭ مازمۇنىن ءتول تاريحىمىزدىڭ مۇددەسىندە سويلەتەسىز. ارينە، قۋانتارلىق جاعداي. دەسە دە، «قازاقتىڭ قۇپيا تاريحىنداعى» سىزگە دەيىن ايتىلماعان دۇنيەلەردى زەردەلەۋگە وتاندىق كاسىبي تاريحشىلار نەگە قادام باسپادى دەپ ويلايسىز، الدە، ولاردىڭ قارىم-قابىلەتى جەتپەدى مە؟ نەمەسە، مۇنىڭ ساياسي استارى بار ما؟

– تۇركى ءتىلدى ۇلتتار عانا ەمەس، ورىس، ارميان، گرۋزين ءتارىزدى ۇلتتاردىڭ دا ءتۇبى تۇركىلىك تايپالاردان قالىپتاسقانى ناقتى تاريحي دەرەكتەر ارقىلى كورسەتىلدى. ولاردى تۇگەلدەي قازاقتان تارادى دەۋ دۇرىس بولماس، الايدا، سولار تاراعان قۇڭ، ساق، ءۇيسۇن حالىقتارىنىڭ وسى ءداۋىر باسىنان قازاقستان اۋماعىنداعى تاريحي بىرىگۋىنەن قالىپتاسقان ءبىرتۇتاس الىپ حالىق «قازاق» دەپ اتالعانى انىق. ءبىر قاراعاندا مۇمكىن ەمەس ءتارىزدى، الايدا، وسى كىتاپتى مۇقيات وقىپ، تۇسىنگەن ادام وسىلاي ەكەنىن مويىندايدى دەپ بىلەمىن. ەۋرازيا دالاسىن مەكەندەگەن ۇلتتاردىڭ بارلىعىن دەرلىك ەرتەدەگى ساق (سكيف), ءۇيسۇن، قۇڭ حالىقتارىنىڭ جەكەلەگەن تايپالارى قالىپتاستىرعان. ال قازاق حالقىنىڭ جەكە تايپادان ەمەس، سول ساق (سكيف), ءۇيسۇن، قۇڭ حالىقتارىنىڭ قازىرگى قازاقستان ايماعىندا تاريحي توپتاسۋىنان قالىپتاسقانىن تاريحي دەرەكتەر انىق دالەلدەيدى.

«جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ» زاڭىنىڭ تەك قازاق حالقىندا بولۋى جانە قازاق ءتىلىنىڭ عانا ەشقانداي ديالەكتىلەرگە بولىنبەيتىنى ونىڭ ەۋرازيا حالىقتارى تاراعان «التىن تامىر» ەكەندىگىمەن بايلانىستى. يسلام ءدىنىن قابىلداعانعا دەيىن تايپالار «اق» جانە «قارا» بولىپ ەكى توپقا بولىنگەن جانە وسى ەكى توپ اراسىندا قىز الىسۋ ءداستۇرى بولماعان. «تەڭ تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن» دەگەن ءسوز سول زاماننان قالسا كەرەك. جەكە تايپا ءوز ىشىندە عانا قىز الىسۋدان زاماندار وتە سول تايپا اتاۋىمەن جەكە ۇلت قالىپتاسىپ وتىردى. ايتالىق، تاتار تايپاسىنان – تاتار، قىرعىز تايپاسىنان – قىرعىز، ۇيعىر تايپاسىنان – ۇيعىر، باشقۇرت تايپاسىنان – باشقۇرت، الان تايپاسىنان – قاراشاي مەن بالقار، ماڭعىت تايپاسىنان – نوعاي، قاراپاپاح تايپاسىنان – قاراقالپاق، ابار تايپاسىنان – اۆار، قابار تايپاسىنان – قاباردين، قۇمان تايپاسىنان – قۇمىق، ۇزىك كوشپەلىلەرى مەن ءۇيسۇن وتىرىقشىلارىنان – وزبەك، تۇركى تايپاسىنان – تۇرىك، حازار تايپاسىنان – ازاربايجان، بۇلعار تايپاسىنان – بولگار مەن ورىس ۇلتتارى قالىپتاستى. قازاق حالقى قالىپتاسقانسوڭدا بۇل ءۇردىس توقتاعان جوق، ولاردىڭ سوڭعىسى – نوعاي مەن قاراقالپاق ۇلتتارى. ارداقتى حاندارىمىز حالىق ارى قاراي ىدىراماس ءۇشىن «جەتى اتاعا دەيىن قىز الماۋ» زاڭىن ەنگىزگەنىن كورەمىز. وسىلايشا «التىن تامىردى» ىدىراپ، تولىق جوعالۋىدان سول «جەتى اتاعا دەيىن قىز الماۋ» زاڭى ساقتاپ قالدى. قالعان تايپالار ءوزارا وسىلايشا ءجىپسىز بايلانىپ، «قازاق» حالقى قۇرامىندا ساقتالىپ قالدى. الايدا، حالقىمىز، زاكاۆكازەدە بەس عاسىر وتىرىپ، سوسىن قازىرگى وڭتۇستىك رەسەي مەن ۋكراينا ايماعىنا ورنىققان ۇلكەن بولىگىنەن ايرىلدى، ولار – حريستيان ءدىنىن قابىلداۋ ارقىلى شىركەۋ ءتىلى ىقپالىمەن سلاۆيان ءتىلدى حالىققا اينالعان كازاكتار بولاتىن، ياعني، قازىرگى رەسەيلىك كازاكتار مەن ۋكراين حالقى.

وسى ورايدا، باسقا ۇلت وكىلدەرى «قازاقتار بارلىق تاريحي وقيعالاردى وزدەرىنە تارتتى» دەپ رەنجىپ، كەيۋى مۇمكىن. الايدا، ولار نەگىزىنەن شەتتەپ قالعان جەكە تايپالار ەسەبىنەن ۇلتقا اينالعانى تاريحي شىندىق. ال قازاق حالقى سول تايپالار شىققان «التىن تامىردىڭ» ساقتالعان جۇرناعى بولىپ تابىلادى.

رەسەي يمپەرياسى مەن ستالين بيلىگى نەگىزىنەن قازاق حالقى تاريحىن جويۋعا ۇمتىلدى. توتاليتاريزمدىك جۇيەنىڭ  «بىلگىرلەرى» تاريحي اتاۋلار مەن دەرەكتەردى قالايدا قازاق حالقىنا قاتىسى جوقتاي ەتىپ تۇجىرىمدايدى، ولاردى وزبەك، ۇيعىر، قىرعىز، تاتار، تۇركىمەن، موڭعول ءتارىزدى حالىقتارعا تيەسىلى دەۋگە دەيىن بارادى. ولار بۇل قادامعا بەكەردەن بەكەر بارعان جوق. ويتكەنى، قازاقتان باسقا ۇلتتاردىڭ ەشقايسىسى تۇركى ءتىلدى حالىقتاردىڭ «التىن تامىرىمىز» دەي المايتىنىن جاقسى ءتۇسىندى. سول سەبەپتەن، ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ شىنايى تاريحىن قازاق حالقى تاريحىن زەرتتەۋ ارقىلى عانا انىقتاۋعا مۇمكىندىك تۋادى. سوندىقتان، بىزدەردىڭ وسىنداي ورتاق تاريحىمىز قازاقستاندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۇلتتاردى «التىن تامىر» اياسىندا بىرىكتىرەتىن كۇشكە اينالۋى ءتيىس.

وسى كىتاپتا ايتىلعان دۇنيەلەردىڭ بۇگىنگى كەزەڭگە دەيىن وتاندىق تاريحشىلار تاراپىنان ايتىلماۋى قازىرگى ەلىمىزدىڭ ساياساتىنا ەش قاتىسى جوق، مەنىڭ بىلۋىمشە. كەرىسىنشە، قازاق تاريحىن قايتا زەرتتەۋگە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى تىكەلەي نۇسقاۋ بەرگەنىنە بارلىعىمىز كۋامىز. كەڭەس وكىمەتى ۇلتتىق تاريحشىلاردى قاتاڭ قاداعالاپ، سلاۆيان ءتىلدى ۇلتتاردان ارنايى تاريح ماماندارىن دايىنداعانىن جانە جالپى ۇلت تاريحشىلارىنا ەجەلگى تاريحتى زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەرمەگەنىن وسى كىتاپتا ناقتى دەرەكتەرمەن جازدىم. جاسىراتىن تۇگى جوق، بۇگىنگى قازاق تاريحشىلارى نەگىزىنەن قازاق حاندىعىنان بەرگى عاسىرلاردى زەرتتەۋمەن اينالىستى. ال قۇڭ مەن سكيفتەر تاريحى نەمەسە حازار مەن ۇلى بۋلعاريا مەملەكەتتەرى تاريحىن زەرتتەۋ تەك سلاۆيان ءتىلدى عالىمداردىڭ ەنشىسىندە بولعانى انىق. قانىمىزعا سىڭگەن مۇسىلماندىق اق كوڭىلدىلىگىمىز، سەنگىشتىگىمىز ءبىزدىڭ تاريحشىلارعا سلاۆيان ءتىلدى عالىمداردىڭ قاتە، جىمىسقى تۇجىرىمىن «قۇران ۇكىمىندەي» قابىلداتتى. ءالى دە سول ادەتتەن ارىلا الماي وتىرعانىمىز تاعى شىندىق. ولار: «قازاقتىڭ البانى مەن كاۆكاز البانياسىن جانە قازىرگى البانيا ەلىن ءوزارا قاتىستى دەپ ساناماڭدار» دەيدى، بىزدەر ويلانباستان ء«لاپپاي» دەيمىز. ولار: «تارباعاتايدا بولعان ابار تايپاسىنىڭ كاۆكازداعى اۆارلار مەن ەۋروپادا بولعان اۆار قاعاناتىن قۇرعاندارعا قاتىسى جوق» دەيدى، ونى دا سولاي سانامىزعا سىڭىرە سالدىق. ولار: «الاندار يران ءتىلدى، ويتكەنى، الاندار ۇرپاعى – وسەتيندەر» دەيدى، بىزدەر ءبىر-بىرىنە «الان» دەپ سويلەيتىن بالقار مەن قاراشايدى كورە تۇرا، ولاردىڭ ايتقانىنا سەندىك. ولار: «چەركەس دەپ  ادىگەي حالقىنىڭ ءبىر بولىگى اتالعان» دەيدى، ال ادىگەي حالقى بۇل اتاۋدى ەشقاشان قابىلداماعانىن وزدەرى دە مويىندايدى. ال بىزدەر وزىمىزدە شەركەش تايپاسى بار ەكەنىن بىلە تۇرا، ولاردىڭ ايتقانىن دۇرىس سانايمىز. ولار: «كازاكتار ىشكى رەسەيدەن كرەپوستنوي قۇلدىقتان قاشقان ورىستاردان قالىپتاستى» دەيدى، ال بىزدەر كازاكتار جايىندا ون ءتورتىنشى عاسىردان بەلگىلى ەكەنىن جانە كرەپوستنوي قۇلدىق رەسەيدە تەك ون جەتىنشى عاسىردا عانا ەنگىزىلگەنىن بىلە تۇرا، ولاردىڭ وتىرىكتەرىنە سەنە كەتەمىز. ولار: «زاكاۆكازەدە بولعان كاساحيا ەلى مەن كاشاك حالقى – كابارديندەردىڭ اتا-باباسى» دەيدى، بىزدەر ول جاقتا قازىر دە بار كازاح پەن كاساح اتاۋلارىن كورە تۇرا جانە كابارديندەر سول زاماندا كاۆكاز ماڭىندا ءومىر سۇرگەن قابار تايپاسى ۇرپاعى بولۋى مۇمكىن ەكەنىن تۇسىنە تۇرا، ولاردىڭ سوزىنە توقتايمىز. كازاكتاردىڭ كەلبەتى مەن كيىمدەرى سول كاۆكازدىقتارمەن بىردەيلىگىن جانە ولاردىڭ ەسكى سوزدەرى قازاقشا ەكەنىن بىلە تۇرا، ولاردىڭ زاكاۆكازەدەن قۋىلعان قازاقتار ۇرپاعى ەكەنىنە سەنبەيمىز. سەبەبى، رەسەيلىكتەردىڭ «ولار قازاق ەمەس» دەگەن ءبىر اۋىز پىكىرى – «ەڭ دۇرىس تۇجىرىم». ولار قىرىم ايماعىندا ءومىر سۇرگەن تۇركىتىلدى رۋس پەن ساكالبان تايپالارىن ەش قاتىسى جوق بولسا دا بۇرمالاپ، وزدەرىنىڭ ارعى اتالارى ەتتى. ءبىز بولساق كاساحيا مەن كاشاك جانە كازاك پەن كازاح اتاۋلارىنىڭ قازاق حالقىنا تيەسىلى ەكەنىن ايتۋدان جاسقانامىز. نەگە؟ الدە، شىنىمەن قۇلدىق پسيحولوگياداعى ۇلتقا تولىق اينالىپ ۇلگەردىك پە؟ قۇلدىڭ ارقاشان قوجايىنعا ەلىكتەيتىنى جانە «ۇرپاعىم سول قوجايىنعا ۇقساسا ەكەن» دەپ ارماندايتىنى بار عوي. قازاقتاردىڭ ءوز بالالارىن جاپپاي ورىس ءتىلدى ەتۋگە ۇمتىلۋى، قازاق قىزدارى مەن ايەلدەرىنىڭ بارىنشا سارى شاشتى ورىسقا ۇقساۋعا تىرىسۋى ناعىز قۇلدار ەكەنىمىزگە دالەل ءتارىزدى. «دوس جىلاتىپ ايتادى». نامىسىمىزعا تيسە دە، شىندىق – وسى. تەك قازاقى تاربيەدە، سالتتى، ءداستۇردى ءبىلىپ وسكەن از عانا بولىگىمىز ءوز قادىرىن بىلەتىن نەمەسە ۇلتتىق رۋحى بار ەركىن قازاق بولىپ ساقتالىپ قالعاندايمىز. وسىنداي قاسىرەتكە جەتۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى – شىنايى تاريحىمىزدىڭ بەلگىسىز بولۋىنان. قازاق حالقىنىڭ باسقا ۇلتتار تاراعان «التىن تامىر» ەكەنىن بىلگەن ۇرپاق مۇنداي بەيشارا حالگە تۇسپەس ەدى. ولار وزىمەن، ۇلتىمەن، تەگىمەن ماقتاناتىن ەدى. مەن وسىلاي بولعانىن ارماندايمىن.

قاسيەتتى قۇراندا «ولار وزدەرىن اسا ايلاكەرمىز دەپ سانايدى، الايدا، وزدەرىن جاراتقان اللانىڭ ايلاسى زور ەكەنىن تۇسىنبەيدى» دەگەن ماعىناداعى ايات بار. رەسەي يمپەرياسى مەن ستالين ساياساتى «التىن تامىر» تاريحىن اسا ايلاكەرلىكپەن قۇردىمعا كەتىردىك» دەپ ساناعان بولار. بىراق اللا ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى شەبەر جاسىرىپ قويعانىنا جانە ونى حالقىمىز تاۋەلسىزدىك العان قازىرگى زاماندا قايتا تابۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرگەنىنە وسى كىتاپ بىردەن-ءبىر كۋا. قازاق عالىمدارىنىڭ ەندى اشىلا باستاعان شىنايى تاريحتى ارى قاراي جەتە زەرتتەۋى، كەڭەيتۋى تۋعان ۇلتىنىڭ الدىنداعى قاسيەتتى بورىشى دەپ بىلەيىك. ول ءۇشىن ولاردىڭ ارقايسىسى ءوز رۋىن وزگەدەن جوعارى سانايتىن «اۋرۋدان» ارىلۋى قاجەت. قازاقتىڭ جۇزگە ءبولىنۋى مەن تايپالار تۋىستىعى اراسىندا ەشقانداي بايلانىس بولماعانىن وسى كىتاپ ايعاقتايدى. تۋىستىعى جاعىنان قوڭىرات، بەرىش، شاپىراشتى، ىستى، ىسىق، تورە جاقىن ەكەن. البان، سىبان، اداي، ءالىم، سىرگەلى، ءسارىۇيسۇن، تاز تايپالارىنىڭ ءوزارا قانداستىعى بار. ارعىن، وشاقتى، تابىن، كەرەي رۋلارى – ءبىر توبە. تاما، نايمان، دۋلات، تانا، جالايىر، رامادان – ءبىر-بىرىمەن جاقىندىعى بار.  ياعني، تۋىستىق پەن ءجۇزدىڭ ەشقانداي بايلانىسى جوق!

– كىتاپتى جازۋ بارىسىندا لەۆ گۋميلەۆتىڭ، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن، اسىرەسە، عالامتور جەلىسىندەگى ۋيكيپەديانىڭ مالىمەتتەرىن كوبىرەك پايدالانعانىڭىز اڭعارىلادى. بۇل وقىرماننىڭ كۇمانىن تۋدىرادى دەپ ويلامايسىز با؟

– ءبىر نارسە انىق: مەن ەشقانداي جاڭالىق اشقان جوقپىن. ويدان بىردەڭە قۇراستىرماعانىم دا راس. تەك لەۆ گۋميلەۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، مۇراد ادجي ەڭبەكتەرىن جانە، ەڭ باستىسى، اراب تاريحشىسى ءارى گەوگرافى ءال-ماسۋدي جازباسىنىڭ دەرەكتەرىن قولداندىم. ولارعا اناليتيكا جاساپ، سارالاپ، زامانىنا قاراي جۇيەلەپ، موزايكا سىندى قۇراستىردىم. بار بولعانى، وسى عانا. سودان كەيىن بۇل كىتاپتا تەك قازاق حاندىعىنا دەيىنگى كەزەڭدەر تالقىلاندى. قازاق حاندىعىنان بەرگى تاريحتى ءوز تاريحشىلارىمىز تولىق زەرتتەدى دەسەك، قاتەلەسە قويمايمىز. سوندىقتان «قازاق تاريحشىلارى دەرەكتەرىن قولداندى» دەپ باسقا ۇلت ادامدارى ايىپتاماس ءۇشىن، ءوز تاريحشىلارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىندەگى مالىمەتتەردى قولدانباۋعا تىرىستىم. عالامتور كوزىندەگى «ۋكيپەديا» جۇيەسى مەنىڭ جۇمىسىمدى اسا قاتتى جەڭىلدەتكەنىن ايتۋىم كەرەك. قازىر ءبىر زاماندارداعىداي ارحيۆ اقتارىپ، جىلدار بويى تاپجىلماي وتىراتىن ۋاقىت ەمەس. قازىر – اقپاراتتىق تەحنيكانىڭ دامىعان ءداۋىرى.  بۇكىل جەر بەتىندەگى ۇلتتاردىڭ رەسمي تاريحتارى مەن ەرتەدە وتكەن تايپالار جايىنداعى تاريحي دەرەكتەر وسى «ۋكيپەديا» جۇيەسىنە ورىس تىلىندە ەنگىزىلىپ قويىلعان. ولاردى ەنگىزگەندەر سول ۇلتتاردىڭ عىلىمي وكىلدەرى بولعاندىقتان، وعان سەنبەۋ – ورىنسىز. ويتكەنى، ول مالىمەتتەردى قازاققا جانى اشىپ، بىرەۋدىڭ ءىلىپ قويماعانى انىق. ءار ۇلت ءوز تاريحىن شىنايى تۇردە جازىپ، جاريالاعان. مەن سولاردىڭ تاريحىنان ءوز ۇلتىمنىڭ تاريحىنا بايلانىستى دەرەكتەردى ىزدەپ تاپتىم، بۇكىل ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ وتكەنىن ءبىرتۇتاس تاريح رەتىندە بايلانىستىرىپ، جۇيەلەۋ  ارقىلى قازاق تاريحىنىڭ «بىزگە بوتەندەر تاڭعانداي» ەمەستىگىن كورسەتتىم. اتاقتى پارفيا پاتشالىعىن ورناتقان جانە بيلەگەن ارعىن تايپاسى دەسە سەنبەسسىز. الايدا، جۇيەلەنگەن تاريحي دەرەكتەر وسىلاي دەيدى!

– ەڭبەگىڭىزدەگى ء«اسىلۇي تايپاسى جانە ونىڭ ۇرپاقتارى» تۋرالى تۇجىرىمىڭىز، مەنىڭشە، قولدانىستاعى تاريحتا ايتىلمايدى. وقىرماندارىمىزعا ۇعىنىقتى بولا ءتۇسۋ ءۇشىن وسى تاقىرىپتى تارقاتا ايتىپ بەرسەڭىز.

– بۇل كىتاپتىڭ «التىن دىڭگەگى» – وسى ءاسىلۇي، اۋەلگى اتاۋى اسىلۇيا تايپاسى ۇرپاقتارىنىڭ ءداستۇرلى بيلىگى تاريحى. ويتكەنى، ولاردىڭ ءداستۇرلى پاتشالىق ەتۋ تاريحىن كورسەتۋ ارقىلى ەۋرازيادا ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ جانە مەملەكەتتەردىڭ ءوزارا تاريحي بايلانىسىن انىقتاي الامىز. سوناۋ ءبىزدىڭ داۋىرگە دەيىنگى ءۇشىنشى عاسىردان وسى زامانعا دەيىن ەۋرازيا دالاسىندا ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتەردى بيلەپ كەلگەن اۋلەتتەردىڭ سول ءاسىلۇي تايپاسى ۇرپاقتارى ەكەنى انىق. سەنۋ قيىن با، وسى كىتاپتى مۇقيات وقىپ شىعىڭىز، سوندا كوز جەتكىزەسىز. مەن شىن مانىندە ولاردىڭ اسا دارىندى بولعانىنا تاڭ قالامىن. قازاقتىڭ «تەگىنە تارتقان» دەگەن ءسوزى بەكەر ەمەس. قازىرگى شاپىراشتى، بەرىش، ىستى، ىسىق، قوڭىرات، تورە جانە شەركەش تايپالارى سول ءاسىلۇي تايپاسىنان تاراعاندار. ارينە، ولار كەيىنگى يسلام ءدىنى ىقپالىمەن قاراپايىم تايپالارمەن ارالاسۋعا ءماجبۇر بولدى، وسىلايشا وزدەرىنىڭ ارعى ءتۇبىن ۇمىتقان. ۇمىتپاعانى، تەك تورە تايپاسى. ويتكەنى، ولار – يسلام ءدىنىن بىلمەگەن موڭعوليا ايماعىنان كەلگەن شىڭعىسحان اۋلەتىنەن. يسلام ءدىنى ىقپالىمەن قاراپايىم تايپالارمەن تىعىز ارالاسقاندىقتان جانە جەكە تايپالار بيلىككە ارالاسقاندىقتان، ءاسىلۇي تايپاسى ۇرپاقتارى قازاقتىڭ بارشا تايپالارى قۇرامىنا ءسىڭىپ كەتتى. ولاردىڭ كەيىنگى زاماندارداعى ىقشامدالعان اتاۋى اس پەن اش، كەيدە ياس پەن ءاس جانە ىس دەپ تە كەزدەسەدى. مىسالى، نايمان تايپاسىندا اس رۋى بولعانى ايتىلادى، سەبەبى، نايمان حاندىعى بولدى جانە ونى بيلەگەن اس توبى كەيىن وسى تايپا قۇرامىنا ءسىڭدى. شىڭعىسحان دارىپتەگەن ياسى ءداستۇرىن ءبارى بىلەدى، الايدا، قايدان شىققانىن ەشقانداي تاريحشى انىقتاي المادى.

بىلە بىلسەك، قازاقستان اتاۋىنداعى «ستان» ءسوزى قازاقتىڭ «ۇستان» دەگەن سوزىنەن قالىپتاسقان. كونستانتينوپول قالاسىن ستانبۋل ەتكەن تۇركى اسىلجىك نەمەسە تيۋركي سەلدجۋك توبى ەدى، ولار سول قالانى وزدەرىنە تۇراق بولسىن دەگەن ماعىنادا «ستان بول» دەپ اتاعان. ال اتى كورسەتىپ وتىرعانداي، تۇركى اسىلجىكتەر – ءاسىلۇي تايپاسى ۇرپاقتارى، ياعني، قازاق حالقىنان. تەك ۇزاق عاسىرلار وعىز تايپالارىنان قۇرالعان حالىقتى بيلەگەندىكتەن، وعىز ءتىلدى توپقا اينالدى. قازاقتىڭ حريستيان ءدىنىن قابىلداعان توبى – كازاكتار دا ءوز تۇراعىن «ستان» دەپ اتاعان، ياعني سلاۆيان ءتىلى ىقپالىمەن «ستانيتسا» دەپ وزگەرگەن. قازاق حالقى بيلەۋشىلەر وتىرعان تۇراقتى «اس ستانى» دەپ اتاعاندىقتان، بۇل اتاۋ كەيىن مەملەكەت ورتالىعى دەگەن ۇعىمدى بەرەتىن «استانا» ءسوزى بولىپ قالىپتاستى. ال قايدان شىققانى بەلگىسىز دەلىنەتىن «تۇرك» نەمەسە «تۇركى» ءسوزىنىڭ ارعى ءتۇبى «تورگى» بولعان. قىتاي دەرەكتەرى وزدەرىندە «ر» مەن ء«و» جانە ء«ى» ءارپى جوقتىعىنان «تۋگە» دەپ كورسەتكەن ءاسىلۇي تايپاسىنىڭ ءتورتىنشى عاسىرداعى بيلەۋشى رۋى اتاۋى. وسى ەكى ءارىپى جوق ەۋروپالىق تىلدەر ىقپالىمەن «تورگى اسۇيا» اتاۋى «تيۋرگي» نەمەسە «تيۋركي اشينا» دەپ تاريحقا ەندى. ال ءوز وتاندارىنداعى وسى بيلەۋشىلەر اتاۋىنىڭ كەيىنگى ىقشامدالعان نۇسقاسى – تورە.

– بەكجان اعا، كىتاپتاعى جازبالارىڭىزعا بارلاي قاراساق، كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ دۇنيەلەرىن تاس-تالقان ەتۋگە تىرىساسىز. كوپ ۋاجدەرىڭىز، دەرەكتەرىڭىز ولاردىڭ ءبىزدىڭ سانامىزعا ءسىڭدىرىپ تاستاعان «تاريحىنا» قاراما-قايشى كەلەدى. ولاردىڭ قۇيتۇرقى يدەولوگيالارىن اشكەرەلەۋگە اسىعاسىز. ءسىزدىڭ پايىمىڭىزشا، قازىرگى وتاندىق تاريحشىلار دا سول شەڭبەردەن شىعا الماي جۇرگەن سىقىلدى، ياكي، سەسكەنەدى، ياكي، تاپتاۋرىن سانادان شىعا المايدى. وسى ورايدا، «قازاقتىڭ قۇپيا تاريحىن» توڭكەرىس دەۋگە كەلەدى مە، الدە، ءسىزدىڭ شىندىقتى ىزدەۋگە دەگەن تالپىنىسىڭىزدىڭ ناتيجەسى مە؟

– ۋكراين عالىمىنىڭ شىڭعىسحان جايىندا جاساعان تۇجىرىمى وسى كىتاپتا بار. ول ون ءتورتىنشى عاسىردا رەسەي ايماعىن قازاقتار جاۋلاپ العانىن جانە ولاردىڭ كەيىننەن رەسەي يمپەرياسى قۇرامىندا ازشىلىققا ۇرىنعانىن ايتادى. ال ون توعىزىنشى عاسىرداعى رەسەي يمپەرياسى وزىنە باعىنىشتى توپقا اينالعان قازاقتاردىڭ وزدەرىن اۋەلدە باعىندىرعاندار ەكەنىن مويىنداۋعا ارلانعانىن جانە وسى سەبەپتەن «جاۋلاۋشىلار داڭقى» الىستاعى بوتەن حالىققا تيەسىلى ەتىلگەنىن ايتادى ول كىسى. ياعني، قالماق پەن ويرات تەكتى تايپالار وتىرعان ايماقتان مونگوليا دەگەن اتاۋمەن مەملەكەت ورناتتىرعان رەسەي يمپەرياسى ەدى جانە ونى ارى قاراي جالعاستىرعان ستالين بيلىگى بولدى. وسىلايشا بۇرىن قازاق حالقى تاريحىندا كەزدەسپەگەن «موڭعول» دەگەن جاڭا حالىق پايدا بولدى. شىڭعىسحان زامانىندا بولعان ماڭعىل تايپاسىنىڭ اتاۋى وسىلايشا قالماق پەن ويرات ءتارىزدى تايپالار نەگىزگى حالقى بولعان مەملەكەتتىڭ اتاۋىنا اينالدى جانە سول تايپالاردىڭ ورتاق حالىقتىق اتاۋى موڭعول بولىپ تەز ارادا قالىپتاسىپ كەتتى.

ستالين بۇكىل تۇركى ءتىلدى ۇلتتاردىڭ ەرتەدەن بار ارابشا جازباسىن اۋەلى لاتىن ارپىنە، سوسىن كيريلليتساعا كوشىرگەنىنەن حاباردارمىز عوي. ءوز جازبالارى بار ارميان، گرۋزين ۇلتتارىندا مۇنداي وزگەرىس بولعان جوق. نەگە؟ سەبەبى، ورىس حالقى بيلەۋشىلەرى عانا ەمەس، گرۋزين مەن ارميان حالىقتارىنىڭ اتقامىنەرلەرىنە دە ءوز ۇلتتارىنىڭ ارعى ءتۇبى تۇركىلىك ەكەندىگىن مويىنداۋ مۇمكىن ەمەستەي ەدى ول زاماندا. ستالين بيلىگىنىڭ ماقساتى بارلىق تۇركىتىلدى ۇلتتاردىڭ تاريحىن رەسەي يمپەرياسى زامانى قالىپتاستىرىپ باستاعان جالعان جۇيەگە ءبىرجولاتا وڭتايلاستىرۋ بولدى.  وعان نەگىزگى كەدەرگى ،بۇل حالىقتاردىڭ تاريحى سوناۋ VIII عاسىردان اراب ءارپى كومەگىمەن جازىلىپ ساقتالعانى جانە وسى ۇلتتار ادامدارىنىڭ باسىم بولىگى ارابشا جازىپ-وقي الاتىن ساۋاتتىلار ەكەندىگىندە ەدى. وسىنداي سەبەپتەردەن، اراب ءارپى ورنىنا اۋەلى لاتىن ءارپىن، سوسىن كيريليتسانى ەنگىزۋ ارقىلى اتالعان حالىقتاردى جاپپاي ساۋاتسىزدارعا اينالدىرۋ كوزدەلدى. ولار بۇل ۇدەدەن شىقتى، ەڭ باستىسى، اراب ءارىپتى جازبالاردى قۇنسىزداندىرىپ، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ونى وقي الماۋىنا جول اشتى. ارابشا ارىپتەرمەن جازىلعان شىنايى تاريحتى وسىلاي جوق ەتتى، ونى ساقتاپ قالعىسى كەلگەن ۇلت جاناشىرلارى تۇگەلدەي جويىلدى. «كيريليتسامەن وقىپ-جازا الماعان ساۋاتسىز» دەگەن تۇسىنىك ورنىقتى.  يراندى XIX عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ رەسەي يمپەرياسى، سودان كەيىن ستالين ساياساتى بيلەپ-توستەگەنى – تاريحي شىندىق. وسى زامانداردا ونداعى تاريحي جازبالارداعى شىڭعىس حان مەن قازاق حالقىنا قاتىستى اتاۋلار مەن دەرەكتەردى تولىقتاي بۇرمالاپ وزگەرتتى. ستالين، كەڭەس ۇكىمەتى ماڭگى بولار دەپ نەمەسە تۇركى ءتىلدى ۇلتتار ورىستىق اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ تەز جويىلادى دەپ سەنگەن بولار. الايدا، تۇركىلىك ۇلتتاردىڭ مۇسىلماندىق قالىپتاستىرعان داستۇرلەرىنىڭ ورىستىق داستۇرلەرگە ۇيلەسپەۋى ولاردىڭ امان قالۋىنا سەبەپ بولعانداي. اللا ءناسىپ ەتىپ، ەگەمەندىك الدىق، وسىلايشا، اراب ارىپتەرىمەن قايتا تابىسىپ، وتكەن تاريحىمىزدى تانۋعا جول اشىلدى. وسى كىتاپتا كوپتەگەن اتاۋلاردىڭ ارابشا جازىلۋلارى ارقىلى سونداي بۇرمالاۋلاردىڭ بولعانىن كورسەتىپ كەتتىم. مىسالى، قاراح پەن قازاق اتاۋىنىڭ ءتۇبى ءبىر ەكەنىن، ياعني «كاراحانيد» دەپ كورسەتىلىپ جۇرگەن مەملەكەتتىڭ دۇرىس اتاۋى «قازاق حاندىعى» بولعانىن جانە التىن وردا مەن الاش وردا اتاۋلارىنىڭدا ءوزارا بايلانىسى بار ەكەنىن دالەلدەدىم.

وسى «قازاقتىڭ قۇپيا تاريحى» كىتابى ۇلت زيالىلارى مەن عالىمدارىنىڭ وتكەن تاريحىمىز جايلى تۇسىنىكتەرىنە تۇبەگەيلى وزگەرىس قالىپتاستىرادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. الايدا، كوبى «مەن كىممىن، ول كىم؟» دەگەن ويمەن پەندەشىلىككە سالىنىپ، قارسى شىعار دەپ تە قاۋىپتەنەمىن.

– وسى كىتاپتى وقۋ بارىسىندا كوپتەگەن تىڭ مالىمەتتەردى كوزىمىز شالدى. ايتالىق، قازاق پەن كازاكتىڭ تۋىستىعى، قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى، كاۆكاز جەرىندەگى قازاقتار، ەۋروپا دالاسىنداعى تۇركىتىلدەس ۇلتتاردىڭ بيلىگى... ءار قايسىسى ءبىر كىتاپتىڭ جۇگىن كوتەرەرلىك تاقىرىپتار. ەندەشە، الداعى ۋاقىتتا وسى ەڭبەگىڭىزدىڭ جالعاسىن نەمەسە كەڭەيتىپ قايتا جازۋ ويىڭىزدا جوق پا؟

– ارينە، «قازاقتىڭ قۇپيا تاريحى» كىتابىندا ۇلكەن كەزەڭدەردى قامتۋعا تىرىسقانىم انىق. وسى سەبەپتەن دە ول وقۋعا قيىنداۋ قاراپايىم وقىرمانعا. ونىڭ ۇستىنە، بارلىق شىعىندى ءوزىم كوتەرگەندىكتەن بارىنشا ىقشامداۋعا تىرىستىم جانە وسىعان دەيىنگى نۇسقاسىن مىڭ دانا ەتىپ تەگىن تاراتىپ جىبەردىم. تاريحشى عالىمدارىمىز  مەنى «وزىنە قاتىستى ەمەس ىسكە» ارالاستى دەپ كىنالاماي، كەرىسىنشە وزدەرىنە كومەكشى دەپ قابىلداسا، بۇل ەڭبەك ارى قاراي تولىقتالا بەرەتىنى ءسوزسىز.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن – اسحات رايقۇل

Abai.kz