بۇگىنگى كەمەلدىكتىڭ وتكەن كۇندەر جورگەگىندە ءوسىپ جەتىلەتىنى، تاريحتاعى كەز كەلگەن مادەني ورلەۋدىڭ وتكەنگە كوز تاستاۋ مەن تىعىز بايلانىستى ەكەنى، ءتىرى تابيعاتتى قالاي قورعاساق، ۇلت مادەنيەتىن دە وسىلايشا كوزدىڭ قاراشىعىنداي  ساقتاۋ كەرەكتىگى تۋرالى سوڭعى جىلدارى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر...  مىنە، بۇگىنگى  تاڭدا دا  رۋحاني -مادەني  باستاۋلارىمىزدى  تۇگەندەپ،عىلىمي  زەرتتەۋ  جۇمىستارىنا  ارقاۋ  ەتىپ  ءجۇرمىز. تۋعان  دالا  توپىراعى  قانشاما  سىردى  جاسىرىپ  جاتقانىن ء بىلۋ  قيىن. اسىرەسە، بۇگىنگى  «نانو»  تەحنولوگيا  زامانىندا.

 قاسيەتتى  قازاق  دالاسى – بايىرعى  ۇلى  تۇران  ەلىنىڭ  مەكەنى. كوشپەندىلەر  داۋىرىنەن  سارقىت  بولىپ  قالعان  مادەني  مۇرالارىمىز دا  بارشىلىق. سونداي  مۇرالاردىڭ  ءبىرى – ارقالىق  ەلدىمەكەنىنىڭ  جانىنداعى  تاريحي  ەسكەرتكىشتەر. ولار – «باقسى  مولا»، «قۇلىمبەت  اۋليە»  مازارلارى. جالپى  تورعاي  وڭىرىنە  1948,1957-1960  جىلدارى  اكادەميك  الكەي  مارعۇلان  باستاعان  ارحەولوگ-عالىمدار  ارحەولوگيالىق  زەرتتەۋ  جۇمىستارىن  جۇرگىزگەنى  بەلگىلى. ءا.مارعۇلان  ءوڭىردىڭ  كوپتەگەن  جەرلەرىن  ارالاپ، تاريحي-مادەني  ورىنداردىڭ  كارتاسىن  دا دايارلاعان.

«باقسى  مولا»  كەشەنى – ح نەمەسە ءحىىى عاسىردان ساقتالعان ساۋلەت ونەرى ەسكەرتكىشى. تورعاي وزەنىنىڭ ۇرپەككە دەيىنگى قويناۋىندا قايىندى كەڭشارىنان باتىسقا قاراي 4 كم جەردەگى قورىم. ەل اۋزىنداعى دەرەكتەر بويىنشا، بەلگىلى اقىن – باقسى قابىرىنىڭ ۇستىنە سالىنعان. «باقسى مولا» كەسەنەسى شيكى كىرپىشتەن تۇرعىزىلىپ، ءىشى – سىرتى كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن (25ح25ح5سم) قاپتالعان، كۇمبەز شەڭبەر پىشىمىندە. قازىر جارتىلاي قۇلاعان، شىعىسقا قاراي ەسىك جاق قاپتالى عانا ساقتالعان. عيمارات ماڭىنداعى تىگىنەن قويىلعان بيىكتىگى 30-40 سم تاقتا تاستار بەتىنە ارعىن، قىپشاق، نايمان رۋلارىنىڭ تاڭبالارى قاشالعان. (وسى  قۇلىپتاستارداعى  رۋ  اتتارىنا  قاراعاندا بەيىتتەر  بولۋى دا  ابدەن  مۇمكىن-ت.ە.) بۇل كەسەنەنى كەزىندە ۇلى عالىم ءا. مارعۇلان VIII عاسىر ەسكەرتكىشى دەپ باعالاعان بولاتىن. وتكەن  تاريحقا  زەر  سالىپ  قاراپ  وتىرساڭىز، ح عاسىرعا  دەيىن قازاق  دالاسىنا  يسلام  ءدىنى  مەن  مادەنيەتى  تولىققاندى  تامىر  جايماعانى  انىق. قازاق  ساحاراسىنا  يسلام  ءدىنىن  تاراتقان  قوجالار  مەن  باقسى، شاماندار ەدى... مىنا «باقسى  مولا»  اتاۋىن  يەمدەگەن  بەلگىسىز  ميسسيونەر دە  ۇلىتاۋ، جىلانشىق، باتپاققارا، تورعاي  وڭىرلەرىنە  ادام  ەمدەۋ، دەم سالۋ، يسلام  مادەنيەتىن  تاراتۋ  جولىمەن  كەلىپ، وسى  جەردە  جان  تاپسىرسا  كەرەك. تاريحي  كەشەن  جەرتولە  سەكىلدى  سالىنىپ، كۇمبەزى  قىزىل  كىرپىشپەن  كوتەرىلگەن. ولكەتانۋشى، قايىڭدى  ورتا  مەكتەبىنىڭ  ارداگەر  ۇستازى، 38 جىلدىق  ەڭبەك  ءوتىلى  بار  تاريحشى  كاكين  تولەپبەرگەن  اتامىزدىڭ  ايتۋىنا  قاراعاندا  1966-1967  جىلدارعا  دەيىن  كەسەنەنىڭ  كۇمبەزى  مەن  قابىرعالارى  بۇلىنبەي  ساقتالىپ  كەلگەن  ەكەن. قازىرگى  تاڭدا مادەني  ەسكەرتكىشتىڭ  جۇرناعى  عانا  ساقتالعان. تابيعي  ەروزيا  مەن  جاۋىن-شاشىن، سەل  سالدارىنان  ءمۇجىلىپ، قيراتىلىپ  جاتىر. بۇل  پروتسەسس  كۇننەن-كۇنگە  وسىلاي  جالعاسا  بەرسە، ەسكەرتكىش  جەر  استىنا  ءسىڭىپ  كەتۋى  ابدەن  مۇمكىن. تاريحي  ەسكەرتكىش  تۇبەگەيلى  زەرتتەۋدى  قاجەت  ەتەدى.

  «باقسى  مولا»  مازارىنىڭ  ماڭىنا  كوپتەگەن  ادامدار  جەرلەنگەن. كەيبىر  زيراتتار  جەرگە  ءسىڭىپ  كەتكەن. تومپەشىكتەر  جانىنداعى  قاشالعان  تاستار دا  رۋ  اتتارى  مەن  تاڭبالارى  جازىلعان. كەيىنگى  كۇندەرى  قورىم  ماڭىنداعى  تاستاردى  جەرگىلىكتى  حالىق  ۇيلەرىنە  الىپ  كەتىپ  جاتقانى  جانە  بار. ەسكەرتكىشتى  تاريحي-مادەني  ارحەولوگيالىق  ماڭىزى  بار  مۇرالار  قاتارىنا  قوسىپ، قورعاۋعا  السا – عىلىمي  ەكسپەديتسيالىق  جۇمىستاردىڭ  نىسانىنا  اينالۋى  عاجاپ  ەمەس.

 «قۇلىمبەت  اۋليە» كەسەنەسى – قايىڭدى  اۋىلىنان  7 شاقىرىم  جەردە  ورنالاسقان، حح عاسىرعا  ءتان تاريحي  ەسكەرتكىش. قۇلىمبەت  تاتىبەكۇلى  1840-1913  جىلدارى  ءومىر  سۇرگەن. قىپشاق  رۋىنىڭ قوتىران  اتاسىنان  تاراعان. بۇل  كىسى – ءوزىنىڭ  اۋليەلىگىمەن، كورىپكەلدىگىمەن  كوپشىلىككە  تانىمال  بولعان. اۋليە  اتانىڭ  باسىنا  كەلىپ تۇنەپ، زيارات  ەتۋشىلەردىڭ  سانى كۇننەن-كۇنگە  ارتۋدا. قۇلىمبەت  كەسەنەسى  2 رەت  رەستاۆراتسيالىق  جوندەۋدەن  وتكەن. 1994  جىلدارى  جەزقازعان  قالاسىنان  ارنايى  ارحەولوگتار كەلىپ  قولعا  السا، كەيىنىرەك  ۇرپاقتارى  كۇردەلى  جوندەۋدەن  وتكىزگەن.  قۇلىمبەت  اتا  مازارى  جانىندا  دا  بەيىتتەر  قورىمى  بار.

ارقالىق  قالاسى  ماڭىنداعى  ەلدىمكەندەردە «ەكى ءدىڭ»، «قوستام»، «كوشىمبەك»، «كۇسەگەن»، «قىز  تامى»، «قۇمكەشۋ  قورىمى»،  «قاروبا»  سەكىلدى  تاريحي-مادەني  ماڭىزى  بار  ەسكەرتكىشتەر  ساقتالعان. وسى  ەسكەرتكىشتەردىڭ  تاريحىن، ولار  تۋرالى  قىزىقتى  دەرەكتەر  مەن  ءافسانالاردى  بىلەتىن  شەجىرەشى، كونەكوز  قاريالاردىڭ  دا  قاتارى  سيرەپ  بارا  جاتقانىن  ەسكەرسەك، كەۋدەلەرى  قازىنالى اقساقالداردىڭ  ايتقاندارىن  حاتقا  ءتۇسىرىپ، بولاشاق  ۇرپاقتىڭ  كادەسىنە  جاراتۋ، ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ، ساقتاۋ  جۇمىستارىن  جۇرگىزۋ – زامان  تالابى  بولىپ  وتىر. وسى  ميسسيانى  ورىنداۋ   بارىسىندا  ارحەولوگيالىق  قازبا  جۇمىستارىن  جۇرگىزسە، قورىم  ماڭدارىنان  ەجەلگى  ساق  تايپالارىنا  قاتىسى  بار  تۇرمىستىق  زاتتار  مەن  قىش  ىدىستار، قۇمىرالاردىڭ  تابىلىپ  جاتقانىن  ناقتىلار  ەدىك... بۇگىنگى  وتان  تاريحىنا  قاتىستى  سۇڭعىلا  سۇراق تا، كوكەيكەستى  ماسەلە دە – ارحەولوگيالىق  ەسكەرتكىشتەردىڭ  حال-احۋالى. ەلىمىزدىڭ  ءار  وڭىرىندەگى  جوو تاريح  فاكۋلتەتىنىڭ  ستۋدەنتتەرى  مەن  عالىم، وقىتۋشىلارى  ەتەك  تۇرە، بىلەك  سىبانا  كىرىسسە، جۇمباق  ولكەلەردىڭ  كوپتەگەن  سىرلارى  كوپشىلىككە  ءمالىم  بولار  ەدى...

 مەن دە ستۋدەنتپىن. فيلولوگيا  ماماندىعىنىڭ  سوڭعى  كۋرسىن  ءتامامداۋدىڭ  ءسال-اق  الدىندا  تۇرمىن. ايتسەدە، ادەبيەت  پەن  تاريح  ەگىز. باستاۋى دا، قاينارى  دا – ەجەلدەن  بەرى  كەلە  جاتقان  مۇرالار. ءبىزدىڭ  مىندەت – جازۋ، سىزۋ بولسا، تاريحشىلاردىكى – ناقتى  تۇجىرىم  مەن  شىنايى  دەرەك  بەرۋ. ەكى  تاراپ  بىرلەسە  جۇمىس جاساپ، ءاربىر  ەلدىمەكەندەردەگى  بەيمالىم دە، جۇمباق  تاستار  مەن  بەيىت، مازارلاردى  زەرتتەۋ  جۇمىستارىنا  ارقاۋ  ەتىپ، حالىق  ساناسىن  تاريحي-جادىگەرلىك  مۇرالار  جاققا  بۇرسا، نۇر  ۇستىنە  نۇر  بولار  ەدى... بۇگىنگى  قوعامنىڭ، تۇتاس  الەمنىڭ كەيپى  جاڭا  تەحنولوگيالارمەن  قارۋلانىپ، رۋحانياتى السىرەپ  تۇر... ەمدەۋ كەرەك! ەم-دومى – رۋحاني  مۇرالار  ءھام  ادەبيەت، تاريح ەمەس پە؟!

  قولدا  بار  التىننىڭ  قادىرىن  كەش  ءتۇسىنىپ  قالماساق  جارار ەدى... جوعارىدا  اتالعان  تاريحي  ماڭىزى  زور  نىساندارعا  مەملەكەتتىك  تيەسىلى  ورگاندار  نازار  اۋدارىپ، قاراماعىنا  الىپ، قورعاپ  جاتسا، ارحەولوگيالىق  مادەني  مۇرالار  قاتارىنا  ەنگىزسە – بابالار  ارۋاعى  دا، جەرگىلىكتى  حالىق  تا  رازى  بولارى  ءسوزسىز. بارلىق  الەم  كۇندەردىڭ  كۇنىندە  رۋحانياتقا  باس يەدى. سول  كەزدە قاپىدا  قالماي، «قاپ» دەمەيىك، «وكىنىپ» جۇرمەيىك...

 ولكە  تاريحىن  بەس  ساۋساقتاي  بىلەتىن  دانا  اقساقالداردان  كوز جازىپ  قالماي  تۇرىپ، جاسوسپىرىمدەر  «كوسموپوليت»  اۋرۋىنا  شالدىقپاي  جاتىپ، اعا  بۋىن  مەن  جاس بۋىن  اراسىنداعى  ۇرپاقتار  ساباقتاستىعىن  جالعاستىرىپ، التىن شىنجىر  بايلانىستى  نىعايتىپ، ءتۇرلى  باعىتتاعى  تانىمدىق  كەزدەسۋلەر  مەن  ءىسشارالاردى  ۇيىمداستىرىپ، ەكسكۋرسيالىق  باعىت  بويىنشا  مادەني  مۇرالار  ساقتالعان  جەرلەردى  ارالاتىپ، جاستاردىڭ  تاريحي-تانىمدىق  زەردەسىن  اشىپ، كوزقاراستارى  مەن  دۇنيەتانىمدارىن  كەڭەيتىپ، ەلى  مەن  جەرىن  سۇيەر  ازامات رەتىندە  تاربيەلەۋ – الدىڭعى  تولقىنعا  جۇكتەلگەن  مىندەت.

ءتول  تاريحىمىز  بەن  ادەبيەتىمىزگە  قاتىستى  جاۋھارلاردى  قورقايىق، قولدايىق!..

ەلدوس  توقتارباي،

ى.التىنسارين  اتىنداعى  ارقالىق  مەملەكەتتىك  پەداگوگيكالىق  ينستيتۋتى، فيلولوگيا  فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى.

ارقالىق  قالاسى، قوستاناي  وبلىسى

Abai.kz