ەلگە كەلسەم تاعى دا كەزەكتى «سايلاۋ» (سانىنان حالىق تا، ول دا جاڭىلعان) مەرزىمىنەن بۇرىن ءجۇرىپ جاتىر ەكەن. «ناتيجەسىن «سىرتتاعى قوجايىندار» شەشىپ قويعان وسىناۋ بوس «ويىنعا» شىعىندالار قارجى مۇگەدەك، زەينەتكەر، ستۋدەنتتەرگە بەرىلگەنى ءجون»، – دەگەندەي مالىمدەمە جاساۋ ويىما كەلگەن. الايدا، ولاي دەسەم، وزدەرىن وپپوزيتسيا، دەموكرات سانايتىن بىرەۋلەردىڭ: «حاسەن بيلىككە ساتىلىپتى!» دەپ شۋلارى ايدان انىق ەدى.

سونىمەن، ادەتتەگىدەي، ناتو ەلدەرى مەن رەسەي ءبىر اۋىزدان قولدايتىن نازارباەۆتى سايلاۋ باستالدى. باق-تارىمىز بەلگيادان كەلگەن باقىلاۋشى، ەۋروپا پارلامەنتىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى رىشارد چارنەتسكيدىڭ: «پو پريبىتي سيۋدا يا چيتال ستاتي ۆ مەجدۋنارودنىح گازەتاح، چتو نا ەتيح ۆىبوراح ۆ كازاحستانە بۋدەت نەبولشوە چيسلو گولوسۋيۋششيح - ەتو وكازالوس نەپراۆدوي. مى سامي موجەم نابليۋدات وگرومنۋيۋ تولپۋ يزبيراتەلەي نا كاجدوم ۋچاستكە، وچەرەدي. پوزدراۆليايۋ كازاحستان س تاكيم وتنوشەنيەم ك دەموكراتي ي پروتسەسسۋ ۆىبوروۆ»، – دەگەن ءسوزىن، باقىلاۋشى رەتىندە كەلگەن ليتۆا رەسپۋبليكاسى سەيمى دەپۋتاتى گەدەميناس ياكوۆونيستىڭ: «يا داۆنو نابليۋدايۋ زا كازاحستانوم سلەجۋ زا ۆاشەي پوليتيكوي.  منە وچەن نراۆيتسيا، چتو ۋ ۆاس ستولكو ليۋدەي پريحوديات گولوسوۆات»، – دەگەنىن جازىپتى، ءدال ءبىر ليتۆالىق پەن بەلگيالىق پولياك كسرو كەزىندە بيلىكتىڭ قالايشا حالىقتى سايلاۋعا 100 پايىز قاتىستىرعانىن ۇمىتىپ قالعانداي. رەسەيمەن دۇشپانداسىپ وتىرعان ەۋورووداقتان، ليتۆادان كەلگەندەر مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋ وتكىزۋدىڭ ءوزى زاڭسىزدىق ەكەنىن بىلە تۇرا رەسەيدىڭ وداقتاسى ن.نازارباەۆقا سونشاما كولگىرسۋى دە بارشاسى ءبىر قوجايىننىڭ قىزمەتكەرلەرى ەكەنىن تاعى دالەلدەگەندەي.

«روسسيسكايا ينتەگراتسيا» تاقىرىبىمەن 22.04.2015 ج. ينتەرنەتتە بەرىلگەن «شتاتى نە وتگوۆاريۆالي كىرگىزستان وت ۆستۋپلەنيا ۆ ەۆرازيسكي سويۋز» دەگەن ماقالادا: «ۆاشينگتون نيكوگدا نە وتگوۆاريۆال بيشكەك وت ۆستۋپلەنيا ۆ ەاەس، سووبششيل سەگودنيا نا پرەسس-كونفەرەنتسي مينيستر ينوستراننىح دەل كىرگىزستانا ەرلان ابدىلداەۆ. پو ەگو سلوۆام، ۆىبور سترانى تاكجە پوددەرجالي ۆ ەۆروسويۋزە: سترانى ەۆروپى ۋۆاجايۋت ساموستوياتەلنىي ۆىبور، كوتورىي سدەلال كىرگىزستان. "وني سچيتايۋت، چتو ەسلي كىرگىزسكوي رەسپۋبليكە ەتو پرينەسەت پولزۋ، تو وني بۋدۋت تولكو پوددەرجيۆات. پري ەتوم گوۆوريلوس منوگو و توم، چتو سەگودنيا نۋجنو نالاجيۆات بولەە تەسنىە ۆزايمووتنوشەنيا مەجدۋ ەۆرازيسكيم ەكونوميچەسكيم سويۋزوم ي ەس. پولە وچەن بولشوە", – زامەتيل مينيستر، سلوۆا كوتوروگو پەرەداەت اگەنتستۆو K-News.

ابدىلداەۆ دوباۆيل، چتو رەشەنيە كىرگىزستانا و ۆستۋپلەني ۆ سويۋز روسسي، بەلارۋسي ي كازاحستانا تاكجە پوددەرجال سوسەدني كيتاي.

پو ەگو سلوۆام، بيشكەك پروۆەل نەسكولكو راۋندوۆ پەرەگوۆوروۆ س سشا.
"ني نا ودنوم يز نيح مى نە سلىشالي كاكيح-تو پرەدوستەرەجەني نا سچەت ۆستۋپلەنيا [ۆ ەۆرازيسكي سويۋز]. كيتاي سكازال، چتو ۋۆاجاەت ناش ۆىبور. ەتو وبەكتيۆنىي ي نورمالنىي پروتسەسس", - زاكليۋچيل مينيستر» – دەلىنىپتى.

مىنە، 2005 جىلدان بەرى مەنىڭ «رەسەي يمپەرياسىن ءارى قاراي بولشەكتەۋ قاجەت» دەگەن ۇسىنىستارىما اقش، ناتو قۇرامىنداعى ەلدەر، جاپون، ت.ب. ەلشىلىكتەرىنىڭ، ۋكراينادا مەنىڭ «سوعىستاردى توقتاتۋ ءۇشىن ەۋرازيالىق وداقتان قازاقستاندى شىعارۋ، قىرعىزستاندى ەندىرمەۋ قاجەت» دەگەنىمە جاۋاپ بەرمەۋ سەبەبتەرى – الدىداعى بولار ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا تۇركىستاندىقتار رەسەي جاعىنداعى «كوماندادا ويناپ» قىرىلۋعا تيىستىگىن «الەمدىك بيلىك» الدەقاشان جوسپارلاپ، شەشىپ قويعان ەكەن. ن.نازارباەۆقا رەسەيگە قازاقستاندى، قىرعىزستاندى ينتەگراتسيالاۋىنا «باتاسىن بەرىپ» جۇرگەن رەسەيدىڭ «جاۋى» – اقش-تىڭ ءوزى ەكەن.

اي بۇرىن ءبىر رەسەيلىك ساياساتشى تەلەارنادان: ء«ۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالماس بۇرىن رەسەيگە ءبىراز تەرريتوريالاردى قوسىپ الۋىنا مۇمكىندىك بەرىلەدى» دەپ سويلەگەن ەدى. ول تەرريتوريالار وڭتۇستىك وسەتيا، ابحازيا، قىرىم ەكەن. وسى ارقىلى «استىرتىن الەمدىك بيلىك» باتىس حالىقتارىن «رەسەي قايتادان وزگە ەلدەردى جاۋلاۋعا كىرىستى» دەپ شوشىتىپ، ال ورىس حالقىن «كسرو يمپەرياسىنىڭ شەكاراسىن قالپىنا كەلتىرەمىز» دەپ ۇمىتتەندىرىپ شوۆينيستىك ناۋقاسىن قوزدىرۋمەن سوعىسقا ارانداتىپ «التىن ميلليارد» جوسپارىن ورىنداماق. كەشە عانا ۋفاداعى جيىندا شانحاي بىرلەستىگىنە ينديا، ءتىپتى ۇنەمى اقش-تىق ساياسات ۇستانىپ كەلگەن پاكيستان دا قوسىلۋىنا قاراي، قىرعىن ايماعى بۇرىنعى ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردان دا اۋقىمدى بولماق. بيلىكتىڭ جوسپارلاعان قىرعىنىنا قارسى ادامداردى «پاتريوت ەمەسسىڭ، ساتقىنسىڭ، دەزەرتيرسىڭ!» دەپ جازعىرۋ، جازالاۋلار، ال  كونبىستىكپەن قازا بولعانداردى «پاتريوت، ەرجۇرەك، باتىر» دەپ دارىپتەۋ تاعى دا باستالماق.

ر.ەپپەرسون كىتابىندا 1961 جىلعى «گۋدزون ەسەبىندە» جازىلعان «سوعىستىڭ كورىنبەيتىن فۋنكتسياارى» تۋرالى: «وني ياۆنو ۋكازىۆايۋتسيا ۆ وتچەتە،  ي ۆسە ەتي فۋنكتسي يمەيۋت ودنۋ وبششۋيۋ تسەل: “ۆوينا داەت كاك درەۆنەمۋ، تاك ي سوۆرەمەننومۋ وبششەستۆۋ سپورنۋيۋ سيستەمۋ ستابيليزاتسي ي ۋپراۆلەنيا ناتسيونالنىمي ەكونوميكامي.  ەششە نە بىل يسپروبوۆان نيكاكوي التەرناتيۆنىي مەتود ۋپراۆلەنيا سلوجنوي سوۆرەمەننوي ەكونوميكوي،  كوتورىي پوكازال بى،  چتو ون، پۋست داجە وتدالەننو، سراۆنيم پو ماسشتابۋ يلي ەففەكتيۆنوستي. ۆوينى ۆىپولنيايۋت وپرەدەلەننىە فۋنكتسي، سۋششەستۆەننىە دليا ۋستويچيۆوستي  ناشەگو وبششەستۆا;  دو تەح پور،  پوكا دليا ەتوگو نە سوزدانى درۋگيە سپوسوبى، ۆوەننايا سيستەما دولجنا سوحرانياتسيا ي سوۆەرشەنستۆوۆاتسيا پو ەففەكتيۆنوستي”.

دالەە ۆ وتچەتە ۋتوچنياەتسيا، كاكوۆى “نەۆيديمىە فۋنكتسي” ۆوينى:

ۆوينا...ياۆلياەتسيا وسنوۆنوي ورگانيزۋيۋششەي سيلوي ۆ بولشينستۆە وبششەستۆ.  ...ۆوزموجنوست ۆوينى وبەسپەچيۆالا ليۋبومۋ پراۆيتەلستۆۋ چۋۆستۆو ەگو ۆنەشنەي نەوبحوديموستي، بەز كوتوروگو نيكاكوە پراۆيتەلستۆو نە موجەت دولگو وستاۆاتسيا ۋ ۆلاستي.

يستوريچەسكيە داننىە  وبنارۋجيۆايۋت  تسەلىي  رياد پريمەروۆ توگو،  كاك نەسپوسوبنوست ...رەجيما سوحرانيات پراۆدوپودوبيە ۆوەننوي ۋگروزى  پريۆوديلا ك ەگو راسپادۋ.

ۆوينا... وبەسپەچيۆاەت انتي-وبششەستۆەننىم ەلەمەنتام پريەملەمۋيۋ رول ۆ سترۋكتۋرە وبششەستۆا.

بولەە مولودىە،  ي بولەە وپاسنىە يز ەتيح  ۆراجدەبنىح  وبششەستۆەننىح گرۋپپيروۆوك كونتروليرۋيۋتسيا سيستەموي يزبيراتەلنوي ۆوينسكوي پوۆيننوستي.

كاك سرەدستۆو ۋپراۆلەنيا... موجنو سنوۆا پوددەرجات پريزىۆ نا ۆوەننۋيۋ سلۋجبۋ.

ۋروۆەن پريزىۆا يمەەت تەندەنتسيۋ  سلەدوۆات وسنوۆنىم  كولەبانيام ۋروۆنيا بەزرابوتيتسى...

چەلوۆەك ۋنيچتوجاەت يزبىتوچنىح وسوبەي سوبستۆەننوگو ۆيدا ورگانيزوۆاننىمي بوەۆىمي دەيستۆيامي.

ۆوينا ياۆلياەتسيا وسنوۆنوي پوبۋديتەلنوي سيلوي دليا رازۆيتيا ناۋكي...

ۆوينا ياۆلياەتسيا...وبششيم سوتسيالنىم يزباۆلەنيەم...دليا راسسەيانيا وبششەي سكۋكي.

ۆوينا... داەت  ۆوزموجنوست فيزيچەسكي درياحلەيۋششەمۋ ستارشەمۋ پوكولەنيۋ سوحرانيات سۆوي كونترول ناد بولەە مولودىمي،  ۋنيچتوجايا يح ۆ سلۋچاە نەوبحوديموستي.

پرەۆوسحودنوە رەزيۋمە وتچەتا سودەرجيتسيا ۆ رومانە Taylor  Caldwell, نازۆاننوم «وبرياد  نەۆيننىح». ونا پيسالا: “...ۆ تەرزاەموم ميرە نە بۋدەت ميرا، ا تولكو چەرەدا  زاپروگرامميروۆاننىح ي سيستەماتيچەسكيح ۆوين ي كاتاستروف - پوكا زاگوۆورششيكي نە دوستيگنۋت سۆوەي تسەلي: وپۋستوشەننىي مير، جەلايۋششي پودچينيتسيا پلانوۆوي  ماركسيستسكوي ەكونوميكە ي ۆسەوبششەمۋ ي سميرەننومۋ پورابوششەنيۋ - ۆو يميا ميرا” – دەپتى.

«الەمدىك بيلىكتىڭ» مىناداي سۇمدىقتارىنا جۇرت يا سەنبەيدى، يا مۇنى ساۋ ادامنىڭ ىستەر ءىسى ەمەس دەيدى. ر.ەپپەرسون دا: «زاگوۆورششيكي ۋسپەشنى پوتومۋ, چتو نراۆستۆەننىي  گراجدانين نە موجەت  پرينيات  زاكليۋچەنيە،  چتو سۋششەستۆۋيۋت ليۋدي، سپوسوبنىە  نا ساموم دەلە جەلات پروۆەدەنيا  نەۆەروياتنو ۆرەدونوسنىح دەيستۆي پروتيۆ سۆويح سوگراجدان»، – دەيدى. ال قازاقتا: «التىننىڭ بۋىنا ماس بولۋ»، – دەگەن ءسوز بۇرىننان بار. دۇنيەقوڭىز قالتالى جانداردىڭ ومىرگە ساۋ ادامنىڭ كوزىمەن قاراي المايتىندىعى، پسيحيكاسى بۇزىلاتىنى مەديتسينادا دالەلدەنگەن ماسەلە. ال قازىردە الەمدەگى بۇكىل مەملەكەتتەردىڭ باسىندا بيلىك پەن بايلىقتى قاتار يەمدەنگەندەر وتىر. بۇل – بۇكىل ادامزاتتى پسيحيكاسى ناۋقاس ماستانعاندار «باسقارۋدا» دەگەن ءسوز.

ءىV. نە  ىستەۋ كەرەك؟

ارينە، ادامداردىڭ ءبىرىن-ءبىرى قاناۋى، سوعىسۋلارى  بۇرىننان كەلە جاتقان ماسەلە عوي دەرمىز. الايدا بۇگىنگى زامان سوعىستارىندا قولدانىلاتىن قارۋلار ادامدى قىرۋمەن شەكتەلمەي، جەر پلانەتاسىنىڭ اۋاسىن، سۋىن، توپىراعىن ۋلاپ بۇكىل تىرشىلىككە قاۋىپ توندىرەدى. ءوزىنىڭ، ۇرپاعىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن ادامزات بۇعان توقتاۋ قويۋعا مىندەتتى. 

مەن جوعارىدا ايتقان 2014 جىلى اقپاندا جازىپ، ادامگەرشىل (گۋمانيستىك) «جاڭا سانا» اتاعان جوبامدا الەمدەگى بارشا كەلەڭسىزدىكتەرمەن كۇرەستە ادامزات جاراتۋشىسى وعان وزگە تىرشىلىك يەلەرىنەن ەرەكشەلەپ بەرگەن ارتىقشىلىعى – ادامدىق ساناسىنا سۇيەنۋدى ۇسىنعانمىن. قازىرگى وركەنيەت ادامنىڭ ەمەس، ونىڭ تاس داۋىرىندە قولىنا ۇستاعان اڭ اۋلايتىن كەلتەگىنىڭ «وركەنيەتى»، سول قۇرالى «دامىتىلىپ» بۇگىندە يادرولىق قارۋعا اينالسا، ال ادامنىڭ ءوزى 1-2 مىڭ جىل بۇرىن سوكرات، بالاساعۇن، ابايلار سىناعان دەڭگەيدەن وسپەگەنىن، ەندى ادامزات «دجۋنگلي زاڭىمەن» ءومىر ءسۇرۋىن قويىپ، ساناسىن ادامدىعىن ارتتىرۋعا بۇرماسا جەر پلانەتاسىن ءومىر سۇرۋگە جارامسىز ەتەرىن،  ت.ب. ويلار ايتىپ، سونداي-اق «الەمدىك بيلىكتىڭ» قاتەرىنەن قۇتىلار بىرقاتار پىكىرلەر جازعان ەدىم. بىرنەشەۋىن ىقشامداپ ايتايىن:

1. الەمدەگى كۇللى مەملەكەتتەردىڭ ەلباسىلارىن «الەمدىك بيلىك» تاعايىندايتىندىقتان وسى مەملەكەتتەرگە ءبىر-بىرىنەن ەش قاۋىپ جوق ەكەن. ەندەشە الەمدەگى بارشا مەملەكەتتەردىڭ اسكەرلەرى تاراتىلىپ، تەك قوعامدىق ءتارتىپتى باقىلاۋشى پوليتسيا عانا قالۋعا ءتيىس; سوعىس قارۋلارىن شىعاراتىن بۇكىل ءوندىرىس ورىندارى جابىلىپ, قارۋعا بولىنگەن قارجىلار حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن، مادەنيەتىن، ەڭبەكاقىسىن، زەينەتاقىسىن، جاردەماقىسىن، ستۋدەنتتەردىڭ ستيپەندياسىن كوتەرۋگە، ەلگە قاجەتتى تۇتىنىس زاتتارىن شىعاراتىن كاسىپورىندار اشۋعا جۇمسالۋى كەرەك. قۇس ۇركىتۋ ءۇشىن قولدان قارۋ جاساعانى، ونى بىرەۋگە بەرگەنى ءۇشىن قىلمىستىق جازاعا تارتاتىن زاڭ ءار مەملەكەتتە بار. سوندىقتان ميللياردتاعان سوماعا قارۋ جاساپ، وزگە حالىقتار ءبىرىن-ءبىرى قىرسىن دەپ ساتاتىن مەملەكەتتەر حالىقارالىق سوتپەن جاۋاپقا تارتىلۋعا ءتيىس.  

حالىقتى ۇرەيدە ۇستاۋ، ءارى قىرىپ سانىن ازايتۋ ءۇشىن بيلىك قارۋسىزدانۋعا (دەميليتاريزاتسيا) ءوز ەركىمەن بارا قويمايتىندىقتان مۇنى ورىنداتتىرۋعا الەمنىڭ بارلىق ەلىندە حالىق انتيميليتاريستىك قوزعالىستار قۇرۋدى جەدەل باستاۋعا ءتيىس;

2. ماقتاۋلى «باتىستىق» كوپپارتيالىق نەگىزىندە سايلاۋ جۇيەسى مەملەكەتتە (اسىرەسە پوستكەڭەستىك توتاليتارلىق بيلىكتىڭ قىزمەتكەرلەرى اۋىسپاي قالعان ەلدەردە) بيلىككە حالىقتىڭ باقىلاۋ ورناتۋىن قامتاماسىز ەتۋگە جارامسىزدىعىن، كەرىسىنشە، اۆتوريتارلىق، ديكتاتۋرالىق جۇيە ورناۋىنا توسقاۋىل بولا المايتىن «يىلگىشتىگىن» كورسەتتى. ناتيجەسىندە، جۇگەنسىز كەتكەن بيلىك حالىقتى «الەمدىك بيلىكتىڭ» ەكونوميكالىق بۇعاۋىنا ءتۇسىرىپ، كوررۋپتسيا، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جىلدان-جىلعا ءورشىپ ەل تاۋەلسىزدىگىنە قاتەر تونۋدە. سوندىقتان، جەدەل  تۇردە «ەۆروپالىق كوپپارتيالى سايلاۋ» جۇيەسىنەن باس تارتىپ، بيلىككە حالىق باقىلاۋىن ورناتارداي وزگە جۇيەنى ىزدەستىرۋ قاجەت. (اقش، ەۆروپا ساياساتشىلارىنىڭ سول ەلدەردى حالىق سايلاعان پرەزيدەنت، پارلامەنت ەمەس، «الەمدىك بيلىك»، 50, 150 ادام باسقارۋدا» دەگەن سوزدەرى، بۇل ەلدەردە دە الگى جۇيەنىڭ بەلسىزدىگىن كورسەتتى).

بيلىكتىڭ كوپپارتيالىقتى، سايلاۋدى يمميتاتسيالاپ وڭشىل دا، سولشىل دا ونداعان پارتيالاردى ءوزى قۇرىپ، وپپوزيتسيا ەتىپ تە ويناتقانىن، ال بيلىكتىڭ كەلىسىمىنسىز قۇرىلعان ۇيىمداردىڭ ىشىنە جانسىزدارىن ەنگىزىپ داۋ-داماي تۋدىرىپ ىرىتكەنى، سايلاۋدا ءبارىبىر «جەڭىلدىرەتىنى» سان رەت كوزبەن كورگەن، باستان وتكىزگەن شارۋا (قر ورتالىق سايلاۋ كوميتەتىنىڭ باسشىسى ز.باليەۆانىڭ بىردە پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا: «نە زابىۆايتە، كاك ۆى سيۋدا پوپالي!» دەگەنى بار!). سوندىقتان بۇدان ارى دا «پارتيا قۇرۋ ويىنىن» جالعاستىرۋ – «الەمدىك» تە،  جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ دە «ديىرمەنىنە سۋ قۇيۋ»، حالىقتى ولارعا الداپ بەرۋ بولماق.

ارينە، ادامزات بالاسى ءبىر-بىرىمەن قىرعي-قاباق سوعىسپاي، ءبىر ورتالىقتان باسقارىلعانى دا ءجون شىعار. بىراق، «الەمدىك بيلىككە» ادىلدىگىمەن ەمەس، وسىمقورلىقپەن جيعان اقشاسىنىڭ كۇشىمەن كەلگەن، التىننىڭ بۋىنا ماستانىپ پسيحيكاسى ناۋقاسقا ۇشىراعان اۋرۋ-كەمىس جاندارعا، ادامزات تاعدىرىن قالايشا تاپسىرماقپىز!؟ كەلەشەكتە جەر بەتىندە 1 ملرد. ادام عانا قالدىرىپ، وزگەسىن جوق قىلۋدى جوسپارلاۋدى «باسقارۋ» دەپ ايتۋعا بولا ما؟! ولار ءححى عاسىردا دا ادامزاتتى ۇرەيدە ۇستاۋ (سوعىس، تەرروريزم، كۇنكورىسسىز قالدىرۋ، ت.ب) ارقىلى «باسقارۋدى» جالعاستىرۋىن قويار ەمەس...

لورد Aكتون: «ۆلاست رازۆراششاەت; ابسوليۋتنايا ۆلاست رازۆراششاەت ابسوليۋتنو», – دەگەندەي، اشكوزدىگىمەن ولار قازىردىڭ وزىندە جەر شارىن ەكولوگيالىق اپاتقا تاقالتتى. (بيلىك پەن بايلىققا ماستانعان قاناۋشىلاردىڭ مىعىم بولۋ سەبەبى – جۇرتتىڭ كوپشىلىگى «كەز كەلگەن ادام باي بولا الادى»، دەپ دامەتتىرگەنگە سەنىپ، ولارمەن نيەتتەس بولۋدان).

ر.ەپپەرسون «الەمدىك بيلىكتىڭ» «باسقارۋىنا» بالاما رەتىندە “بيبليالىق حريستياندىقتى” ۇسىنادى. الايدا، وسى  «استىرتىن الەمدىك بيلىك» عاسىرلار بويىنا قالىپتاسىپ، قازىرگىدەي كۇشەيۋگە بيبلياداعى: “نە دا­ۆاي ۆ روcت برا­تۋ تۆوە­مۋ ني سە­رەب­را، ني حلە­با، ني چە­گو-لي­بو درۋ­گو­گو، چتو ۆوز­موج­نو وت­دا­ۆات ۆ روست; ينو­زەم­تسۋ وت­دا­ۆاي ۆ روست، چتو­بى گوس­پود بوگ تۆوي  بلا­گو­سلو­ۆيل تە­بيا ۆو ۆسەم، چتو دە­لا­ەت­سيا رۋ­كا­مي تۆوي­مي نا زەم­لە، ۆ كو­تو­رۋيۋ تى يدەش، چتو­بى ۆلا­دەت ەيۋ (ۆتوروزاكونيە، 23:19, 20); “ي بۋ­دەش گوس­پود­ستۆو­ۆات ناد منو­گي­مي نا­رو­دا­مي، ا وني ناد تو­بوي گوس­پود­ستۆو­ۆات نە بۋ­دۋت” (ۆتو­رو­زا­كو­نيە، 28:12); “تو­گدا سى­نو­ۆيا ينو­زەم­تسەۆ بۋ­دۋت سترو­يت ستە­نى تۆوي  ي تسا­ري يح بۋ­دۋت سلۋ­جيت تە­بە يبو ۆو گنە­ۆە مو­ەم يا پو­را­جال تە­بيا، نو ۆ بلا­گو­ۆولە­ني مو­ەم بۋ­دۋ ميلوستيۆ ك تە­بە. ي بۋ­دۋت وت­ۆەر­زتى ۆرا­تا تۆوي، نە بۋ­دۋت زا­تۆو­ريات­سيا ني دنەم، ني نو­چيۋ، چتو­بى بى­لو پري­نو­سي­مو ك تە­بە دوس­تويا­نيە نا­رو­دوۆ ي پري­ۆو­دي­مى بى­لي تسا­ري يح. يبو نا­رو­دى ي تسار­ست­ۆا، كو­تو­رىە نە زا­حو­تيات سلۋ­جيت تە­بە، پو­گيب­نۋت، ي تا­كيە نا­رو­دى سو­ۆەر­شەن­نو يس­ترە­بيات­سيا.” (يسا­يا، 60:10-12)»،– دەگەن جولداردى باسشىلىققا الىپ، ورىنداۋ ارقىلى جەتىپ وتىر عوي!؟

بۇعان قوسا، ءدىننىڭ دە كىسىنى و دۇنيەدەگى قىل كوپىر، مۇڭكىر-ناڭكىر تەرگەۋى، تامۇق وتىمەن قورقىتۋ ارقىلى «تاربيەلەمەك» بولۋى، بيلىكتىڭ «ۇرەيدە ۇستاپ باسقارۋ تاسىلىنە» ۇقساس. ال يسلام، حريستيان، بۋددا ءدىندارلارى جاراتۋشىنىڭ ءبىر ەكەنىن مويىنداي تۇرا، وعان سىيىنۋدا ءار قايسىسى وزىنىكىن ءجون دەپ، سول ءۇشىن عاسىرلار بويىنا سوعىسۋدا. ءتىپتى، ءبىر ءدىننىڭ ىشىندە ءسۇننيت-شەيىت، كاتوليك-پراۆوسلاۆنىي، ت.ب. بولىپ بولىنۋدەگى ماقسات تا حالىقتىڭ ءبىر بولىگىنە بيلىك جاساۋ ارقىلى ماتەريالدىق ارتىقشىلىقتار كورۋ نيەتىندەگى شارۋا. وسى دىندەر پايدا بولعان جۇزدەگەن جىلدار بويعى كەزەڭ ءدىننىڭ ادامزات قوعامىنداعى ادىلەتسىزدىكتەرگە توقتاۋ قويا المايتىنى ايقىن بولدى. بۇل ءدىننىڭ ادام قوعامىندا مۇلدە پايداسى جوق دەگەن ءسوز ەمەس، تەك وزگە دە جولداردى ىزدەۋ قاجەتتىگىن كورسەتەدى.

بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قۇرىلعان كەزدەرى ول الەمدى قامتىپ باسقارۋدى مىندەتىنە الىپ، جەردە بەيبىتشىلىك پەن ادىلەتتىلىك ورنايدى دەگەن ءۇمىت بولعان. الايدا، و باستا بۇۇ قۇرىلۋ ماقساتى “بەرلين - ريم - توكيو” ۇجىمداستىعىنداعى مەملەكەتتەردى اۋىزدىقتاۋ بولعاندىقتان، 1945 جىلى ماقسات ورىندالىسىمەن، كەلەشەكتە بۇۇ الەمدىك اۋقىمدا اتقارار قانداي دا ءبىر ايقىن كونتسەپتسيا جاسالىنبادى.

اكادەميك ەرمەنتاي سۇلتانمۇرات ءوزىنىڭ «الەمدى ترانسفورماتسيالاۋ» اتتى جوباسىندا ءار ەلدىڭ حالقى ءوزى «حالىقتىق كونستيتۋتسيا» جاساپ، ونىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىن جاڭارعان بۇۇ  قاداعالاۋعا ءتيىس دەگەن وي ايتادى. ءيا، «جاڭارتىلعان» بۇۇ حالىق سانىن سوعىسپەن قىرىپ ازايتپاي، وركەنيەتتى تۇردە – ءار مەملەكەتتىڭ رەسۋرسىنا سايكەس تۋ كولەمىن بەلگىلەپ، قاداعالاۋ، ت.ب. ارقىلى رەتتەۋىنە بولار ەدى. 

بىراق، قازىرگى بۇۇ-دا ءار مەملەكەتتەن كىم وكىل بولاتىنىن «الەمدىك بيلىك» تاعايىنداعان ەلباسىلار شەشىپ وتىرعاندىقتان، مۇنداي بۇۇ سول «الەمدىك بيلىككە» جۇمىس ىستەيدى. سونداي-اق، الگىندەي ەلباسىلار «حالىقتىق كونستيتۋتسيا» جاسالۋىنا، حالىق بيلىككە ءدال قازىرگىدەي تولىق تاۋەلدى جاعدايدا، جول بەرە قويمايدى. ول ءۇشىن     

«ەۆروپالىق كوپپارتيالى سايلاۋ» جۇيەسىنەن باس تارتىپ، بيلىككە حالىق باقىلاۋىن ورناتارداي مەحانيزمى بار وزگە جۇيەنى ىزدەستىرۋ قاجەت.        

وسىعان وراي «ازات» قوزعالىسىنىڭ باتىس قازاقستان ءبولىمىنىڭ توراعاسى امانجول ءزينۋلليننىڭ «قاسساق» («تەك قانا وسى جولمەن») جوباسى نازار اۋدارتادى. ول قازاقستان پارلامەنتىنىڭ سەناتى پرەزيدەنت نەمەسە ونىڭ قالتا-پارلامەنتى تاعايىنداعان دەپۋتاتتاردان ەمەس، قازاقتىڭ ءار رۋى ءوز ورتاسىندا تاڭداعان ەڭ ارلى، ادىلەتتى دەگەن ازاماتتارىنان قۇرىلسا، ال ءماجىلىس كوپپارتيالىق نەگىزدە سايلانسا دەگەن پىكىر ايتادى. (بۇل تۋرالى «جۇماداعى جۇزدەسۋ» گازەتىنىڭ 21-28.05.2010 ج. سانىنان، سونداي-اق  ن.امىرەقۇلوۆتىڭ "وچەركي تەوري ستەپنوگو گوسۋدارستۆا" ەڭبەگىنەن (www.zonakz.net) وقي الاسىزدار).

ۋ.چەرچيلل: «دەموكراتيالىق جۇيەنىڭ كەمشىلىكتەرى بار، بىراق ادامزات ودان ارتىق جۇيەنى ءالى ويلاپ تاپقان جوق»،– دەگەندە، ول ارينە، عاسىرلار بويىنا حان بيلىگىن تەجەپ ۇستاي بىلگەن قازاقتىڭ «بيلەر كەڭەسى» جۇيەسىنىڭ بولعانىن بىلمەگەنى انىق. ال قازاقتىڭ بيلەرى حاننىڭ تىزىمىمەن ەمەس، كوپ جىلدار بويعى ءوزىنىڭ تۋراشىل، ادىلدىگىمەن حالىق سىنىنان ءوتىپ قانا «كەڭەسكە» ەنەتىن ەدى. بيلەردىڭ حان الدىندا تايسالماي سويلەۋىنىڭ نەگىزگى سىرى – ارتىندا قولداۋشى رۋى، ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتەتىن شارۋاشىلىعى (ەكونوميكاسى) تۇرعاندىقتان. ال قازىرگى «باتىستىق» جۇيەمەن قۇرىلعان پارلامەنت دەپۋتاتتارىندا مۇنداي تىرەك جوق ءارى بيلىكتىڭ تاعايىنداۋىمەن «سايلاناتىندىقتان» ولاردان قوعامنىڭ شىنايى جاعدايىن ايتارداي باتىلدىق كۇتۋ بەكەرشىلىك. بۇگىن، توتاليتارلىق كسرو-لىق تا، ناتيجەسى ادامزاتتى چيپتەندىرۋگە اكەلگەن «باتىستىق دەموكراتيالىق» تا سايلاۋلاردان تۇڭىلگەن، اۆتوريتارلىق، ديكتاتورلىق جەكە باسقا تابىندىرار بيلىككە توقتاۋ قويار وزگە مەحانيزم قالماعان شاقتا، شىنىمەن دە، نەگە سەناتتى (يا پارلامەنتتى) ءار قازاق رۋى: «وسى حالىققا ادال قىزمەت قىلادى، مۇلىككە ساتىلىپ رۋ نامىسىنا نۇقسان كەلتىرمەيدى» دەپ، ءوز ورتاسىندا تاڭداعان «تۋرا بيىلەردەن» قۇرماسقا؟ (بۇل – ءار دياسپورا وكىلى وتىرعان قازىرگى «حالىقتار اسسامبلەياسىنا» كەلەدى). ء ار رۋدىڭ تاڭداۋلى وكىلىنەن تۇرار مۇنداي سەنات (پارلامەنت) ء وز تەگىن ۇمىتىپ سۇرەڭسىز توبىرعا اينالعان ەلدەر قۇرا الماس، ال تەكتىك جادى ءالى جويىلا قويماعان قازاق، قىرعىز، تۇركىمەن، ت.ب. حالىقتاردىڭ قولعا الۋىنا ءالى دە كەش ەمەس.

«ويباي، رۋلىقتى جانداندىرساق قازاق ۇلت رەتىندە بولشەكتەنىپ كەتەدى!» – دەۋشىلەر تابىلار. قازاق اتانىپ مەملەكەت قۇرعانىمىزعا 550 جىل تولسا، سونىڭ 450 جىلىندا (كسرو-عا دەيىن) رۋلىق جۇيەمىزدى ۇستانىپ «بولىنبەي-اق» كەلدىك ەمەس پە؟! ناعىز بولشەكتەنىپ پىشىراۋ دەپ قازىرگى، ءبىر وتباسىنان شىققان ەكى اعايىندى كىسىلەر ءبىر-بىرىنە قارايلاسۋعا ءحالى جوق ءدال وسى كەزدى ايتۋعا بولادى. بۇكىل تىرلىگى بيلىكتىڭ باقىلاۋىنا تۇسكەن حالقىمىز «ەركىن» دەگەندى بىلدىرەتىن «قازاق» اتاۋىنىڭ ماعىناسىنا سايكەس ءومىر كەشۋدەن قالعالى قاشان. سوندىقتان رۋلىق جۇيەنى جاڭعىرتۋ «بولشەكتەنۋ» ەمەس – تەكسىز توبىرعا اينالدىرىپ بولشەكتەۋگە قارسى قازاقتىڭ تومەننەن باستاپ قايتا بىرىكتىرۋگە كىرىسۋى بولماق. قازاقتاي، بارشاسى تۇرك رۋلارىنان قۇرىلعان حالىق تا ەمەس، ءارتۇرلى ەتنوستاردان بولا تۇرا اۋعانستان حالقىنىڭ اعىلشىن، ورىس، اقش جاۋلاۋشىلارىنا قارسى تۇرا ءبىلۋى – ءوزىن-ءوزى باسقارۋ مۇمكىندىگىنە يە رۋلاردىڭ وداعىنان تۇراتىن مەملەكەتتىڭ پارمەندىلىگىن كورسەتسە كەرەك.

مىڭداعان جىلدار بويىنا تۇرك رۋلارىنىڭ ۇيىسۋىمەن تالاي مەملەكەت قۇرۋىمىزدى قامتاماسىز ەتىپ كەلگەن ءداستۇرلى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەحانيزمىمىزدى ءبىر عاسىر بۇرىن وتىرىقشىلدار بۇزعانداعى ماقساتى – حالقىمىزدى تەگىن بىلمەس، باس بىرىكتىرە الماس توبىرعا اينالدىرىپ بيلەۋ بولعانى اشكەرەلەنىپ وتىر. «ولار ءسويتتى» دەپ، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىنەن باستالعان جالعان-شىنى بەلگىسىز «ترايباليزم-رۋشىلدىقتى» (شىن مانىندە ءوز اتا-بابامىزدىڭ اتتارى مەن ەل بولۋ، مەملەكەت قۇرۋ جۇيەسىن) جامانداۋدى جالعاستىرۋ – وتارشىلدار ويىن جۇزەگە اسىرۋعا قىزمەت ەتۋ بولماق.

1992 جىلدان بەرى جەر-جەردە قازاق رۋلارى قۇرىلتايلار وتكىزىپ رۋباسىلارىن («پرەزيدەنت» دەپ اتاپ) سايلاۋى، توم-توم شەجىرەلەرىن شىعارۋى ەرىككەننەن ەمەس، كۇندەردىڭ كۇنى جات ەلدىك جۇيەلەردىڭ كريزيسكە تىرەلەتىنىن ءتاڭىرى سەزدىرگەننەن بولار!؟ ەندەشە مەملەكەت قۇرۋدىڭ ءداستۇرلى جولىن بۇگىنگى زامانعا يكەمدەپ پايدالانۋدى ويلاستىرعان ءجون. سول، قۇرىلتايلار وتكىزگەن رۋلاردىڭ پرەزيدەنتتەرىنە ءار اۋدان، اۋىلداردان بەلگىلەگەن كومەكشىلەر جۇيەسى ارقىلى بۇل جۇمىستى (سەناتقى، جەرگىلىكتى ماسليحاتتارعا وكىلدەرىن تاڭداۋدى)  تاپ بۇگىننەن باستاپ كەتسە بولادى. مىنە، وسىنداي، حالىق ءوزى، ۇكىمەتتىڭ ارالاسۋىنسىز، ءوز ورتاسىنان تاڭداپ پارلامەنتكە جىبەرگەن وكىلىن (دەلەگيروۆانيە), ەگەر مىندەتىن دۇرىس اتقارماعان جاعدايدا كەرى شاقىرتا دا الاتىن بولادى. ال ء«وزى سايلاعان» پرەزيدەنتكە، دەپۋتاتقا يمپيچمەنت جاساي المايتىن بۇگىنگى حالىق جاعدايى – تورموزى دا، ءرۋلى دە ىستەمەيتىن كولىكپەن قۇلدىراپ كەلە جاتقان باقىتسىزداي.

3. الەمدىك جانە جەرگىلىكتى بيلىكتەردىڭ ەكونوميكالىق بۇعاۋىنان قۇتىلار جول – حالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا (ساموۋپراۆلەنيە) كوشىپ، ۇكىمەتتىڭ ءوز تىرشىلىگىنە جاپپاي باقىلاۋ جاساۋىن مەيلىنشە ازايتۋ. كەزىندە الاشورداشىلار بولشەۆيكتەرگە: «قازاق قوعامىندا تاپ كۇرەسى جوق» دەپ، رۋلاس تۋىستارىمەن ءوزىن-ءوزى باسقارىپ، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن دە شەشىپ وتىرعان ەلدى «كوللەكتيۆتەندىرەمىز» دەپ مۇلكىن الۋدى، پارتيالارعا ءبولىپ ءبىر شاڭىراقتاعى اعا مەن ءىنىنى قاراما-قارسى قويۋدى قولداماعان.

رف پرەزيدەنتى ۆ.ۆ.پۋتين حالىقارالىق ديسكۋسسيالىق «ۆالداي» كلۋبىنىڭ كونفەرەنتسياسىندا: «ميروۆايا سيستەما «سدەرجەك ي پروتيۆوۆەسوۆ»، سلوجيۆشاياسيا ۆ گودى حولودنوي ۆوينى، رازرۋشەنا پري اكتيۆنوم ۋچاستي سشا، ودناكو دومينيروۆانيە ودنوگو تسەنترا سيلى پريۆەلو تولكو ك راستۋششەمۋ حاوسۋ ۆ مەجدۋنارودنىح وتنوشەنياح»،– دەدى. ەگەر قاندايدا ءبىر جەكە مەملەكەت الەمدىك سيستەمانىڭ ىقشام مودەلى بولىپ تابىلادى دەسەك، ونداعى ء«بىر ورتالىق كۇشتىڭ» (ۇكىمەتتىڭ، ديكتاتوردىڭ) باسىمشىلىعى دا قوعامدا كۇيزەلىستىڭ ءوسىپ-ورشۋىنە اكەلەتىنىن كورسەتىپ وتىر. بۇل تۋرالى اقش كونستيتۋتسياسىن جازۋشىلاردىڭ، العاشقى پرەزيدەنتتەرىنىڭ ءبىرى توماس دجەففەرسون: “نايلۋچشيم پراۆيتەلستۆوم ياۆلياەتسيا نايمەنەە ۋپراۆليايۋششەە”, – دەگەن عوي.

سوندىقتان، بيلىكتى حالىق باقىلاۋىندا ۇستاۋدىڭ، حالىقتىڭ بيلىكتەن مەيلىنشە ەكونوميكالىق تاۋەلسىز بولۋى، ءوزىن-ءوزى باسقارۋى فورمالارىن كوپشىلىك بولىپ ويلاستىرۋىمىز قاجەت مىسالى رەسەيلىك گ.پوپوۆ «التەرناتيۆا يز حح-ۆەكا» اتتى ماقالاسىندا («ۆرەميا يسكات التەرناتيۆى» تاراۋى): «ن.ي.ماحنو سۋمەل رازرابوتات رازۆەرنۋتۋيۋ التەرناتيۆۋ بولشەۆيزمۋ. ۆسەوبششەمۋ وگوسۋدارستۆلەنيۋ ۆوەننوگو كوممۋنيزما لەنينا ي ناتسيوناليزاتسي ۆسەي زەملي ماحنو پروتيۆوپوستاۆيل سوبستۆەننوست ترۋدياششيحسيا... ماحنو ۆىدۆينۋل انارحو-كوممۋنيستيچەسكۋيۋ يدەيۋ وبششەستۆا كاك «ۆولنوي فەدەراتسي ساموۋپراۆلياەمىح كوممۋن» – بەز كلاسسوۆىح ي ناتسيونالنىح رازليچي»، – دەپ جازادى.

ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ءتۇرىن دون، زاپوروجە، جايىق  كازاكتارىنداعى ءوز اتامانىن ۇكىمەتتىڭ ارالاسۋىنسىز سايلاۋى، شارۋاشىلىقتارىن جۇرگىزۋ جولدارى، ت.ب ىستەرىنەن تابا الامىز. ستولىپين رەفورماسىنا دەيىنگى ورىس شارۋالارىنىڭ «وبششيناسى» اۋىل شارۋاشىلىعىندا جاراسا، ال باتىس مەملەكەتتەرىندەگى مۋنيتسيپالدىق باسقارۋ ءوندىرىس ورىندارى بار قالالاردا قولدانۋعا كەلەدى.    

ماسكەۋ تۇبىندەگى بىرنەشە اۋىل 2013 جىلى-اق ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا كوشىپتى. بۇل تۋرالى «جيتەلي دومودەدوۆا پروۆوزگلاسيلي رەسپۋبليكۋ» دەگەن ماقالادا («ۆەدوموستي»، 22.08.2013): «ينيتسياتيۆنايا گرۋپپا جيتەلەي دومودەدوۆا وبياۆيلا و سوزداني رۋسسكوي دەموكراتيچەسكوي رەسپۋبليكي نا تەرريتوري گورودسكوگو وكرۋگا ي وبراتيلاس ك ەۆروسويۋزۋ س پريزىۆوم پريزنات يح پراۆو نا سامووپرەدەلەنيە. كاك پيشۋت «ۆەدوموستي»، پوكا وني نە سوبيرايۋتسيا ۆىحوديت يز سوستاۆا رف، نو پلانيرۋيۋت دوبيۆاتسيا پريزنانيا وسوبوگو ستاتۋسا. تاك، ۆ وبراششەني گوۆوريتسيا، چتو ۆلاستي نارۋشيلي پرينتسيپى دەموكراتيچەسكوگو وبششەستۆا، «پرويگنوريروۆاۆ رەزۋلتاتى رەفەرەندۋما 2007 گودا، كوگدا پوچتي 100% جيتەلەي دومودەدوۆا پروگولوسوۆالي پروتيۆ سترويتەلستۆا پلاتنوي دوروگي ۆ چەرتە وكرۋگا»، ي ۆ 2009 گودا سترويتەلستۆو ناچالوس ي پوسەلوك ماتۆەەۆكا وكازالسيا «پود ۋگروزوي سنوسا. جيتەلي شەبانتسەۆا پوجالوۆاليس نا داۆلەنيە «كوررۋمپيروۆاننىح چينوۆنيكوۆ»: وني ليشەنى ۆودوسنابجەنيا، پوتومۋ چتو مەستنىە ۆلاستي «پرودالي دەرەۆەنسكۋيۋ ۆودوناپورنۋيۋ باشنيۋ ۆ چاستنىە رۋكي. جيتەلي دەرەۆني دانيلوۆو نەدوۆولنى، چتو «داۆنو ۋجە ليشەنى ۆوزموجنوستي سۆوبودنو پوسەششات لەس، سوبيرات گريبى، پەرەسەكات پوليا ي كۋپاتسيا ۆ وزەرە، تاك كاك ۆسە پرينادلەجيت وليگارحام».

ينيتسياتيۆنايا گرۋپپا ترەبۋەت پەرەنوسا پلاتنوي دوروگي زا پرەدەلى وكرۋگا ي سوبليۋدەنيا يح پراۆا سوبستۆەننوستي، ا تاكجە پريزنانيا يح پراۆا نا سامووپرەدەلەنيە ۆ سۆيازي س يگنوريروۆانيەم روسسيسكيمي ۆلاستيامي يح ۆولەيزياۆلەنيا. وني بۋدۋت دوبيۆاتسيا سوبليۋدەنيا پريوريتەتنوگو پراۆا مەستنىح جيتەلەي نا ۋپراۆلەنيە سۆوەي تەرريتوريەي»، – دەپ جازىلعان.

بۇگىندە قازاق وقىعاندارى 1928-29 جىلدارداعى ستاليندىك كوللەكتيۆتەندىرۋ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءوزىن-ءوزى ەكونوميكالىق قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىن جويىپ حالىقتى زور  اپاتتارعا ۇشىراتقانىن ءجيى ايتادى. ال سول، ستالين قيراتقان جۇيەمىزدى زامانعا يكەمدەي وتىرىپ قالپىنا كەلتىرۋگە قازىر كىم بوگەت؟ 

حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ۇلگىلەرى رەتىندە اقش-تاعى مورموندار، گۋتتەريتتەر، التايداعى «رەريحشىلدەر»، يزرايلدەگى، يندياداعى قاۋىمداستىقتاردىڭ دا باسقارۋ جانە ەكونوميكالىق قامتاماسىز ەتىلۋى جولدارىن زەرتتەپ، پايدالانۋعا بولادى.

4. حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى زاڭدىق تۇرعىدا باسقارۋىنىڭ قازاققا ءتان فورماسى – بيلەر ينستيتۋتى. ەشكىم تاعايىندامايتىن، سايلامايتىن بيلەر حالىق ىشىنەن شىعىپ، ءوزىنىڭ  تۋراشىلدىعىمەن بەدەلگە يە بولعان. ءتىپتى، رەسەي وتارىندا دا 1917 جىلعا دەيىن ۇكىمەت سوتتارى تەك مەملەكەتتىك قىلمىستاردى قاراپ، ال قازاق ىشىندەگى داۋ-دامايدا حالىق بيلەرگە جۇگىنىپ كەلگەن. قازىر ەكى ادام توبەلەسسە، مالى ۇرلانسا دا ۇكىمەت ورگاندارى تەرگەپ، ەكى جاقتان دا پارا سورىپ جۇتاتادى، بەرمەسە – تۇرمەلەردى تولتىرادى. پوستكەڭەستىك ەلدەردە جازالاۋدىڭ ستاليندىك جۇيەسى ءالى دە ساقتالىنعاندىقتان سوتتالعاندار سانىنان الدىڭعى قاتاردامىز. تۇرمەگە قامالۋشىلار سانىن ازايتۋ، ءتارتىپ ساقتاۋ ورگاندارىنداعى قوررۋپتسيانى تىيۋدىڭ پارمەندى جولى ولارعا بالاما – حالىقتىڭ  مەملەكەتكە قاتىسى جوق قىلمىستاردا «بيلەرگە جۇگىنۋى» ءداستۇرىن قالپىنا كەلتىرۋ. (مىسالى، الماتى وبلىسى قاسكەلەڭ قالاسى تۇرعىنى اسىلحان ا. 16 جىل بوي شاپىراشتى رۋىنىڭ ءبيى بولىپ جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى). بيلەر سوتى قازاق ەلىندە تۋا بىتكەن، تەڭدەسى جوق ەرەكشە قۇبىلىس، تاريحتا «سوت بيلىگىنىڭ التىن عاسىرى» دەپ باعا بەرىلگەنىن مويىنداعان قازىرگى ۇكىمەتىمىز ء«داستۇرلى سوت بيلىگىنىڭ قازىرگى تاڭداعى ءرولى»، ت.س.س. تاقىرىپتاردا عىلىمي جيىندار وتكىزۋدە. الايدا، بۇل ءۇشىن، بيلەردى ۇكىمەت تاعايىنداماي، ءوز دارىنىمەن حالىق ورتاسىنىن شىعۋىنا بوگەت جاسالماۋعا، سونداي-اق، ادىلدىگىمەن تانىلعان بيگە (سوتقا) سول اۋداننىڭ عانا تۇرعىنى جۇگىنە الادى دەگەن ءتارتىپ  كۇشىن جويۋعا ءتيىس. 

5. كەشەلەرى كسرو، كۋبا، ت.ب. ەلدەردە بۇكىل حالىقتى (توتالنىي سوتسياليزم) كۇشتەپ سوتسياليست ەتتى. ال بۇگىن بيلىك جاپپاي (توتالنىي) كاپيتاليست بولىڭدار دەپ، بارشا حالىقتىڭ جاعدايى، مىنەزىمەن ساناسپاۋدا. (كسرو كەزىندە بيلىكتە وتىرىپ جىمقىرعاندار بولماسا، قاراپايىم كوپشىلىكتە كاپيتال قايدان بولسىن؟!). مۇنداي «بۇيرىقپەن» سوتسياليزم، كاپيتاليزم ورناتپاق بولۋ حالىق نارازىلىعىن تۋدىراتىنى دالەلدەنگەن جاي. ەندەشە نەگە ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشىندە وسى ەكى ءتۇرلى جۇيەنىڭ دە بەلگىلەرى بار جوبا جاساماسقا!؟    

ەگەر ءار ادام ءوزىن-ءوزى قورعاۋعا باسقالارمەن بىردەي قۇقىقتى بولسا، وندا ءار ادامدا وزگەلەرمەن بىرلەسىپ ورتاق قاتەردەن قورعانۋ قۇقىعى دا بولماق. سوندىقتان ء«وزىم ەشكىمدى قانامايمىن جانە ءوزىمدى ەشكىمنىڭ قاناۋىنا جول بەرمەيمىن!» دەگەن ۇستانىمداعى ادامدار (ۇكىمەتتەن وزىنە تيەسىلى جەر تەلىمىن، قازبا بايلىقتى ساتۋدان تۇسەتىن، ت.ب. ۇلەسىن الىپ) ءوزىن-ءوزى باسقاراتىن قاۋىمدارعا بىرىگۋگە ءتيىس. ادامگەرشىلىك، قاناعاتتىق يدەياسىن ۇستانعان مۇنداي قاۋىمداستىقتا ءار ادام ءوزى ءۇشىن اپتاسىنا نەشە كۇن، كۇنىنە نەشە ساعات جۇمىس ىستەيمىن دەسە ەرىكتى، ال باسەكەگە ءتۇسىپ، «ميلليونەر بولماق» كىسىگە قاۋىمنان شىعۋىنا جول اشىق بولۋى كەرەك. وسىلاي عانا  ەجەلدەن كەلە جاتقان – ادامنىڭ ءبىرىن-ءبىرى قاناۋى، كۇشتەۋى تىيىلماق.

ومىرگە تەك بىرجاقتى ماتەريالدىق پايداكۇنەمدىكپەن قارامايتىن، ءوزىن-ءوزى باسقاراتىن  قاۋىمداستىقتار قۇرىلعاندا عانا بۇرىن-سوڭدى قوعامدى زەرتتەۋشى ويشىلدار جاساعان جوبالار (مىسالى: ءال-ءفارابيدىڭ «ادىلەتتى قالا»، كامپانەللانىڭ «كۇن قالا»، ە.سۇلتانمۇراتتىڭ «الەمدى ترانسفورماتسيالاۋ»، س.عابباسوۆتىڭ «ۇرپاق تاربيەسىنىڭ جاڭا ءىلىمى»، قازۇتۋ ۇستازدارى س.ادەنوۆ، ق.كوتوشەۆا، ق.نۇرعاليەۆتىڭ «ۇلت جانە مەملەكەتتىك بيلىك تۇرلەرى»، م.اۋەلبايدىڭ «التىن عاسىر»، ت.ب. ادامگەرشىلىك ىلىمىنە قاتىستى ەڭبەكتەر) ىسكە اسىرىلماق

سونىمەن، الەمدەگى ورىن الىپ وتىرعان كەلەڭسىزدىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن «استىرتىن الەمدىك بيلىك»  پەن جەرگىلىكتى بيلىكتەردىڭ «ويىندارىنا» قوسىلماي، ولاردىڭ ىسىنە كەرىسىنشە ارەكەتتەر جاسالۋى كەرەك ەكەن: بيلىك اۆتوريتاريزم، ديكتاتۋرا ارقىلى قوعامدى ۋىسىندا ۇستاماققا جانىن سالسا، ال حالىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جولىن تاڭداۋى; بيلىك دۇنيەقوڭىزدىقتى ماداقتاسا – حالىق ادامگەرشىلىكتى، قاناعاتشىلدىقتى ۋاعىزداۋى; بيلىك حالىقتى ۇلتىن، تەگىن ۇمىتتىرىپ سۇرەڭ توبىرعا اينالدىرۋعا كۇش سالسا – حالىق ءوز تاريحىن، تامىرىن ءبىلۋ ارقىلى تەكتىلىك جادىن ساقتاۋعا ۇمتىلۋعا ءتيىس.

اتا-بابالارىمىز اقوردادان ءبولىنىپ «قازاق» (ەركىن، بوستان) اتانعانىنا بيىل 550 جىل تولىپ وتىرعاندا «استىرتىن الەمدىك بيلىكتىڭ» ادامزاتتى جاپپاي چيپتەۋىنە، سوعىستارىمەن جەر شارىنا قاۋىپ توندىرۋىنە بالاما ەتىپ حالىق ءوزىن-ءوزى باسقاراتىن «ادامگەرشىل» باعدارلامامىزدى ۇسىنۋىمىز جانە ىسكە اسىرۋعا كىرىسۋىمىز – حالقىمىزدىڭ مىنەزىنىڭ ءالى دە «قازاق» اتىنا ساي ەكەنىن الەم جۇرتشىلىعىنا دالەلدەمەك. بۇگىنگى، الماعايىپ كەزەڭدە ەلىمىزدى قۇردىمعا قۇلاۋدان قۇتقارۋدى 550 جىل بۇرىن قازاق مەملەكەتىن قۇرعان شىعىس تۇرك (قازاق) رۋلارى ۇلتتىق ءداستۇرلى جۇيەمىزدى قولدانىپ قايتادان ءوز قولىنا الىپ، نىعايتۋعا مىندەتتى. وسى ءىستىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنە ءبىلىپ، قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ ءوزى جەدەلدەتىپ حالىقتى جۇمىلدىرار بولسا قۇبا-قۇپ.

ماقالا تاقىرىبى «استىرتىن الەمدىك بيلىكتىڭ» بار-جوعىن زەرتتەۋ بولعاندىقتان، مەن  ادامگەرشىل «جاڭا سانا» جوباسىنداعى حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋى ماسەلەسى جايىندا جالپىلاما وي تاستادىم. مەملەكەتتە اۆتوريتارلىقتان ادا بيلىك جۇيەسى قانداي بولماق، قاۋىمداستىقتار ىشىندەگى ەكونوميكالىق تەتىكتەر، ت.ب. تۋرالى رەتىنە قاراي تاعى ايتارمىز.

وقىرمانداردا حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋىنا، بيلىكتىڭ توتالدى باقىلاۋىن باسەڭدەتۋىنە قاتىستى پىكىرلەر بولسا ناقتى، قىسقاشا جازىپ مەنىڭ 3825761@mail.ru  پوشتاما يا: 050060, الماتى. گاگارين داڭع. 181, 20. مەكەنىنە حاتپەن جىبەرۋگە بولادى.

حاسەن قوجا-تۇرك (قوجا-احمەت). 10.07. 2015.

(سوڭى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: http://abai.kz/post/view?id=4576, http://abai.kz/post/view?id=4595)

Abai.kz