جازۋشى، تاريحشى، كوسەمسوزشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ "قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس" اتتى ەڭبەگىن جالعاستىرىپ بەرىپ وتىرمىز. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: http://abai.kz/post/view?id=4553; http://abai.kz/post/view?id=4554; http://abai.kz/post/view?id=4579 

سالقام جاڭگىر جوڭعارلاردىڭ قازاق ەلىندەگى شۇرايلى جەرلەر مەن  سىرداريا وزەنى بويىنداعى ساۋدا ورتالىقتارىنا سۇقتاناتىنىن،  سولارعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ۇزدىكسىز شاپقىنشىلىق جاساي بەرەتىنىن  ايقىن تۇسىنەتىن. 

شىنىندا دا، ەرتىستىڭ باستاۋىندا 1635 جىلى ء«تورت ويرات وداعى» (جوڭعار حاندىعى) قۇرىلىپ، ويرات تايپالارى كۇش بىرىكتىرگەننەن كەيىن، ولاردىڭ بيلەۋشىسى باتىر قونتايشى بۇل نيەتىن اشىق كورسەتتى. سول جىلى بىردەن قازاقتارعا قارسى العاشقى ءىرى شاپقىنشىلىعىن جاسادى. ماقساتى بەلگىلى، كوشىپ-قونۋعا جايلى جەر-سۋ مەن ساۋدا-ساتتىق جاساۋعا قولايلى سىر بويى قالالارىنا يەلىك ەتۋ. قازاق قولىنىڭ جەتەكشىسى سالقام جاڭگىر مۇمكىندىگىنشە قارسىلىق ۇيىمداستىردى. بىراق ۇرىس بارىسىندا ءوزى تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالدى. ەداۋىر قيىندىقتان كەيىن قاشىپ شىعىپ، قايتادان قورعانىس سوعىستارىن جۇرگىزدى.  سوزىلمالى قاندى شايقاستار ناتيجەسىندە  قازاق جاساقتارى جەر-سۋىن نەگىزىنەن قورعاپ قالا الدى، دەگەنمەن ءبىراز ۋاقىت جوڭعارلارعا سالىق تولەپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى.

باتىر قونتايشىنىڭ اسكەرلەرى قازاق ەلىنە جاساعان جورىعىنان كەيىن شىعىستاعى موڭعولداردى دا، ەنيسەي بويىنداعى قىرعىزداردى دا جەڭىپ، ولاردان دا الىم-سالىقتار الىپ تۇردى.  جوڭعار ءامىرشىسىنىڭ قول استىنا بۇل كەزدە حاندىقتىڭ ۇستىنى بولعان باتىس موڭعولياعا قوسىمشا ىلە وزەنى جوعارعى اعىسىنىڭ جانە وعان كورشى جەرلەردىڭ جۇرتتارى دا قارايتىن. ونىڭ بيلىگىن شىعىس تۇركىستان حالقىنىڭ ءبىر بولىگى مەن ەنيسەيدىڭ ورتا اعىسىن مەكەندەيتىن حاقاستار دا مويىنداعان. ەندى جەر-جەردەگى ويراتتاردىڭ بىرلىگىن ارتتىرۋ قاجەتتىگى كۇن تارتىبىنە شىققان ەدى. ەگەر 13-ءشى عاسىردا الەمنىڭ جارتىسىن جاۋلاپ العان شىڭعىس حان فەنومەنى گۋميلەۆ انىقتاعانداي «پاسسيونارلىق ءدۇمپۋ» كورىنىسى بولسا،  سونداي «پاسسيونارلىق ءدۇمپۋدىڭ» جاڭا كورىنىسىن 15-ءشى عاسىردىڭ ورتاسىنداعى ەسەن تايشىنىڭ ءساتسىز ارەكەتىنەن كەيىن، 17-ءشى عاسىردا قۇرىلعان جوڭعار حاندىعى كورسەتۋگە ءتيىس سەكىلدەنگەن.  باتىر قونتايشى سونداي احۋالعا جەتۋدى ارماندادى، سوندىقتان دا ءوزى باس بولىپ، جوڭعار حاندىعىنىڭ كۇللى بيلەۋشىلەرى قوستاپ، 1640 جىلى كۇللىموڭعول قۇرىلتايىن شاقىردى. وعان جوڭعاريانىڭ وزىنەن، باتىس جانە سولتۇستىك موڭعوليادان، تيبەتتەن، شىعىس تۇركىستاننان، ورتا ازيادان بارلىق ويرات اقسۇيەكتەرىنىڭ وكىلدەرى كەلدى. ويراتتىڭ تورعاۋىت تايپاسىنا جاتاتىن ەلۋ مىڭ شاڭىراعىن باستاپ كوشىپ بارىپ، ەدىل بويىنا، قازاق ەلىنىڭ تەرىستىك-باتىسىنا ورنىققان حو-ورلۇك تايشى ەكى نويون ۇلىمەن كەپ قاتىستى.  

قۇرىلتاي تارباعاتاي اۋدانىنداعى ۇلان-بۋرا القابىندا ءوتتى. بۇل قۇرىلتايدىڭ باستى ماقساتى بىرىككەن حالحالار (سولتۇستىك موڭعوليا) مەن ويراتتاردىڭ (جوڭعاريا) نەگىزىندە، سونى تۇعىر ەتىپ، ءار ولكەدەگى حاندىقتاردىڭ وزىندىك يمپەرياسىن قۇرۋ، ءسويتىپ ورتاق جاۋعا قارسى كۇش جيناۋ، سىرتتان دۇشپان تيىسكەن جاعدايدا ءوزارا كومەك بەرۋدى قامتاماسىز ەتۋ بولاتىن. (وسى شاقتا مانچجۋرلار سولتۇستىك قىتاي ءۇشىن سوعىسقان، قىتايدى جاۋلاپ العان دا، وندا مانچجۋرلاردىڭ تسين ديناستياسىن ورنىقتىرعان). قۇرىلتايدا حاندىقتىڭ كاۆكازداعى يەلىكتەرىنەن باستاپ ءۇندىستان شەكاراسىنا دەيىنگى  بارلىق بوداندارىنا – موڭعولدار مەن ويراتتارعا، قالماقتارعا ورتاق، ءوزارا كەلىسپەۋشىلىكتەر مەن قاقتىعىستاردى بولدىرماۋعا ءتيىس موڭعول-ويرات زاڭدارىنىڭ جيناعى قابىلداندى. شىڭعىس حاننىڭ ياساسىنان باستاۋ الىپ، كوشپەندىلەردىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن بويىنا سىڭىرگەن «دالالىق زاڭدار جيناعى» (يكي تساادجين بيچيك – ۇلى زاڭدار كودەكسى)  دەپ اتالاتىن بۇل زاڭنامالىق قۇجات بارلىق ويرات يەلىكتەرىنە كۇشى جۇرەتىن ءبىرتۇتاس زاڭداردى بەلگىلەدى. سونداي-اق، قۇرىلتايعا بۋددالىق جوعارى ءدىنباسىلارىنان عالىم جانە اعارتۋشى، ويرات ءالىپبيىن ء(دىني ماتىندەردەگى جازبالاردى وڭايلاتۋ جانە سويلەۋ مەن جازۋدى جاقىنداتۋدى كوزدەيتىن تودو بيچيگ – ايقىن جازۋ ەرەجەسىن) جاساۋشى حوشوۋىت زايا-پانديتا قاتىسقان-دى. ول جاسىندا تيبەتكە بارىپ، ءبۋدديزمنىڭ قيسىنى (تەورياسى) مەن ءىس-داعدىسىن ۇيرەنۋگە جيىرما ەكى جىلىن ارناعان، ودان ەلىنە ورالعاننان بەرى بۋددا ءىلىمىن تاراتۋ جولىندا بەلسەندى ميسسيونەرلىك جۇمىس جۇرگىزىپ جۇرگەن بولاتىن. سول كەزدە باتىر قونتايشىنىڭ بۇكىلموڭعول قۇرىلتايىن وتكىزۋ جايىنداعى جوباسىن ماقۇلداپ، شاقىرۋىن قۋانا قابىل الدى. قۇرىلتاي ونىڭ ميسسيونەرلىك ۇمتىلىسىن زاڭداستىردى.  ويراتتاردىڭ بارشاسى ۇستانۋعا ءتيىس بىرىڭعاي ءدىن رەتىندە گەلۋگپا (راقىمشىل) مەكتەبى داستۇرىندەگى  ءبۋدديزمدى بەكىتتى. قۇرىلتاي كوزدەگەن باستى ماقساتتىڭ ءوزى موڭعول تىلدەس ءارتۇرلى تايپالاردى بۋدديزم جانە بىرىڭعاي قۇقىقتىق نورمالار مەن زاڭدار اۋقىمىندا بىرىكتىرۋدى جۇزەگە اسىراتىن قۇجات قابىلداۋ ەدى. ول جۇزەگە استى.

باتىس موڭعوليا مەن ەدىل–جايىق ارالىعىندا (قالماق حاندىعىندا) تۇرىپ جاتقان بارلىق ويرات حاندارى مەن اقسۇيەكتەرىنىڭ وكىلدەرى قۇرىلتايدا وزدەرى قابىلداعان شەشىمدەردى جۇزەگە اسىرۋعا ءبىر كىسىدەي قۇلشىندى. ولار قازاق حاندىعىنا باتىستان دا (ەدىلدەگى قالماق حاندىعى), شىعىستان دا (جوڭعار حاندىعى) ۇزدىكسىز شابۋىل جاساپ تۇردى. جانە، العان جەرلەرىن قۇزىرلارىنا ءبىرجولا بەكىتىپ قويۋ ءۇشىن، وزدەرىنىڭ ءدىني عيباداتحاناسىن – بۋددا حرامىن سالىپ وتىرعان. (بۇگىندەرى دە تاريحي ورىن رەتىندە ايتىلىپ جۇرەتىن وسكەمەن ماڭىنداعى ابلايكيت ءموناستىرى 1654–1656 جىلدارى سالىنعان. ويراتتاردىڭ ۇزىندىعى ءبىر شاقىرىم، ەنى جارتى شاقىرىم جەردى الىپ جاتقان بۇل ءدىني ورداسىن قازاق جاساقتارى 1670 جىلى قاۋساتقان. جوڭعاريانىڭ حVIII عاسىردا جاسالعان كارتاسىنا قاراعاندا، ويراتتار جەتىسۋدا 58 بۋددالىق حرام مەن موناستىر سالعان).

كۇللىموڭعول قۇرىلتايىنان كەيىن جوڭعار حاندىعىنىڭ قازاق ەلىنە جاڭا دا جويقىن باسقىنشىلىق جاساماق نيەتپەن جورىققا دايىندالىپ جاتقانىنا بايلانىستى، سالقام جاڭگىر بۇحارا حاندىعىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى، قىرعىزدارمەن بايلانىسىن نىعايتتى. جانە باتىر قونتايشى اسكەرىنىڭ قازاق جەرىنە جوڭعار الاتاۋى ارقىلى باسىپ كىرمەك تۇسىن الدىن الا ءبىلىپ، قورعانىس شارالارىن جاسادى.  اسكەرى ىشىنەن سول زامانعى وزىق وق-ءدارىلى مىلتىقپەن قارۋلانعان ارنايى ەكپىندى توپ جاساقتادى. وسى ارنايى جاساقتى دۇشپاننىڭ جولىن توسۋعا ءبولىپ، ەكى تاۋ اراسىنداعى قىساڭ تۇسقا ور قازىپ بەكىندىردى. اسكەردىڭ ەكىنشى بولىگى بەلەس سىرتىندا توسقاۋىلدا تۇردى. كەڭ تارالعان دەرەككە قاراعاندا، قورعانىستاعى قازاق اسكەرىندە التى ءجۇز سارباز، ال جاۋلاپ الۋعا كەلە جاتقان جوڭعار قولىندا ەلۋ مىڭ  ادام بولعان.  باتىر قونتايشىنىڭ بۇل قاتەرلى جورىعىنا «دالالىق زاڭدار جيناعى» بىرىكتىرگەن كوپتەگەن ويرات نويوندارى قاتىسقان، ولاردىڭ قاتارىندا شىعىس-موڭعول (حالحا) ءامىرشىسى التان حاننىڭ ۇلى ومبو-ەردەني، سونداي-اق، حو-ورلۇك تايشى جىبەرگەن ەدىل قالماقتارى دا ءجۇردى دەگەن دەرەك بار. وسى جورىقتا ولار جاڭگىر جاساقتارىمەن بەتپە-بەت كەلگەنگە دەيىن الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ ءبىراز جەرىن، شۋ وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنداعى جۇرتتى جاۋلاپ العان-دى. دەگەنمەن قازاق جاساقتارىنىڭ كوزسىز  ەرلىگى ولاردىڭ شاپقىنشىلىعى الدىنا الىنباس قامال تۇرعىزدى. ور قازىپ بەكىنگەن، مىلتىقپەن قارۋلانعان قازاق ساربازدارى  جوڭعاردىڭ قالىڭ قولىنا باتىل قارسى تۇرىپ، العاشقى تەگەۋرىندى اسكەري تويتارىس بەردى. از قولمەن ۇلكەن اسكەرگە تىكەلەي توتەپ بەرۋدىڭ قيىندىعىن تۇسىنگەندىكتەن جاسالعان اسكەري ايلا وڭ ناتيجەگە جەتتى، ورلارعا  بەكىنگەن ءۇش ءجۇز جاۋىنگەر قالىڭ قولعا  مىلتىقتان وق جاۋدىرسا، قالعان ءۇش ءجۇز سارباز سىرتىنان شابۋىل جاسايدى. الدى-ارتىنان  جاۋعان   وق   پەن  ەكى جاقتاعى تاۋدان تومەن قۇلاتىلعان تاستار شاپقىنشىلار قاتارىن قاتتى سيرەتتى.  ۇزاماي قازاقتارعا كومەككە بۇقار حاندىعىنان سامارقان ءامىرشىسى ءجالاڭتوس ءباھادۇر جيىرما  مىڭ  اسكەرىمەن كەلەدى ء(جالاڭتوس سەيىتقۇلۇلى – قازاق باتىرى، اسكەرباسى، سامارقان قالاسىنىڭ رەگيستان كەشەنىندەگى ساۋلەت  ونەرىنىڭ جاۋھارى بولىپ تابىلاتىن شير-دور، تيلليا-كارى مەدرەسەلەرىن سالدىرعان بيلەۋشى،  اتاقتى ايتەكە ءبيدىڭ اتاسى). كومەككە قىرعىز جاساقتارى دا جەتەدى.  تاريحتا وربۇلاق شايقاسى دەگەن اتپەن بەدەرلەنگەن وسىناۋ  1643 جىلعى ۇرىستا جوڭعارلاردىڭ ويسىراي جەڭىلگەنى بەلگىلى. بۇل شايقاستا جاڭگىر حان زور قولباسشىلىق دارىن مەن اسكەري شەبەرلىك تانىتا بىلگەن. سول داڭقتى شايقاستىڭ 350 جىلدىعىن تاۋەلسىز قازاقستان 1993 جىلى اتاپ ءوتتى.

سالقام جاڭگىر حان جوڭعار حاندىعىنىڭ قۋاتىن ءادىل باعالاي ءبىلدى، باتىر قونتايشىنىڭ ەدىل قالماقتارىن، جەر-جەردەگى بارلىق ويرات بىرلىكتەرىن «يكي تساادجين بيچيك» نەگىزىندە ءوز حاندىعى مۇراتتارىمەن تۇتاستىرا الاتىن مۇمكىندىكتەرىن  ەسەپكە الدى. سوندىقتان، ءبىتىم جاساپ، بەيبىت كەلىسىمشارتقا وتىرۋ ماقساتىمەن جوڭعارياعا ءوزىنىڭ ۇلدارى تاۋكە (بولاشاق حان) مەن اپاقتى باس ەتىپ ەكى رەت ەلشىلىك اتتاندىردى.  الايدا داۋلى ماسەلەلەر ءبارىبىر شەشىمىن تاپپادى.

بۇل كەزدە قىتايداعى مانچجۋر (جۇرجەن) تايپالارى قۇرعان تسين ديناستياسى كورشى ەلدەردى ءوز يمپەرياسىنا قوسۋ ساياساتىن جۇرگىزە باستاعان. ولار شىعىسىنداعى كورەيا مەن وڭتۇستىگىندەگى ۆەتنامدى جاۋلاۋمەن ءجۇرىپ، العاشقى كەزدە جوڭعارياعا نازار اۋدارا قويماعان ەدى. وسى ءجايت ويراتتاردىڭ قازاق ەلىنە جورىقتارعا شىعا بەرۋىنە قولايلى بولدى. قازاقتاردان كەك قايتارۋ ءۇشىن ولار 1646 جىلى قايتادان اتقا قوندى، تۇتقيىلدان شابۋىلداپ،  قازاقتاردىڭ بىرەر بەلگىلى تۇلعالارىن بالا-شاعاسىمەن تۇتقىنعا ءتۇسىردى، مول ولجامەن كەرى ورالدى. الايدا مۇنداي ۇساق جەڭىس باتىر قونتايشىنى قاناعاتتاندىرا قويماعان. ونىڭ باسشىلىعىمەن قازاق ەلىنە جاڭا دا ۇلكەن جورىق جاساۋعا جوڭعارلار مۇقيات دايىندالدى.   ورىس پاتشاسىنىڭ سىبىردەگى اكىمشىلىگىنەن بولاشاق   سوعىسقا قاجەت ساۋىت-سايمان، قارۋ-جاراق، وق-دارىلەر ساتىپ الىندى. ءسويتىپ، 1652 جىلى قازاق حاندىعىنا تاعى ءبىر ۇلكەن جورىق جاسادى.  وسى ءىرى شايقاستا قازاق جاساقتارى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. مەملەكەت باسشىسى رەتىندە كەمەل ساياساتىمەن، تۋعان ەلىن قورعاۋدا كورەگەن قولباسشىلىعىمەن جانە قولىنا قارۋ الىپ تىكەلەي شايقاسقا كىرەتىن ەرەن ەرلىگىمەن بۇكىل ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىندا كەڭ تانىمال بولعان سالقام جاڭگىر مايدان دالاسىندا قازا تاپتى.

ازداعان ۇزىلىستەرمەن 18-ءشى عاسىر ورتاسىنا دەيىن جۇرگەن جوڭعار-قازاق سوعىسىنىڭ 1635 جىلدان باستالعان باستاپقى كەزى – جاڭگىر حان (ەسىم حاننىڭ ەكىنشى ۇلى، العاشىندا تاققا ونىڭ ۇلكەن ۇلى جانىبەك وتىرعان)   قازا تاپقان 1652 جىلعا دەيىنگى كەزەڭى – ويراتتاردىڭ ۇزدىكسىز شاپقىنشىلىعىنا تولى بولدى. ولار جەتىسۋداعى، شىعىس جانە ورتالىق قازاقستانداعى شۇرايلى جايىلىمدارعا تالاسىپ،  سىر بويىنداعى ساۋدا جولدارى مەن ەگىنشىلىك ايماقتارىن قولعا تۇسىرۋگە ۇمتىلعان ەدى. ء«تورت ويرات وداعىنىڭ» قازاق حاندىعىنان قونىس تارتىپ الۋدى ماقسات ەتىپ، تولاسسىز شابۋىلداۋدان تايماۋى سول شاقتا قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ساقتالىپ قالۋ-قالماۋ ماسەلەسىن تارازىعا تۇسىرگەن بولاتىن. وسىنداي قيىن شاقتا جاڭگىر حاننىڭ ۇلكەن ساياساتكەرلىگى، كورشى حاندىقتارمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستار جاساۋعا ءمان بەرۋى، اسكەرىن وت-قارۋمەن جاراقتاندىرا الۋى، بۇحارامەن، سامارقان ءامىرى ءجالاڭتوس باھادۇرمەن، تيان-شان قىرعىزدارىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولۋى، قولباسشىلىق دارىنى مەن جەكە باسىنىڭ باتىرلىعى قازاق ەلدىگىنىڭ ىرگەسىن بۇزعىزباۋدى قامتاماسىز ەتتى. 

(جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz