قازىرگى تاڭدا، الەۋمەتتىك جەلى اقپارات كوزىنىڭ بىرەگەيى. ىزدەگەن مارجاندى دا، ارزاندى دا تابادى. وندا شىندىق تا، جالعان دا جازىلادى. كلاۆياتۋرامەن ءسوزدى مونشاقتاپ شەبەر تىزبەكتەي بىلسەڭ، اقتى قارا، قارانى اق دەپ ايتا الاسىڭ. وكىنىشتىسى دە وسى.

شامامەن ءبىر جۇما بولدى-اۋ دەيمىن، الەۋمەتتىك جەلىدەن مىناداي ءبىر «شىندىقتى» وقىدىم. اڭگىمە بالا-شاعاسىن اسىراۋ ءۇشىن امالسىز بيدعاتپەن ناماز وقىپ، اقىرى سوڭىندا اقىرەتىن ويلاپ، نامازىن سۇننەت بويىنشا وقي باستاعان، ماتۋريدي دەگەن «پالەنى» تاستاعان، اقيقات تاپقان ەكس-مولدا جايلى. انىعىن ايتقاندا، مىنانى قارا دەپ جاماعاتتان جىگىتتەر سىلتەمەسىن جىبەرىپتى.

باستاپقىدا «اقىماقپەن اقىماق بولمايىن» دەپ كوڭىل اۋدارماعان ەم. الايدا، ويىنا كەلگەنىن ايتىپ، اۋزىنا تۇسكەنىن جازعانداردىڭ بارلىعىنا بەي-جاي قاراي بەرسەك، بىلايعى جۇرت ءۇشىن شىندىقتىڭ قايسى ەكەنىن انىقتاۋ قيىنعا سوقپاي ما؟!

حاليفا مانسۇردىڭ قۇزىرىنا ءابۋ حانيفا كىرگەن كەزدە يسا بين مۇسا: «ۋا، مۇسىلماندار ءامىرشىسى! بۇل قازىرگى تاڭداعى دۇنيەنىڭ عالىمى»،-دەپ تانىستىرادى. سوندا حاليفا: ء«سىز ءىلىمدى كىمنەن الدىڭىز؟»،-دەپ سۇرادى. ءابۋ حانيفا بولسا: «وماردىڭ (ر.ا.) شاكىرتتەرىنەن، ءاليدىڭ (ر.ا.) شاكىرتتەرىنەن، يبن ماسعۇدتىڭ (ر.ا.) شاكىرتتەرىنەن»،-دەپ جاۋاپ بەردى. حاليفا مانسۇر: «تاماشا، ءسىز ءوز قۇجاتىڭىزدى مىقتى ەتكەن ەكەنسىز[1]»،-دەگەن ەكەن.

حانافي مازحابى نەگىزگە العان حاديستەر بويىنشا ناماز وقۋدى نەگە بيدعات دەيدى؟ سوندا «سۇننەتشىل» توپ ءحاديستى بيدعات دەپ مويىنداماسا، قانداي سۇننەت جولدى ۇستانۋدا؟ ەڭ قىزىعى – وسى. پايعامبار ءسوزىن ساۋداگەردىڭ زاتى سياقتى ۇناعانىن الىپ، ۇناماعانىن جارامايدىعا شىعارا سالعانى قالاي؟

حانافي مازحابىنىڭ تامىرىن تابيعيندەر سۋسىنداندىرعان. عۇلاما ءابۋ حافس يمام اعزامنىڭ ءتورت مىڭ شەيحىنىڭ ەسىمدەرىن سانامالاپ،[2] ولاردىڭ باسىم بولىگى تابيعيندەر ەكەنىن ايتقان. ءابۋ حانيفا تۋىپ وسكەن كۋفا قالاسى فيقھ جانە حاديس عۇلامالارىنىڭ شوعىرلانعان ءىرى قالالارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ەسكەرسەك بۇل مالىمەت زاڭدى.

ال، ءابۋ حانيفا شاكىرتتەرى شاريعاتتىڭ ءار سالاسىندا بيىك بەلەسكە جەتكەن عالىمدار ەدى. يمام شافيعيدىڭ ۇستازى ۋاكيع ماجىلىسىندە ءبىر كىسى: ء«ابۋ حانيفا قاتەلەسكەن»،-دەپ قويىپ قالادى. سوندا ۋاكيع ونى كەيىپ تاستاپ: «كىم بۇلاي ايتسا، «...ولار، بار بولعانى مالدار ءتارىزدى. جوق! ولار – جولدان قاتتى اداسۋشى[3]» قالايشا قاتەلەسەدى. ونىڭ جانىندا ءابۋ يۋسۋف پەن مۇحاممەد سياقتى فيقھ عالىمدارى، حاديس عۇلامالارى، اراب ءتىلى بىلگىرلەرى جانە فۋدايل، داۋد ءات-تاي سياقتى تاقۋا يمامدار بار. ەگەر قاتەلەسسە، ونى تۇزەتىپ وتىرادى[4]»،-دەگەن ەكەن.

حانافي مازحابىنىڭ «فيشكاسى» دا وسىندا. ءبىر عالىمنىڭ ىلىمىنە ەمەس، مىڭداعان عۇلامانىڭ تالقىسىنان ءسۇزىلىپ شىققان پاتۋاعا نەگىزدەلگەن. ارينە، تەك ءابۋ حانيفانىڭ سۇننەتتى ءتۇسىندىرۋىن عانا مازحاب ارقاۋ ەتسە، وندا سىنعا ۇشىراۋى مۇمكىن ەدى.

حانافي مازحابى بويىنشا ناماز وقۋ بيدعات دەپ قالاي قورىقپاي ايتادى؟! بۇل – بەلگىلى ءبىر قاۋىمداستىققا ەمەس، جەر بەتىندەگى مۇسىلماننىڭ 3/1  دىنىنە ءمىن تاعۋ. ءبىر قىزىعى، «سۇننەتپەن» ناماز وقيتىندار ءتورت مازحابتى تا بيدعاتقا شىعارادى. ءبىزدىڭ ەلدە ەتەك جايعان حانافي مازحابى بولعان سوڭ، حانافي مەكتەبىنە شۇيلىگەدى.

حانافي عۇلامالارىنىڭ ناماز جانە باسقا دا قۇلشىلىقتار مەن ساۋدا-ساتتىق، نەكە سياقتى قوعامداعى قارىم-قاتىناس ماسەلەلەرىن قۇران جانە حاديس نەگىزىندە جازىلعان كلاسسيكالىق ەڭبەكتەرىنە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەشبىر الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىم سىن ايتقان جوق. بۇل زاڭدى جايت. قۇران مەن حاديسكە قالاي سىن ايتادى؟! مىسال ءۇشىن، حانافي فيقھ ەڭبەكتەرىنىڭ بىرنەشەۋىن عانا ايتا كەتەيىن:

1. ءابۋ باكىر مۇحاممەد ساراحسي، ء«ال-مابسۋت»;

2. ابدۋلعاني عۋنايمي ديماشقي حانافي مايداني، ء«ال-ءلۋباب شارح ءاداب كيتاب»;

3. ابدۋللا بين ماحمۇد بين ماۋدۋد ماۋسيلي حانافي، ء«ال-يحتيار ليتاليل مۋحتار»;

4. ءابۋ جاعفار احماد بين مۋحامماد تاحاۋي، «شارح مااني اسار»;

5. ءابۋ باكىر بين ماسعۇد كاساني حانافي، «باداي ساناي في تارتيب شاراي»;

6. مۇحامماد اشيق ءيلاھي بارني، «تاسھيل دارۋري لي ماسايل قۋدۋري»;

7. زافار احمەد ۋسماني ءات-تاھاناۋي، ء«يلاۋس ءسۋنان»;

8. حاسان بين اممار بين ءالي شۋرۋنبۋلالي حانافي، «نۋر يداح ءۋا ناجات ارۋاح»;

9. مۇحامماد ابدۋللا بين مۋسليم باھلاۋي، ء«اديللات حانافيا مين احاديس ناباۋيا ءالا ماسايل فيقھيا». بۇل ءتىزىم تەك مەنىڭ جەكە كىتاپحانامداعى بار ادەبيەتتەر. مەنىڭ بىلەتىن كىتاپتارىمنىڭ لەگى عانا. قازاقى تىلمەن ايتقاندا، «بىلەتىنىم – ءبىر توعىز، بىلمەيتىنىم – توقسان توعىز».

ءسوزدىڭ توقەتەرى، دۇرىس حانافي ءتالىمىن العان ءدىن ادامى ءوز قۇلشىلىعىن بيدعات دەۋى اقىماقتىڭ ساندىراعى بولار ەدى. قالا بەرسە، الىگى مولدا قيالدان تۋعان كەيىپكەر بولۋى ابدەن مۇمكىن. ال، راسىمەن-اق، ويدان شىعارىلعان ادام بولماسا مەشىتتىڭ ەسىگى اشىق. كەلىپ، حانافي مازھابىنىڭ ءدىني ادەبيەتتەرىمەن تانىسسىن، ناقتى ساۋالدارى بولسا، يمامدارعا قويسىن. ەلاراسىنا لاڭ سالۋدى دوعارىپ، قۇران كارىمنىڭ «...بىلمەسەڭدەر ءبىلىم يەلەرىنەن سۇراڭدار[5]»،-دەگەن امىرىنە امال ەتسىن.

قامباروۆ رۋسلان،

يسلامتانۋشى

Abai.kz