قايدا كەتىپ باراسىڭ، قارتتارىم-اۋ!
بالا كەزىمىزدە اۋىلدا كۇمىستەي جارقىراعان اپپاق ساقالى وزىنە قۇپ جاراسقان، جۇزىنەن نۇرى، كوزىنەن وتى شاشىراعان قاريالار بولۋشى ەدى. ولار وتىرا قالىپ مالاقايىن شەشكەندە، ىشىنەن تاعى ءبىر جۇقا تاقيا كورىنەتىن.
«كىمنىڭ بالاسىسىڭ ەي»؟ دەيتىن. بىراق كىمنىڭ بالاسى ەكەنىڭدى ولار سەزىپ تۇراتىن. «قايدان ءبىلدىڭىز»؟ دەسەڭ، «كوزىڭ ايتىپ تۇر» دەيتىن. قالتالارىنان ۋىستاپ كامپيت الىپ شىعىپ، جاعالاي تاراتاتىن. كەيبىرەۋىنىڭ ءتىپتى قورجىنىندا اق ماتا جۇرەتىن. «ونى ءبىز «اقىرەتى»، ويلاماعان جەردەن قيسايا قالسا، ەلدى اۋرە قىلماي، شىعىنداماي سول اق ماتاعا وراپ كومسىن دەگەن نيەتى» دەپ ەستيتىنبىز. قورجىنىنىڭ ءبىر باسىندا وسيەت جازىلعان ءبىر پاراق قاعاز بەن شۇبەرەككە تۇيىلگەن ازىن اۋلاق اقشا جۇرەتىن (ونى دا ءوزىنىڭ دۇنيەدەن وزعاننان كەيىنگى جۇمىسىنا جۇمساۋ ءۇشىن ساقتايدى دەگەندى قۇلاعىمىز شالاتىن). ەگەراكي، ولاردى الگى قاريانىڭ دوستارى نەمەسە الىس-جاقىن جەگجاتى بولىپ كەلەتىن ورتا جاستاعى ادامدار دۇكەن نەمەسە بازار ماڭىنان كورە قالسا قاريانىڭ الدىندا قاۋعالاقتاپ جۇگىرىپ مۇز قانت (ناۋات) نەمەسە ورىك-مەيىز سەكىلدى شاي ىشكەندە جەيتىن تاعامداردى قوياردا قويماي الىپ بەرىپ جاتاتىن. ال ول قاريالار قونعان جەرىن دۋمانعا بولەپ حيسا-داستان وقىپ، ولەڭ ايتاتىن. انالارىمىز، اپكەلەرىمىز ولاردىڭ اتىن ەستي سالا جاۋلىقتارىن تۇزەپ، بۇركەنىپ، قىمتاناتىن. قىزدار الدىنان وتپەك تۇرماق، ءبىر ادەپسىزدىگىمىزدى كورىپ قالىپ ۇرىسپاسىن دەپ، الىستان قاشاتىن. ول قاريالارىمىز بولسا ايەل اتاۋلىعا كوز سالىپ قارامايتىن. اراق پەن تەمەكىنى بىلاي قويسىن «حارام» دەپ ماندارين مەن اپەلسيننىڭ ءوزىن جەمەيتىن قاريالارىمىزدى دا كوزىمىز شالعان. كەيبىر اۋليە شالىس قاريالار دا كۇنى بۇگىن ەسىمىزدە. باسىنا تەمىرەتكى شىعىپ، دارىگەرلەر ەم قولدانا الماعان بالالاردىڭ باسىنداعى الگى تەمىرەتكىسىنە قۇران اياتتارىن جازىپ ەمدەگەنىن، كوزدىڭ شيقانىن، كوزدىڭ شەلىن تاعى باسقا اۋرۋلاردى، بالەندەي وقىعان وقۋى بولماسا دا، دەم سالىپ جازعانىنا، ءاردايىم تىلەگەن دۇعاسىنىڭ قابىل بوپ جاتاتىنىنا، قايران قالاتىنبىز.
ەل بولىپ، ەتەك-جەڭىمىزدى جيناپ، تاۋەلسىزدىكتى بەكەمدەگەن بۇگىنگى تاڭدا ولار نەگە جوق؟. قايدا؟ حح عاسىردىڭ باسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلى ء«تىلدى وقىعاندار قۇرتادى» دەگەن ەدى. الدە ولارعا شىنىمەن دە وقۋ ءوتىپ كەتتى مە؟ قازىرگى حالى قالاي ءوزى؟ ءسال ايالداساق.
الماتىعا العاش كەلگەندە ۆوكزالدان باستاپ، ءوزىمىز ءجۇرىپ وتكەن اباي كوشەسىنىڭ بويىنان بەت-اۋىزدان ساۋ تامتىق جوق، اراققا سىلەيىپ تويىپ العان شالداردى كورىپ كوزىمىز تورتەۋ بولعان. «بالام باسىمدى جازىپ بەرشى»؟ دەپ الاقان جايعاندا العاشىندا تۇسىنبەگەنبىز. «قازاقتا دا قايىرشى بار ەكەن-اۋ»! دەپ قىنجىلعانبىز. سوسىن كوزىمىز ۇيرەنىپ كەتتى مە، جوق ولار شەتىنەن و دۇنيەلىك بولىپ كەتتى مە، ازايعانداي كورىندى. سويتسەك ولار ءالى دە بار ەكەن. ءتۇرلى بي كەشتەرىندە، مەيرامحانالاردا، قورقور بارلاردا ءتىپتى تۇنگى كلۋبتاردا مەكەندەپ ءجۇرىپتى. انەۋ ءبىر ۇيات جايلاعان كوشەلەردە وزدەرىنىڭ نەمەرەسىمەن جاستى، بۇزىلعان قىزدارعا قىلجاقتاپ تۇرادى دەپ اقپارات كوزدەرىنەن ەستىپ ياكي وقىپ جاتامىز. وتكەندە 77 جاستاعى ءبىر اقساقالدىڭ «سپيد» دەرتىن جۇقتىرعانىن ەستىپ، بەتىمىزدى باستىق. ايەلى بولا تۇرا، وزىنەن 35-40 جاس كىشى ايەلمەن، اۋەيى بوپ ءجۇرىپ، وسىلاي ماسقارالىقپەن اشكەرەلەنىپ، كۇللى قازاقستاندىقتىڭ بەتىنە كۇيە جاققانى تاعى بار. وتكەندە وسى الماتى قالاسىنداعى ءبىر 70 جاستار شاماسىنداعى قاريانىڭ ۇيىندە بولدىق. ءوزىنىڭ ۇلتشىل ەكەنىن دالەلدەپ قالۋعا بارىنشا تىرىسىپ، اۋزى جابىلماي كۇللى قازاقتى، كۇللى ادامزاتتىڭ قاسىرەتىن شەشەتىندەي كورىنىپ ىشىمدىك ءىشىپ «گاۋكىپ» وتىرعان. بىردە سىرتتان دارەت الىپ كەلگەن ون بەس جاستار شاماسىنداعى نەمەرەسى ودان «اتا، قۇبىلا قاي جاقتا؟» دەپ سۇراماسى بار ما؟ اتامىز بولسا تۇيەدەن تۇسكەندەي ەتىپ «مەن قايدان بىلەيىن» دەپ دۇڭك ەتتى. ارتىنشا كەڭك-كەڭك كۇلىپ، مىسقىلداپ، قۇبىلانى بىلمەگەندىگى ءۇشىن جۇزىنەن ماقتانىش سەزىمى ۇشقىنداپ تۇردى.
ءبىراز جىلدار ىلگەرى، مەن ءبىر اتى دارداي مەملەكەتتىك مەكەمەدە قىزمەت اتقارىپ ءجۇردىم. اتى دارداي بولعان سوڭ با، نە ءتۇرلى ادامدار سابىلىپ كەپ جاتاتىن. جاس قىزدار دا كوپ كەلەتىن. جاسى الپىستان اسىپ، جەتپىسكە تاقاعان، عىلىمي اتاعى تاۋداي، لاۋازىمدى اعام بولدى. قاشان كورسەڭ جاس قىزدارمەن دالىزدە بەتپە-بەت كەپ شۇيىركەلەسىپ تۇراتىن. جانە وسىنى ادەتكە اينالدىرعان. ايتەۋىر ءبىر قىز كەلە قالسا، توقتاتىپ الادى دا، كىم ەكەنىن، قايدان، كىمگە كەلگەنىن سۇراۋ ول اعامنىڭ ادەتىنە اينالعان. ال ءوزى كىتابىن وقىپ ءتانتى بوپ جۇرگەن بارماقتاي قىزى ءۇشىن، اعاسىن اتتاپ ءوتۋ ابەستىك بوپ كەتكەن. مەيلى، رۋحانيات تۋرالى «اڭگىمە» بولسىن، ءبارى ءبىر قىز بەن شالدىڭ وڭاشالانىپ الىپ ساعاتتاپ اڭگىمە دۇكەن قۇرۋى سولەكەت اق. «ەتىمدى شال سيپاعان قۇرت جەسىن دەپ، جارتاستان قىز قۇلاپتى تەرەڭ سۋعا» دەگەن نامىستى ولىمنەن جوعارى قوياتىن ابايدىڭ كەيىپكەرى بۇگىندە جوق.
كەيدە كوشەدەن، بازاردان نەمەسە تويدان جاس قىزدارعا ەمەشەگى ۇزىلە، تامسانىپ قاراپ تۇرعان اتالارىمىزدى، وزدەرى قاراعانىمەن قويماي «بوكسەگە قاراشى، قانداي-ءا؟» دەپ تامسانىپ قويىپ يەگىمەن كەتىپ بارا جاتقان قىزدى نۇسقاعانىن كورگەندە، «قوداردى تاستان قۇلاتقان» قۇنانبايدى ساعىناسىڭ شىركىن. تاماقتى سول قولمەن جەپ، بەلۋاردان جوعارى جالاڭاش، داستارقاننان بەتىن سيپاماي اتتاپ وتكەندە قىنجىلعاننان شىداي الماي، بىردەڭە دەگەن بولاسىڭ. «سەن انا جاققا بارىپ كەلىپ پە ەدىڭ؟ جۇرەگىڭ تازا بولسا بولدى ەمەس پە!» دەيدى ءبىتتى. اۋزىڭ جابىلادى.
ءبىر جولى ءبىر قاريا ءۇيىنىڭ الدىندا، ءبىر كوزىن قىسىپ اسپانعا قاراپ تۇر ەكەن. مەنى كورە سالىپ: «اياز ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرسقا جولىڭدى ءبىل» دەپ الدى دا ءسوزىن جالعاپ: «مىنا اياز نەگە ءالىن بىلمەيدى ەي» دەمەسى بار ما؟. ماقالدىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىردىم دە، ىشتەي «قازاقتى ءبىر اۋىز سوزبەن توقتاتقان قايران قارتتارىم-اۋ قايدا كەتتىڭدەر؟» دەپ قاتتى جابىرقادىم. ءبىر اتامەن ياعني اكەمنەن دە ۇلكەن ءبىر اقساقالمەن ء(وز سوزىمەن ايتقاندا جىگىتپەن) كافەدە كەشكى اس ىشتىك. ول كىسىنىڭ ايەلى، ۇل-قىزدارى بار-تۇعىن. اعامىز ءبىراز سىلتەپ جىبەرگەن. ورتانى بەرمەي اق تەر، كوك تەر بوپ بيلەپ الەك. ءتىپتى ۇل–قىزدارىنىڭ ءوزىن، بيلەپ-شورشىپ ورتادان سيىرىپ شىعارعان. ايەلى يە بولا الماي زار قاقساپ ءجۇر. تۋرا «موڭكىگەن بايتالداي» ەس اقىلىمىزدى شىعاردى. جانىمىزعا ەڭ باتقان جەرى، قايتا-قايتا قىرعىزدىڭ «قىزىل ورىگىنە» بيلەگەنى بولدى. «قىزىل ورىككە» ءار تاپسىرىس بەرگەنى «مىڭ تەڭگە ەكەن». ءاي اعامىز كەمىندە سەگىز-توعىز رەت تاپسىرىس بەردى-اۋ دەيمىن. قىزىل ورىك شىرقالسا بولدى، جىنى قىسقان باقسىداي ورتاعا اتىلىپ شىعىپ بيلەيدى-اۋ، كەلىپ. كەمپىرى جايىندا قالعان. «قىزىم قاراپ تۇر-اۋ! ۇيات-اۋ!» دەپ شىمىرىكپەيدى. داياشى قىزداردى شەتىنەن «بىقپىرت تيگەندەي قۋالاپ» ابدەن مازاسىن الدى. تەك قانا كافەدەگى نە جەسىر، نە بويداق ەكەنى بەلگىسىز ءىشىپ العان كەلىنشەكتەرگە اعامىز جاقسى ەرمەك بولدى.
وسىنداي شالداردى «اقساقال» دەۋگە كەلە مە ءوزى. اقساقال دەپ قازاق قاريالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ابىرويلىسىن ايتقان. ءبىرىنشى ماعىناسى قارتتىقتى قۇرمەتتەۋ بولسا، ەكىنشى ماعىناسى ءبىر اۋىلدى اۋزىنا قاراتقان قاريالاردى ايتقان. حالىقتىڭ ولاردىڭ قۇرمەتتەگەنى سونشا ولاردىڭ الدىن كەسپەيتىن، وزدەرى شاقىرماسا داستارقانداس بولۋعا دا باتا المايتىن. ۇيلەنگەن جاستار، ساپارعا، وقۋعا، جورىققا كەتكەندەر ولاردان باتا الماسا، اتتاپ باسپايتىن. جاڭا تۋىلعان سابيلەرگە سول كىسىلەرگە ات قويدىرىپ، اۋزىنا تۇكىرتەتىن. ال قازىر «اقساقال» دەگەن كيەلى ەسىمدى ولارعا ارناي الامىز با؟ ەگەر اتاي قالساق، ولار قالاي قابىلدايدى.
ءبىر جولى ءبىر توپ زيالى قاۋىممەن بىرگە داستارقانداس بولدىم. اسابا جىگىت ەل ماقتانىشى بولعان، سول داستارقاننىڭ گۇلى بوپ جايناپ وتىرعان 70-تەن جاسى اسقان، الماعان اتاعى جوق ءبىر اعامىزدى، انىعى اتامىزدىڭ كۇللى اتاعىن ايتا كەلىپ ءسوز بەردى. اتاعى ايتىلعاندا كۇلىمسىرەپ تىڭداپ وتىرعان الگى اتامىز، «اقساقال» دەگەن كيەلى اتاۋدى ەستىگەندە، ءوزىن جاس سەزىنەتىنى سونشالىق، اساۋداي تۋلاپ، اسابانىڭ «يت تەرىسىن باسىنا قاپتاماسى بار ما»؟
اتا، «باتا بەرىڭىزشى» دەسەڭ توس ايتاتىن، نەمەسە «قويشى ەي! مەن وندايدى بىلمەيمىن عوي! ءوزىڭ اق بەرە بەرشى!» دەيتىن جۇزىندە مەيىر، كوزىندە نۇر جوق، تەك قانا اعارعان شاشى مەن بوق تولى قارنى بار، اتا قاز قۇساپ تالتاڭداعان، ارتىنان قاراساڭ جىگىتتەي كورىنەتىن شالدار قاپتاعان مىنا زاماندا، مۇقاعالي ەگەر ءتىرى بولعان بولسا «ازايىپ بارا جاتىر قاريالار» دەگەن ولەڭىن جىرتىپ تاستاپ «قاريالار تاۋسىلدى-اۋ» دەگەن ولەڭ جازار ما ەدى، كىم ءبىلسىن!
كوش تۇزەلەر، زامان وڭالار، جاس تەرەك، بايتەرەك بولار. سول كەزدە قازىرگى «قولىندا قۇمانى مەن قۇرانى بار» جاس وسكىندەر، جەتىلىپ قاريا بولار، ەلگە بيلىك ايتار، جاڭاعى ءدۇبارالاردىڭ ورنىن باسار دەپ ءوزىمىزدى جۇباتقان بولامىز. وسىعان دا ۇشكىر. تەك قانا تاۋەلسىزدىك امان بولسىن!
ەربولات ابىكەنۇلى
Abai.kz