ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بيىلعى جولداۋى وتە كەۋدەلى قۇجات، وندا بۇرىن-سوڭدى اۋىزعا الۋدىڭ وزىنە باتا المايتىن قياندارعا قول سىلتەپ وتىرعان اسقارالى الىپ ماقسات كوزدەلگەن. قازاقستاندى الەمنىڭ ەڭ جوعارى دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا قوسۋ مىندەتىنىڭ ءزىل باتپان سالماعى بار. ارينە، دامۋ قارقىنىن وسى كۇنگىدەن گورى عىلىمنىڭ جەتىستىگىن پايدالانۋ ارقىلى جاقسارتا الساق، تابيعات رەسۋرستارىنىڭ باعاسى ءتۇسىپ كەتپەسە، الدىمىزداعى 35 جىلدا ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرمەن الدىڭعى قاتارلى 30 ەلدىڭ قاتارىنا تەڭەسىپ تە قالارمىز. ءبىر كەزدە 50 ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋدىڭ ءوزىن بولا قويماس دەگەن سكەپتيكالىق كوزقاراسپەن قابىلداعان ەدىك. الايدا، امان-ەسەن جەتتىك قوي. سول سياقتى، ءبىر كەزدە ەقىۇ-عا توراعا بولۋىمىز نەعايبىل-اۋ دەپ ويلاعان ەدىك. توراعاسى بولماق تۇگىل ءسامميتىن دە وتكىزىپ بەرە الدىق. ەندەشە، ماڭگىلىك ەل بولۋدى ارمانداپ وتىرىپ، وتىزدىققا دا جەتىپ بارارمىز. وندا وتىرعاندار دا وزىمىزدەي ادامدار، ەشقايسىسى كوكتەن تۇسكەن جوق. تەك تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ، جوعارى تەحنولوگياعا قول جەتكىزۋمەن دامي بەرگەندەر ەمەس پە ولار. ەلباسى ۇزدىكسىز دامۋ عانا ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە كەپىلدىك بەرە الادى دەگەندە دە سونى مەگزەپ تۇرعان بولۋى كەرەك. بىراق…

بىراق… بىزدەن جالعىز ەكونوميكالىق ەمەس، باسقا دا جەتىستىكتەر تالاپ ەتىلەدى. سونىڭ ىشىندە قازاقستاندىقتاردىڭ ساناسى، مادەنيەتى دە سوعان ساي بولۋى كەرەك. ەلباسى “قازاقستان الەمدە ادامدار ءۇشىن قاۋىپسىز جانە تۇرۋعا جايلى ەلدىڭ بىرىنە اينالۋى ءتيىس. بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق، ءادىل سوت جانە ءتيىمدى قۇقىق ءتارتىبى دەگەنىمىز – دامىعان ەلدىڭ نەگىزى” دەپ اتاپ كورسەتتى. بىراق بۇگىنگى قازاقستان ءدال وسى تالاپتاردى ورىنداۋعا ساقاداي ساي وتىر دەپ ايتۋ قيىن.

دامىعان 30 ەلدەردىڭ بارىندە، ماسەلەن، اقش-تا ادام ءوزىن-ءوزى ەركىن سەزىنە الادى. ويتكەنى، وندا زاڭ ۇستەمدىك قۇرىپ وتىر. ەگەر زاڭدى بۇزباساڭ، دۇرىس جۇرسەڭ، سەن ەشكىمنەن قورىقپاي، ەركىن تىنىستاپ جۇرە الاسىڭ. ءوزىڭدى زاڭنىڭ قورعايتىنىنا سەنىمدىسىڭ. ال زاڭ دەگەنىڭىز بۇل ەلدەردە بارىنەن دە جوعارى تۇرىپ، مونوپوليالىق ۇستەمدىك ەتەدى. ەشقانداي اكىم، بايماناپ، قولىنا ءتۇرلى بيلىكتىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرعاندار، ءتىپتى، قۇرمەتتى اقساقال، حالىققا ەڭبەك سىڭىرگەن ەر، ت.ب. بىردە-ءبىر پەندە ونى بۇزا المايدى، بۇزا قالسا، اياعى اسپاننان ءبىر-اق كەلەدى.

ال بىزدە شە؟.. ازىرگە اۆتوجولداردى بەلگىلەنگەن جەردىڭ وزىندە كەسىپ ءوتۋ تۇگىل جاياۋ ادامداردىڭ جۇرەتىن جەرىندە قورقا سوعىپ جۇرەسىڭ. ويتكەنى، ءبىر دارەجەلى شەنەۋنىكتىڭ ەسەرسوق بالاسى اۋىر كولىگىمەن تروتۋارعا شىعا كەلىپ، سوعىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. ول ءۇشىن الگى سوققانعا تۇك تە بولمايدى، ويتكەنى، اكەسى كولدەنەڭنەن كەلىپ جاتقان كوپ اقشانى كولدەي قىلىپ توگە سالادى (جۋىردا عانا سونىڭ ءبىر مىسالى بولعانىن بارشا قازاقستاندىقتار كوزىمەن كوردى). اۋىر حالدە جاتساڭ دا وتباسىڭا ءبىر پايداسى ءتيسىن دەپ سونىڭ ۇسىنعان تيى­نىن الىپ، “ەكىجاقتى كەلىسىمگە” كەلىپ، ەسەرسوققا ەشقانداي كىنا ارتپايمىن دەپ قول قويىپ بەرەسىڭ. ال ونىڭ قىلىعىنىڭ قوعامدىق قاۋىپتىلىگىن ەسكەرىپ، نە دە بولسا جازاعا تارتامىن دەيتىن زاڭ جوق. سوندا، حالىقتى قورعاۋعا ءتيىستى زاڭ قالتالىنىڭ عانا قۇقىعىن قورعاپ، ونىڭ ارامنان جيعان اقشاسىنىڭ الدىندا باس يەتىن سەكىلدى. دەمەك… زاڭدا ۇستەمدىك جوق. بىزدەگى ۇستەمدىك – اقشادا.

نەمەسە… نەمەسە ءجاسوسپىرىم بالاڭدى كوشەدە جوق نارسەگە ۇرىندىرىپ، قالتاسىنا “بىردەڭە” (ەسىرتكى) سالىپ جىبەرۋى، الگى بالەدەن قارىزدانىپ-قاۋعالانىپ زورعا قۇتىلۋىڭ مۇمكىن. كاسىپكەرلەرگە ىستەلىپ جاتاتىن قىساستىقتار ودان دا كوپ. سوندىقتان، قازىر حالىق پوليتسيانى، پروكۋروردى، قارجى پوليتسياسى جانە ت.ب. قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىن اناداي كورگەننەن-اق قورىققانىنان (سىيلاعاننان ەمەس) جالباقتاپ، اۋزىن مايلاپ جىبەرۋگە داعدىلانعان. الەۋمەتتىك ساۋالداماعا قاراعاندا حالىقتىڭ 10 پايىزى عانا پوليتسياعا سەنەدى ەكەن.

جۋىردا عانا “ەگەمەن قازاقستان” رەسپۋبليكالىق گازەتىندە “استامشىلىق” دەگەن ماقالا شىقتى. اۆتورى – جۋرناليست ش.ءامىروۆ. وندا الماتى قالاسىنداعى بوستاندىق اۋداندىق سوتىنىڭ عيماراتى الدىندا توققوجا دەگەن ادۆوكاتتى حامەدوۆ دەگەن اۋمەسەردىڭ ۇرىپ كەتكەنى جازىلعان. ال ەندى سودان بەرى جارتى جىل وتسە دە، ادۆوكاتتىڭ تاياق جەگەنىن تالاي ادام كورسە دە، كەزەكشىلىكتەگى پوليتسيا قىزمەتكەرى مەن پريستاۆتىڭ ءوزى اراشالاسا دا، جەدەل جاردەممەن جابىرلەنۋشى اۋرۋحاناعا جەتكىزىلىپ، ورتا دارەجەدەگى دەنە جاراقاتىن العان دەگەن سوت-مەديتسينالىق ساراپتاماسىنىڭ انىقتاماسى بولسا دا، قىلمىستىق ءىس قوزعالماعان. بۇل نە سۇمدىق ەكەنىن اركىم ءوز الىنشە سالماقتاسىن. قىلمىس سوتتىڭ الدىندا بولىپ جاتسا، ادۆوكات بولىپ جۇرگەن ادامنىڭ ءوزى قۇقىعىن قورعاي الماي جۇرسە، قاراپايىم حالىق قۇقىعىن قالاي قورعاي الادى؟

قوزعالعان قىلمىستىق ءىستى تەرگەۋشى ا.قۋانىشۇلى دەگەن قىسقارتىپتى. ال پروكۋروردىڭ بەرگەن جاۋابى: “بۇل ءىس ۋاقىتشا توقتاپ تۇر”، – دەگەنمەن شەكتەلىپتى. قانشا ۋاقىتقا، نە سەبەپتى، ول جاعى بەلگىسىز. بۇرىن قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىن “ارەكەتسىزدىگى” ءۇشىن جاۋاپقا تارتقاندى ءجيى ەستيتىن بولساق، وسى كۇنى زاڭنىڭ ونداي بابى مۇلدە ۇمىتىلعان سياقتى. سوندىقتان بىزدەگى قۇقىق قورعاۋشىلار قورعاۋدان گورى قورلاۋعا بەيىل بولىپ بارا جاتقانىن كۇندە كورەمىز. مۇنداي ىستەر بىرەن-ساران بولسا جاقسى عوي، جاپپاي بولىپ بارا جاتقانىن شىققىر كوزىمىز كۇندە كورىپ جۇرگەن جوق پا؟ ۇساق-تۇيەك دۇنيەنىڭ ءبارى دە قول جەتپەستەي قيىنداپ، اۋىر كەدەرگىلەرگە ۇشىراپ جاتقانىندا قانداي جايلىلىق بولسىن؟ ماسەلەن، اسىعىستاۋ بولىپ، تەلەفوننىڭ اقىلى (نازار اۋدارىڭىز، اقىلى) انىقتامالىعىنان ءبىر ۇيىمنىڭ ءنومىرىن تەز بىلگىڭىز كەلسە، جۇيكە تامىرلارىڭىزدىڭ تالايى جويىلاتىنىنا الدىن الا دايىندالا بەرىڭىز. الدىمەن: ء“سىز 169 اقىلى انىقتاما قىزمەتىنە قوڭىراۋ شالدىڭىز”، – دەگەندى ەكى تىلدە اسىقپاي ايتادى. ودان ءارى “قازاق ءتىلىن تاڭداۋ ءۇشىن 1-ءدى، ورىس ءتىلىن تاڭداۋ ءۇشىن 2-ءنى باسىڭىز”، ودان ءارى، ۇزاق سونار تاعى ءبىر قىزمەتتەردى، سونىڭ ىشىندە وپەراتور بالەن، اۋا رايىن ءبىلۋ تۇگەن، ۆاليۋتا كۋرسىن سودان، كينوتەاتر رەپەرتۋارىن انادان ءبىلىڭىز دەپ ەزىپ تۇرىپ الاتىن اۆتوجاۋاپ بەرۋشىگە نە ايتاسىز؟ شارۋاڭىز وسى قىزمەتكە تىرەلىپ، اسىعىپ، كۇيىپ تۇرعانىڭىزدى تەلەفون نە قىلسىن، ودان ءارى مۋزىكا كەتەدى. بۇل – قوڭىراۋ. ول دا جۇيكەڭىزدى ءبىراز جۇقارتقاننان كەيىن “قازىر وپەراتورلار بوس ەمەس، كۇتە تۇرىڭىز” دەگەندى ەستيسىز. تاعى دا مۋزىكا. تاعى دا “كۇتە تۇرىڭىز”… قىسقاسى، جارتى مينۋتتا بىتەتىن ءسىزدىڭ شارۋاڭىزدى جۇيكەنى جۇقارتاتىن جارتى ساعاتقا سوزباسا، ماعان كەلىڭىز. ارينە، تالاي ادام بۇل ۋاقىتتا قولدى ءبىر-اق سىلتەپ، تەلەفون قۇلاعىن تاستاي سالادى. وسى نەگە كەرەك؟ ماعان مۇنداي كەرەكسىز اقپاراتتاردى تىقپالاۋدىڭ كەرەگى نە دەگەندى تەلەفون باسشىلىعىنا ايتساڭىز، ويبوي، ءسىز “جوعارى سەرۆيستى” تۇسىنبەيدى ەكەنسىز دەپ وزدەرىنىكىن دۇرىس ساناپ، ەشقاشان جاعدايىڭىزدى تۇسىنۋگە تىرىسپايدى. ءوز تۇسىنىكتەرىندە ولار قىزمەت كورسەتۋدى كەرەمەت جاقسارتتىق دەپ ويلايدى. “جاقسارتقانى” جۇرتتىڭ جۇيكەسىن جۇقارتىپ جاتقانىنا ولار پىسقىرمايدى دا… ال ءبىر كەزدە وسى اقىلى قىزمەت مۇلتىكسىز ىستەپ، حالىقتى ءبىرشاما قۋانتقانىن دا بىلەمىز. ەگەر ءبىر مەكەمە، ۇيىمعا بارىپ، تانىس ادامىڭىزعا جولىعىپ، يا باسقا ءبىر جۇمىسپەن كىرىپ شىققىڭىز كەلسە… مۇندا دا جۇيكەڭىزدى الدىن الا شيراتا بەرىڭىز. الدىمەن بۇرىن قىلمىسكەرلەرگە عانا ورناتىلاتىن ارانعا تاپ بولاسىز. قازىر وندايى جوق مەكەمە نەكەن-ساياق. بۇرىنعى كەزدە زەينەتكە شىققان كەمپىر-شال اتقاراتىن ۆاحتەرلىق جۇمىستى ەندى 70 مىڭ تەڭگە العانىنا ءماز بولىپ، بەت-اۋزى بەس بيەنىڭ ساباسىنداي بولاتىن ءبىر قارا ءداۋ اتقاراتىن بولىپتى. ول ءسىزدىڭ قۇجاتىڭىزدى الىپ قالىپ نەمەسە جازىپ الىپ جىبەرە سالمايدى. كىمگە كەلگەنىڭدى، نەگە كەلگەنىڭدى سۇراپ، الدىمەن تەرگەۋگە الادى. باستىققا كەلگەن بولساڭىز حاتشىعا حابارلاسىپ، ودان باستىقتىڭ رۇقساتىن كۇتىپ، ول كەلگەن سوڭ وتكىزۋ بيۋروسىنا جىبەرىپ، ودان “رۇقسات قاعاز” الدىرىپ قانا ىشكە جىبەرە الادى. كىم بولساڭىز دا سول كەپكە تاپ بولاسىز. بۇل ۋاقىتتا كەم دەگەندە جارتى، ايتپەسە، 1-2 ساعات ۋاقىتىڭىز ولەدى.

سوندا… وسى ءبىز كىمنەن قورقامىز دەگەن سۇراق تۋادى.

ەڭ سوراقىسى سول – ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە سەنۋدەن قالىپ بارامىز. بەيبىت ۋاقىتقا قاراماي، بىرىمىزدەن-ءبىرىمىز سەزىكتەنىپ، قاۋىپ كۇتىپ، قورقاتىن بولدىق. وسىنىڭ الەگىنەن ادامدى سىيلاۋ، ونىڭ قۇقى مەن بوستاندىعىن قادىرلەۋدەن گورى اياققا باسۋ كۇننەن-كۇنگە ۇلعايىپ بارادى. دامىعان 30 ەلدەگى ەڭ ءبىرىنشى قۇندىلىق – ادام. ءبارى دە سول ادام ءۇشىن جاسالادى، ادام ءۇشىن قىزمەت ەتەدى. بارلىق قىزمەت، ۇكىمەت ورگاندارى قاراپايىم ادامعا جاعداي جاساۋدى، قىزمەتىنە جاراۋدى ءوزىنىڭ باستى مىندەتى دەپ سانايدى.

بىلتىر بەلگىلى رەسەي ءجۋرناليسى ۆلاديمير پوزنەر امەريكاعا بارعاندا باسىنان كەشكەن ءبىر وقيعانى ءوزىنىڭ بلوگىندا جاريالادى. نيۋ-يورككە بارىپ، قوناقۇيگە ورنالاسقاننان كەيىن ول پاسپورتىن جوعالتىپ العانىن بىلەدى. ەرتەسىنە قالانىڭ پاسپورت ورتالىعىنا بارىپ، تۇستەن كەيىن جاڭا پاسپورت الىپ شىققانىن ەگجەي-تەگجەيلى جازىپتى. بىزدە عوي مۇنداي شارۋا كەم دەگەندە ەكى اپتاعا سوزىلار ەدى. (ارينە، رەسەيدە دە سولاي.) ريزا بولعان پوزنەر ءوزىنىڭ مىندەتىن مۇلتىكسىز ورىنداپ جانە بۇل ءۇشىن ەشقانداي “قوسىمشا اقى” تالاپ ەتپەي، جارتى كۇندە جاڭا پاسپورت جاساپ بەرگەن ادامعا العىس ايتايىن دەسە اناۋ: “سەر، ءسىز بۇل ءۇشىن سالىق تولەيسىز عوي” دەپتى قاتقىل ۇنمەن.

ال ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر ءاربىر ادامنىڭ سالىعىنىڭ ارقاسىندا ءوزىنىڭ تاماعىن اسىراپ وتىرعانىن قاپەرىنە دە المايدى. ونىڭ ويىنشا، وعان ەڭبەكاقىنى ۇكىمەت تولەيدى. سوندىقتان بىلەتىنى ۇكىمەت قانا. ال ۇكىمەتكە اقشا قايدان كەلىپ جاتقانىن ويلاپ، باستارىن اۋىرتپايدى.

پرەزيدەنتتىڭ تالاپ ەتكەندەي ادامدار ءۇشىن قاۋىپسىز جانە تۇرۋعا جايلى ەلدىڭ بىرىنە اينالۋ ءۇشىن سونشالىقتى ۇلكەن كەدەرگىدەن، الىنبايتىن قامالدان ءوتۋدىڭ كەرەگى جوق. تەك، اركىم ءوزىنىڭ ىستەگەن جۇمىسىنا ادال، مادەنيەتتى، سانالى قاراسا بولعانى. اسىرەسە، شەنەۋنىكتەر حالىقتىڭ ەسەبىنەن كۇن كورىپ وتىرعانىن سەزىنۋى كەرەك. ونداي الەۋەت ءبىزدىڭ حالقىمىزدا بار. ويتكەنى، حالقىمىز جاپپاي ساۋاتتى، ەڭ قۇرىعاندا ورتا دارەجەلى ءبىلىمى بار. دەمەك، بۇل ءىس اركىمنىڭ قولىنان كەلەدى. الايدا، ول ءۇشىن قوعامىمىز جاپپاي ساۋىقتاندىرىلۋى كەرەك. سونىڭ ىشىندە قوعامىمىز دا زاڭنىڭ تالاپتارى قاتال ورىندالاتىن دارەجەگە كوتەرىلگەنى دۇرىس.

پارلامەنت جۋىردا عانا قىلمىستىق كودەكستىڭ جاڭا، جەتىلدىرىلگەن نۇسقاسىن ماقۇلدادى. وندا قىلمىستىڭ جاڭا تۇرلەرىن اۋىزدىقتاۋمەن قاتار، بۇرىنعى “بىلقىلداق” باپتاردىڭ ءبىرسىپىراسى كۇشەيتىلدى. ماسەلەن، ەندىگى جەردە التى ادامدى سوعىپ كەتىپ، ونىڭ بىرەۋىن ولتىرگەن ادام ەشقاشان اقشاسىمەن جازادان قۇتىلا المايدى. (وسىعان دەيىنگى “بىلقىلداق” زاڭناما قازاقستاندى بۇكىل الەم جۇرتشىلىعى الدىندا ماسقارا قىلعانىن ونى جازعاندار ويلامايدى دا-اۋ). ەندى مۇنداي جاعدايدا قىلمىستىڭ قوعامدىق قاۋىپتىلىگى ەسكەرىلىپ، جازىقتىنى مىندەتتى تۇردە جازاعا تارتۋ بەلگىلەنگەن.

ەلباسى ءوزىنىڭ جولداۋىندا مادەني ساياساتتىڭ ۇزاقمەرزىمدى تۇجىرىمداماسىن ازىرلەۋ قاجەتتىگىن ايتتى. دەمەك، پرەزيدەنت بارىنشا دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا ءوتۋ دەگەن ءسوز تەك ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرمەن عانا شەكتەلمەيتىنىن كورسەتىپ، ۇكىمەتتەن سانانى ءوسىرىپ، ادامدارىمىزدىڭ مادەنيەتىن كوتەرۋ جولىندا دا ەڭبەك ەتۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.

سوندىقتان ۇزاقمەرزىمدى تۇجىرىمداما حالقىمىزدىڭ مادەنيەتىن جوعارىلاتۋعا ۇلەس قوسار دەگەن ۇمىتتەمىز. الايدا، ول تەك مادەنيەت سالاسى قىزمەتكەرلەرىنە عانا قاتىستى بولىپ، حالقىمىزدىڭ قالىڭ كوپشىلىگىنە قاتىستى بولماسا، ودان پايدا جوق. وسىدان ەكى جىل بۇرىن پرەزيدەنت كەيبىرەۋلەردىڭ قالا كوشەلەرىندە دۇرىس جۇرە المايتىندىعىن، كەز كەلگەن جەردە قوقىس (تەمەكىنىڭ قالدىعى، ساعىز، شەكىلدەۋىك، ت.ب.) لاقتىرۋعا بەيىم ەكەنىن قاتتى سىناعانى بار. سولاردى توقتاتۋ ءۇشىن ايىپپۇل سالۋ كەرەكتىگىن ايتقان. سول تالاپتىڭ كەزىندە، ودان كەيىن دە كوشەلەرىمىزدىڭ ءبىرشاما تازارىپ قالعانىن كوردىك. وسىنداي تالاپ قويىلعاننان 1-2 جىل بۇرىن استانانىڭ ەڭ ورتالىق كوشەلەرىنىڭ بىرىندەگى باعدارشامعا توقتاعان ماشينانىڭ ەسىگى كەنەت اشىلىپ، جۇرگىزۋشىنىڭ كۇلسالعىشىن كوشەگە اقتارا سالعانىن دا كورگەن بولاتىنبىز. ونداي سۇمدىقتار قازىر جوعالدى. دەمەك… ءتارتىپ باتىلىراق تالاپ ەتىلىپ، باسىمىراق ايىپپۇل سالىنا باستاسا، حالقىمىز ءبىر دەمدە ءتۇزۋ ءجۇرۋدىڭ، مادەنيەتتى تۇرۋدىڭ جولىنا تۇسەر ەدى. ۇزاقمەرزىمدى مادەني ساياساتتىڭ تۇجىرىمداماسىندا حالىقتىڭ كوشەدە، قوعامدىق ورىنداردا ءوزىن-ءوزى مادەنيەتتى ۇستاي ءبىلۋى سياقتى “ۇساق” نارسەلەر دە قامتىلۋى – بارىنشا دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا ەنۋدىڭ ماڭىزدى شارتىنىڭ ءبىرى. اۋىلدان كەلگەن جاستار جاماندىعىنان ەمەس، كوبىنەسە بىلمەگەننەن دە مادەنيەتتى ءجۇرۋدىڭ جولدارىن بىلە بەرمەيدى. كەز كەلگەن جەرگە تۇكىرۋ، قوقىس شاشۋ، ايعايلاپ سويلەۋ، قاتتى ىسقىرۋ، بوعاۋىز ايتۋ سياقتى اۋىلداعى “ەركىندىكتەر” قالادا قول ەمەس ەكەنىن ءبىلدىرىپ وتىراتىن شارالار جاسالسا عانا ولار بويلارىن ءتۇزۋ ۇستاۋعا ۇيرەنەدى.

مۇنداي دورەكىلىكتەردى جەڭەرمىز-اۋ، ال سانامىزدى جاپپاي تورلاپ العان اقشاعا دەگەن اشكوزدىكتى قالاي ەڭسەرەمىز؟ وسى كۇنى جوعارى قىزمەتتەن باستاپ، ەڭ تومەنگە دەيىنگى شەنەۋنىكتىڭ تالايى وزىنە ءىسى تۇسكەن ادامنان قايتسە دە “بىردەڭە” تۇسىرگىسى كەلىپ تۇرادى. جانە وسى “جۇقپالى دەرت” كۇننەن-كۇنگە دەندەپ بارادى. بىزدىڭشە، ونى جوياتىن جالعىز شارا تەك ءدىني قاعيدالاردىڭ العىشارتتارىن ادامنىڭ بويىنا سىڭىرۋدە عانا سەكىلدى. تەك يماندىلىق جولى بولماسا، باسقا دۇنيەمەن (ايىپپۇلمەن، سوتتاۋمەن) ونى توقتاتۋ قيىن. قۇدايدان قورىققان ادام عانا قولىن تازا ۇستايتىن شىعار. سوندىقتان ءدىننىڭ العىشارتتارى، يماندىلىق ءالىپبيى مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلىپ، “تازا ادام”، “تازا قول” قاعيداسى ساناعا بالا كەزدەن باستاپ ءسىڭىرىلۋى كەرەك. بۇل ءىس قازان توڭكەرىسىنە دەيىن ءبىلىم الىپ، بويىنا بىلىممەن قاتار، يماندىلىقتى سىڭىرگەن بارلىق ۇستازداردىڭ اۋزىنان تۇسپەگەن. عابيت مۇسىرەپوۆ تە ءوزىنىڭ العاشقى ۇستازى بەكەت وتەتىلەۋوۆ تۋرالى جازعاندا ول كىسىنىڭ “ارقاشان دا قولدارىڭدى تازا ۇستاڭدار” دەگەن ءسوزدى ساباق سايىن ايتاتىنىن ەسكە الادى.

سونىمەن قاتار، بۇل ءىستى الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ ءبارى دە ۋاعىزدايتىنىن جەتكىزە الاتىن ۇزدىك وقۋلىقتار جازىلعانى ءجون. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان دا تۇراقتى تۇردە يماندىلىققا ۋاعىزدايتىن ۇزدىك، قىزىقتى حابارلار مەن ماقالالار بەرىلىپ تۇرسا، ونىڭ دا اسەرى از بولماس ەدى. مادەنيەتى بىزدەن گورى جوعارى دامىعان، الدىڭعى قاتارلى 30 ەلدىڭ بارىندە دە ءدىننىڭ وسىنداي تۇستارى تەرەڭ ناسيحاتتالىپ تۇرادى.

سونداي-اق ادامدى مەيىرىمدىلىككە، جۇرەگىن ىزگىلىككە باۋليتىن فيلمدەردىڭ كوپ ءتۇسىرىلىپ، ۇنەمى كورسەتىلىپ تۇرعانى كەرەك-اق. بىزدەگى اتىس-شابىس، قاندى سۋداي اعىزاتىن، ادامدى قان-ىشەرلىككە ۇندەيتىن فيلمدەر جوعارىدا اتالعان 30 ەلدىڭ تەلەەكراندارىندا الدەقاشان كورسەتىلمەيتىن “ارزان دۇنيەلەر”. وندايلار تەك رەسەي باستاعان تمد ەلدەرىنىڭ ەكراندارىنان عانا تۇسپەيدى. جانە سونىڭ كورسەتىلۋىن قالاپ، حالىقتىڭ پسيحيكاسىنىڭ بۇزىلىپ، قانىپەزەرگە اينالۋىن جاقتايتىن ءبىر قارجىلىق توپتار دا بار. وندايلار وسىنداي ارزان دۇنيەلەرگە ءتۇرلى سىيلىقتار بەرىپ، جارنامالار دا جاساپ جاتادى. ءسويتىپ، حالىقتىڭ پەيىلىنىڭ بۇزىلا ءتۇسۋىن قالايدى.

قازىرگى قازاق فيلمدەرىنىڭ دە كوبى سونداي. جايدان-جاي اشۋلانىپ، ءبىر-بىرىنە شاڭقىلداپ جاتقان كەيىپكەرلەردى ءجيى كورەسىڭ. ونىڭ ۇستىنە قازاق كينوسىندا شەبەر اكتەرلەر ءالى دە از. كوبى كينو مەن تەاتردى شاتاستىرىپ، تەاترداعى اكتەردىڭ شەبەرلىگى دەگەندى باسشىلىققا الىپ، ءتۇرلى وبرازدار جاساماق بولىپ، قاباقتارىن ءتۇيىپ، تاماقتارىن كەنەپ، ت.ت. سويلەپ جاتقان جاساندى قىلىقتى ارتىستەر كينودا كورىنۋگە ءتيىستى شىنايى ءومىردى جاساي المايدى.

ادامنىڭ بويىنا ىزگىلىك نۇرىن قۇياتىن، سونىمەن بىرگە تاۋبەگە كەلۋگە ىقپال ەتەتىن ورىستىڭ “فرانتسۋز ءتىلىنىڭ ساباقتارى”، پولياكتىڭ “ەمشى”، يراننىڭ ء“جاننات بالالارى”، ەۆرەيدىڭ “پيانيست” جانە ت.ب. سياقتى فيلمدەر تۇسىرۋگە ەشكىم ءمان بەرمەيدى. ال ولار ءبىزدىڭ قوعامعا اۋاداي قاجەت دۇنيەلەر. مادەني تۇجىرىمداما بويىنشا ناق وسىنداي فيلمدەر تۇسىرۋگە عانا قارجى ءبولىنۋى كەرەك.

ءبىزدىڭ 2050 جىلعا اپارۋعا بولمايتىن بويىمىزداعى ەڭ كەسىر “دەرتىمىزدىڭ” ءبىرى – رۋشىلدىق. وسى ءبىر دەرتتىڭ كەسىرى ۇزاق جىلدار بويى ۇلتتىڭ دامۋىندا اياعىمىزعا تۇساۋ، قولىمىزعا بۇعاۋ بولىپ كەلگەنىن بىلسەك تە، سودان اجىراي الماي تۇرمىز. قازاقتىڭ تالايى-اق قانشا جەردەن ءبىر-بىرىنە مەيىرى ءتۇسىپ، باۋىر ەتى ەزىلىپ تۇرسا دا جاقتاسىنىڭ رۋى باسقا ەكەنىن بىلگەن جەردە توسىلىپ، دەمدە جاتىرقاپ قالادى. وسى ءبىر كەلەڭسىز دەرت بۇگىنگى كۇنى ءتىپتى اسقىنىپ بارادى. ءتىپتى، جاپ-جاس قىزداردىڭ ءوزى رۋعا ءبولىنىپ جاتقانىن كورگەندە تۇلا بويىڭ تۇرشىگەدى. جۋىردا ءبىر تويدا ءيسى قازاقتىڭ اقىلشىسى، كۇللى تۇركى دۇنيەسىنىڭ بەتكەۇستار ەرلەرىنىڭ ءبىرى – قازاقستان پرەزيدەنتىن “مەنىڭ ءىنىم، مەنىڭ باۋىرىم” دەپ سويلەي بەرگەن ءبىر جامان كەمپىر جۇرتتىڭ ءبارىن ىعىر قىلدى. سونداعى ماقتاناتىنى – پرەزيدەنتىمىزبەن ءبىر رۋدان ەكەن. الدەقاشان الەمدىك تۇلعاعا اينالعان، بارشا حالىق پرەزيدەنتتىككە قايتا-قايتا سايلاعان ادامدى ءبىر رۋعا تەلي سويلەۋدىڭ ءوزى قاندايلىق تار ورىستىلىك ەكەنىن ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق قوي بىلگەن ادامعا. ونداي ادامدى جەكەمەنشىكتەۋگە سەنىڭ قۇشاعىڭ تار عوي دەپ اقىلسىز ادامعا قالاي ايتارسىڭ، ەشكىم دە ۇندەمەي وتىردى. ال ەگەر اركىمنىڭ رۋىن ايتىپ ماقتانۋىن نەمەسە بىرەۋدىڭ رۋىن سۇراپ قازبالاۋىن زاڭمەن تىيىپ، وسىنداي سوزدەر ايتقان ادامعا 100 نەمەسە 200 اەك كولەمىندە ايىپپۇل سالىناتىن بولسا، ەشكىم دە قوعامدىق ورىنداردا رۋدى اۋىزعا الىپ، ءوزى دە از قازاقتى ءبولىپ-جارۋدى قويار ەدى. سانادان مۇلدە سىزىپ تاستاماساق تا اكىمشىلىك قىلمىس دەپ تانىلعان سوڭ وعان ءبارىبىر شەكتەۋ بولار ەدى. ال بۇل دەرت سانامىزدا جۇرسە، ءبىز ءىجو-ءنىڭ جان باسىنا شاققانداعى كولەمى 100 مىڭ دوللارعا جەتسە دە جوعارى مادەنيەتتى ۇلت بولا المايمىز.

ەلباسى ءوزىنىڭ جولداۋىن ء“بىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق” دەپ اتاپ وتىرعانى دا وسىنداي دەرتتەردەن ادالانۋدى كوزدەگەننەن تۋعان يدەيا ەكەنى كورىنىپ تۇر. سوندىقتان اتالمىش تۇجىرىمدامادا، كەيىنگى شىعاتىن زاڭداردا وسىنداي جايتتاردىڭ ءبارى ەسكەرىلۋى قاجەت.

مىنە، پرەزيدەنتتىڭ جاڭا جولداۋىن وقىعاندا وسىنداي دا ويلار تۋدى. وسىنىڭ ءوزى ونىڭ بەتتەن قالقىماي، وتە تەرەڭنەن تامىر تارتىپ، الىس قاتپارلارداعى اقىل-ويلاردى دا قوزعاپ، ميدىڭ قاتتى شيرىعۋىنان تۋىنداعان قۇجات ەكەنىن كورسەتەدى.

جاقسىباي سامرات،

جازۋشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

Abai.kz