– مۇحيددين يساۇلى،  قاراپايىم عانا سۇراققا جاۋاپ بەرسەڭىز. ادام قالاي تەرروريست بولادى؟

– جالپى،سودىرلارعا پسيحولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزىلگەندە،  ەڭ الدىمەن ولاردىڭ ءبارى تەررورلىق ءىس-ارەكەتتىڭ قۇربانى ەكەنى انىقتالعان. ءوزىنىڭ ادامي قاسيەتتەرى مەن  ومىرگە  دەگەن سەنىمىن جوعالتقان جانە بولاشاققا دەگەن ءۇمىتى ءوشىپ، ادامي ۇستانىمى، سەنىمى بۇزىلعاندار بىردەن تەرروريست بولاتىنى دالەلدەنگەن. مۇنداي قۇرباندار بولاشاق ءومىرىن جوعالتىپ العاندىقتان، ولاردىڭ جان-دۇنيەلەرىندە  قايعى-قاسىرەت بولادى.  ومىردەن ء وز ورنىن تابا الماي،  قابىلەتسىز ءارى دىتتەگەن ماقساتتارىنا  جەتە الماعاندىقتان،  وسىنىڭ بارىنە كىنالىنى وزگەدەن كورىپ، ءوش الۋدىڭ جولىنا تۇسەدى. سول جولدا ءوزىن دە قۇربان ەتۋدى ماقسات تۇتادى. ويتكەنى، ونىڭ بويىندا الدىمەن ءوزىنىڭ قابىلەتسىز بولعانى، ال وزگە ادامداردىڭ قابىلەتتى بولىپ دىتتەگەن ماقساتتارىنا جەتىپ جاتقانى، ونى ءارى قىزعاندارادى ءارى وشپەندىلىك سەزىمىن وياتادى. ەكىنشىدەن،  ونىڭ ەڭ قورقىنىشى – بولاشاققا دەگەن ۇمىتسىزدىگى.  ياعني،  بولاشاعى كۇڭگىرت ءارى وتە قورقىنىشتى بولىپ كورىنەدى. سول قورقىنىشىنىڭ قاسىندا ءوزىن قۇربان ەتۋ ەشقانداي دا قورقىنىش ەمەس، كەرىسىنشە الگى قورقىنىشتى باسۋ، سەرپىلتۋ بولىپ سانالادى. ال، مۇنى جامان پيعىلدى توپتار ءوز ماقساتتارىنا پايدالانىپ كەتەدى.

– كوبىنە قاي جاستاعى ادامدار  بەيىم بولىپ كەلەدى؟

– ارينە، جاسى ۇلعايعان جانداردا مۇنداي قورقىنىش  كەزدەسە بەرمەيدى. پسيحولوگ عالىمداردىڭ سوزىنە قاراساق مۇنداي سەزىمدەر كوبىنەسە  17-23  جاستاعى جاستار اراسىندا  كەزدەسەدى.  وسى جاس ارالىعىنداعى  تەرروريستەردى زەرتتەگەندە، ولاردىڭ كوبى اتا-اناسىنان جانە ءوز ورتاسىنان قورلىق كورگەن، مۇڭ-زارىن ەشكىمگە  ايتا الماعاندار. ولار ۇيدە دە،  سىرتتا دا،  جالپى قوعامنان شەتتەتىلگەندەر.

– ياعني، ولاردى تولىعىمەن رۋحاني ناۋقاسقا شالدىققاندار دەپ اتاۋعا بولا ما؟

– كەلىسەمىن. بىرەۋى ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن، ەندى ءبىرى ۇلتشىلدىعىن، ەندى ءبىرى ءدىني سەنىمىن العا شىعارعىسى كەلەدى. بىراق، تابىسقا جەتە الماعان سوڭ قاتالدىق ارقىلى تەز ارادا قول جەتكىزۋگە تىرىسادى. ەگەر، ءوزىن تانىتقىسى كەلسە ءتىرى بومباعا اينالادى. ال، قوعامدىق بولسا ارنايى ءوزىن قولدايتىن تەررورلىق توپتارعا قوسىلادى. كەيبىر پسيحولوگتار ولاردا مۇنداي ناۋقاس كورىنبەيتىنىن،  بار- جوعى ء تۇرلى سەبەپتەردەن بولاتىنىن ايتادى. مىسالى، تۋعاننان اتىس-شابىس اراسىندا وسكەن، وزگەلەردەن  قورلىق كورىپ، ەشبىر ءتىرى جانعا سەنبەي، بارلىق ادامداردى وزىنە جاۋ كورىپ ءوسۋ دە ادامدى تەررورلىق ءىس-ارەكەتكە سۇيرەيتىنىن العا تارتادى. سونداي-اق، پسيحولوگتار ءاربىر تەرروريستىڭ وزىندىك پسيحولوگيالىق اۋىتقۋى بارىن ايتادى. تەرروريستتەردىڭ ءبارىن ء«بىر تارازىعا سالىپ تارتۋ» قيىن ەكەندىگىنە نازار اۋدارتادى.

– جالپى، تەرروريستەردىڭ ءتۇرلى تيپولوگيالارى بارىن بىلەمىز.  مىسال رەتىندە،  يشيم قۇرامىنداعى سودىرلاردى ەكى توپقا ءبولىپ قاراستىرادى. ء بىرىنشىسى - پسيحولوگيالىق اۋىتقۋعا ۇشىراعاندار. ال، ەكىنشىسى يسلام ءدىنىن بىلمەيتىندەر. وسى ەكى توپتى اشىقتاپ ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز...

– دۇرىس ايتاسىز.تەرروريستەردىڭ اراسىندا  اقىل-ەسى دۇرىس،  ينتەللەكتسى جوعارى تۇلعالار، سونداي –اق ساۋاتى شامالى ادامدار دا كەزدەسەدى. پسيحيكالىق تۇرعىدا اقىل ەسى تولىق ەمەس فاناتيكتەر دە جەتىپ ارتىلادى. سول سەكىلدى اقشاعا بايلانىستى - پايداكۇنەمدىك موتيۆتەرى رەتىندە دە انىقتاۋعا بولادى.

ال، قازىرگى يشيم-دە ءوز-ءوزىن جارىپ جاتقان «مۇسىلماندارعا» كەلەتىن بولساق، بۇلاردىڭ پسيوحولوگيالىق اۋىتقۋلارى ءبىر ارناعا توعىسا بەرمەيدى. ايتكەنمەن، بۇلاردى ءوزىڭىز ايتقانداي، ەكىگە ءبولىپ قاراۋعا بولادى. اۋەلگى توپتا پسيحولوگيالىق اۋىتقۋلار بار. وتباسىمەن دۇرىس قارىم-قاتىناستا بولماعان نەمەسە بالا كەزىندە ورتاسىنان قىسىم كورگەن، قىسقاشا ايتقاندا ومىردەن وپا تاپپاعان جاس. ءبىزدىڭ ەلدەگى ءسۋيتسيتتىڭ باسىم كوپشىلىگى وسىنداي سەبەپتەن بولىپ جاتادى. وسىنداي جاستار تەرىس اعىمداردىڭ قولىنا تۇسسە، وپ-وڭاي سولاردىڭ ىعىنا جىعالادى.

ەكىنشى توپتاعىلار - يسلام ءدىنىن بىلمەيتىندەر. ولار ءوز ءدىنىن بىلگىسى كەلىپ جۇرگەندە، سول تەرىس اعىمنىڭ قولىنا تۇسەدى دە وڭاي جانە توتە جولمەن جۇماققا بارعىسى كەلەدى. ولاردىڭ شەيحتارى ولارعا ايات پەن حاديستەن مىسال بەرە وتىرىپ (بۇرمالاپ), شەيىت بولۋدىڭ قادىر-قاسيەتىن ايتىپ، ءدارى ارقىلى ەمەس كادىمگى ناسيحات ارقىلى وزدەرىن قۇربان ەتۋگە دايىندايدى. ولار، ءتىپتى جۇماقتا جۇرگەندەي سەزىنەدى. ياعني، ءبىرى قوعامنان ءوش الۋ ءۇشىن، كەك الۋ ءۇشىن ىستەسە، ەندى ءبىرى ءوزىنىڭ جۇماقتىق باقىتى جولىندا زۇلىمدىقتى دۇرىس سانايدى. بۇل توپتاعىلاردى ەگەر ءدىن بىلەتىن بىرەۋ ولاردان بۇرىپ اكەتىپ، ۇزاق ۋاقىت ناسيحاتتايتىن بولسا ءوز رايلارىنان قايتۋى مۇمكىن. بۇل رەتتە ايتارىم، تەررولىق ءىس-ارەكەتكە باراتىن سودىرلاردىڭ ءبارىن ءبىر تارازىعا قويىپ، بارىنە بىردەي ديوگنوز قويۋ قيىن. بىراق، ءبارىنىڭ دە ادامي قاسيەت جاعىنان پسيحولوگيالىق اۋىتقۋلار بار ەكەنى انىق.

 – وسى، تەرىس اعىمداردىڭ جەرگىلىكتى حالىق داستۇرلەرىن، قۇلشىلىقتاعى كەيبىر ايىرماشىلىقتارىن شيرككە شىعارىپ، بيدعاتقا بالاۋى  قانشالىقتى قاۋىپتى دەپ ويلايسىز؟

– بيدعاتشىلىقتىڭ قاۋپى سىرتتاي قاراعاندا، سودىرلىق ارەكەتتەرمەن سالىستىرعاندا قاۋىپسىز ءتارىزدى كورىنگەنمەن، سالىستىرمالى جاعىنان كەلگەندە ونىڭ سودىرلىق ارەكەتتەرگە باراتىن جاستاردى دايىنداۋعا جانە پسيحولوگيالىق اۋىتقۋىنا ەرەكشە ءرول اتقاراتىن جاقتارى بار. ياعني، بيدعاتشىلىق قاۋپى سودىرلىق قاۋىپتىڭ تۇپكى تامىرلارى دەپ ايتۋعا كەلەدى. بيدعاتشىلىقتىڭ تۇبىندە حالىق پەن قوعامدى وزىنە جاۋ ەتۋ جاتىر.

جالپى، يسلامدا بيدعات جامان-جاقسى بولىپ ەكىگە بولىنەدى. بيدعات دەگەن ءسوز اسىلى دىندە بولماي، كەيىننەن ادامداردىڭ نە بولماسا بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ دىندە جوق نارسەلەردى ءدىن ەتىپ كورسەتىپ، سونى ءدىني امالداي ساناۋى. مىسالى، ساحابالار مىسىردى العاندا ول جەردە سول باياعى پيراميدا ءتارىزدى جادىگەرلىك ەسكەرتكىشتەر كوپ ەدى. بىراق، ولاردى قيراتپاعان. سۇلتان فاتيح دا اياسوپيانى مەشىتكە اينالدىرعاندا قابىرعالارداعى حريستيانداردىڭ كيەلى ساناعان سۋرەتتەرگە تيىسپەگەن. اۋعانستان ءتارىزدى ەلدەردە دە ورتا ازيادا كونە بۋددا ءتارىزدى دىندەرگە ارنالعان جادىگەرلەر ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان ەدى.  مىنە، دىندە وسىلاي بولا تۇرا يسلام اتىن جامىلعان سودىرلاردا وسىعان قاراما-قايشى ارەكەتتەردىڭ بولۋى، ولاردىڭ يسلامعا قاراما-قايشى توپتار ەكەنى انىق بىلىنەدى.

ولار وزدەرىنە ءبىر جەتكىنشەكتى تارتقان كەزدە، وسى بيدعاتشىلىقتى باسقاشا ءتۇسىندىرىپ، قوعامدى وزىنە جاۋ ەتىپ كورسەتەدى. مىسالى، قازاقتىڭ بۇكىل سالت-ءداستۇرىن جانە ءحانافيدىڭ ءفاتۋالارىن دىندە بولماعان نارسە ەتىپ كورسەتىپ، جاستىڭ ساناسىندا «بۇلار اداسقان، ەندەشە ولاردىڭ قانىن توگۋ – حالال» دەگەن تۇسىنىك ورنىقتىرادى.  مۇنىڭ ارتى «بۇل ەل، بۇل ۇلت سەنىڭ ۇلتىڭ ەمەس، سەنىڭ بارىڭ دا، جاقىنىڭ دا ءبىزبىز» دەگەنگە ۇلاسادى. ياعني، تەحنيكالىق تىلمەن ايتقاندا «ۆيندوۋىسى» تۇتاس اۋىسادى. ءتۇرى قازاق، بىراق جان دۇنيەسى تۇتاستاي وزگەرىپ كەتەدى.

– ءوزىڭىز  بىلەسىز، قازىرگى ۋاقىتتا راديكالدى توپتار سودىرلاردى دايىنداۋدا قۇران اياتتارىن ءجيى پايدالانادى ەكەن. ارينە، اياتتاردى تەرەڭ تۇسىندىرمەي،  ءوز ماقساتتارىنا ىڭعايلاپ، جاستاردىڭ ساناسىنا باسقاشا پىكىر قالىپتاستىرادى. وسى رەتتە، قۇراننىڭ استارلى اياتتارىن قالاي تۇسىندىرۋگە بولادى؟

– جورامال ارقىلى عانا تۇسىندىرۋگە بولادى. مىسالى، قۇراندا اللا تاعالانىڭ زاتىنا قاتىستى اياتتاردى يمام ماتۋريدي ءتارىزدى عالىمدار جورامال ارقىلى تۇسىندىرگەن. بىراق، جورامال تۇپ-تۋرا اقيقات، مەڭزەگەن ماعىنانىڭ ءدال ءوزى دەگەن ءسوز ەمەس. سول استارلىعا جاقىن ماعىنا. مۇنداعى ماقسات - قاراپايىم حالىقتى اقيقاتقا جاقىنداتۋ جانە اقيقاتتان الىستاتپاۋ. ال، مۇنىڭ سودىرلاردى دايىنداۋدا قانداي پسيحولوگيالىق اسەرى بار دەپ سۇرايتىن بولساڭىز، بۇل جەردە اسەرى مول. جالپى، يسلامدا ەڭ اۋەلى سەنىم – اللاعا سەنىم، اللاعا دەگەن تۇسىنىك. ال، ەندى سودىرلاردى دايىندايتىن پسيحولوگ ماماندار ءوزىنىڭ نىسانالىق ادامىنىڭ ساناسىندا «جورامالداردى» جوققا شىعارىپ، استارلى اياتتار تۋرالى باسقا پىكىر ايتىپ، سولاي قالىپتاستىرعاندا، ونىڭ سەنىمى مۇلدە باسقاشا بولىپ شىعا كەلەدى. ياعني، ول نىسانا ءوز مەجەسىنەن تايعاندا، كۇللى قوعاممەن ۇيلەسپەيتىن بار-جوعى سول ەلدە «جيھاد» جاساۋعا اراب ەلىنەن كەلگەن مۋجاھيد بولىپ سەزىنەتىن بولادى. سول ءۇشىن دە ولار ارنايى وزدەرىنىڭ باعىتى قويىلعان ءدىني تەرميندەردى ءجيى ايتقىزاتىن بولادى.

 بۇعان قاتىستى ء«الي يمران» سۇرەسىندەگى جەتىنشى اياتتا مۇنداي استارلى اياتتاردى جۇرەگىندە اۋىتقۋ بولعاندار ەل ىشىندە بۇلىك شىعارۋ ءۇشىن ءوز يدەولوگيالارىنا پايدالاناتىندىعى اشىق ايتىلادى. ءتىپتى مۋسليمدە حازىرەتى ايشا پايعامبارىمىزدان «ولار كىمدەر؟» دەپ سۇراعاندا اللا ەلشىسى استارلى اياتتارعا قاراي جۇگىرىپ، وزىنە قاراي بۇرا تارتقانداردى كورسەڭ، مىنە اللانىڭ اتاپ كورسەتكەنى سولار دەپ بەلگىلەرىن بەرەدى.

– ال، يشيم قۇرامىنداعى ءدىني ساناسى ۋلانعان، ءدىني ءبىلىمى تاياز ازاماتتار تەك يشيم ۋاعىزىن تىڭداۋمەن شەكتەلەدى ەمەس پە؟

– يران بيلىگى قالاي اياتوللادان جەڭىلدى؟ ولاردىڭ ەڭ باستى قاتەلىگى، وعان ءجاي ءبىر ۋاعىزشى رەتىندە قاراپ، ءمان بەرمەدى. ول شەت ەلدە جۇرسە دە حالىق اراسىندا ۋاعىز ناسيحاتىن كەڭ جايدى. ول ءدىني ۋاعىزدى پايدالانىپ، ءوزىنىڭ ساياسي يدەولوگياسىن ءدىني موتيۆ ارقىلى جاقسى جۇرگىزە الدى. ول توڭكەرىلىس جاساعان كەزدە حالىق الدەقاشان ءازىر بولىپ، بوياۋى ءسىڭىپ كەتكەن ەدى.

 ەندەشە، ساياساتشىلار عانا ەمەس سودىرلارداعى پسيحولوگ كۇشتەر دە ءدىني موتيۆپەن ءوز يدەولوگياسىن كەڭىنەن جۇرگىزەدى. ءدىندى قاشان دا سىڭار جاقتى ەتىپ ءتۇسىندىرىپ، سونى سىڭىرەتىن بولسا قالعانىنىڭ ءبارى جالعان بولىپ كورىنەدى. ويتكەنى، ءدىندى ساياز بىلەتىن ادامدا ءدىني تۇسىنىك سولاردىڭ يدەولوگيسىنا قاراي قالىپتاسىپ، قاتايادى. ونى ولار ايات پەن حاديستەردى پايدالانا وتىرىپ قالىپتاستىرادى. بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن ول قالىپتان اينۋى وتە قيىنعا سوعادى. «كەلىننىڭ بەتىن كىم اشسا سول ىستىق كورىنەدى». «ەت پەن تەرى جىمداسىپ، سۇيەك قاتايعان سوڭ وتا جاساۋ قيىنعا تۇسەدى». «قيسىق اينا ءتارىزدى. دۇنيەنىڭ ەڭ ءتۇزۋىن دە قيسىق كورسەتەدى». ال، يسلام تۇسىنىگىندە ولاي ەمەس. مىسالى، يسلامدا قالىپتاسقان ءتورت ءمازھاب بار. مۇسىلماندار سول ءمازھاب يمامدارىنىڭ ءبارىن ۇستاز سانايدى. ەندەشە، يشيم ۋاعىزىن تىڭداعان ەل اراسىنداعى جاستار ارنايى لاگەرلەردە سودىرلىققا دايىندالىپ جاتقان ءبىر جەردە جينالعان توپتار ءتارىزدى. ۋاعىز ارقىلى سودىرلاردى دايىنداۋ الدە قايدا جەڭىل ءارى الدە قايدا شىعىنسىز بولادى. ال، جويۋ جاعىنان كەلسەك لاگەرلەردى جويۋ وڭاي، ال ەل اراسىندا ساناسى وزگەرگەندەردى تۇزەۋ اسا قيىنعا تۇسەدى. ولار قازىر كورىنبەگەنىمەن، ۋاقىتى كەلگەندە جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي بۇرق ەتە قالادى.

– ماماندار يشيم قۇرامىنداعى جاستاردىڭ كوبى  تاكپىرشىلەر ەكەنىن العا تارتادى. جالپى، تاكپىر ۇعىمىنىڭ ءمانىن تۇسىندىرسەڭىز...

– تاكپىر ۇعىمىنىڭ پسيحيكالىق تۇبىنە ۇڭىلسەك ءوز توبىنان، ءوز ۇيىرىنەن باسقانىڭ ءبارىن جاۋ ساناۋ دەگەن ءسوز. ءاربىر ساناسىندا تاكپىرلىك پىكىر قالىپتاسقان ادام ءوز دەڭگەيىندە تەرروريست دەگەن ءسوز. ەڭ ازى سودىرلىق جۇقپالى دەرت جۇقتىرعان ادام. قازىرگى كورەياداعى «ەبولا» دەرتىنەن دە جامان. ويتكەنى ونداي دەرتتەردىڭ ايتەۋىر ءبىر كۇنى ەمى تابىلادى. ءبىر ەم بارىنە جارايدى. ال، تاكپىرلىك دەرتىن جۇقتىرعانداردىڭ بارىنە ءبىر ەم اسەر ەتە بەرمەيدى. جازىلعانمەن كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى بۇعىپ جاتىپ، قايتا باس كوتەرە سالۋى مۇمكىن. ويتكەنى، ونىڭ ۇعىمىندا وزدەرىنەن باسقا بارلىق جەر بەتىندەگى مۇسىلماندار – كاپىر مەن ەكى ءجۇزدى مۇناپىق. كۇللى مەشىت پەن يمامدار سول كاپىرلەردىڭ باسشىسى، ءابۋ جاھىلدەر بولىپ سانالادى.

يشيم يدەولوگياسىنىڭ نەگىزىندە تاكپىرشىلىك ۇعىم مەن سەنىم جاتىر. ولاردىڭ يدەولوگياسى تەك شاريعاتقا عانا قارسى ەمەس، كۇللى ادامي قاسيەتتەردىڭ بارىنە جات نارسە. ولاردىڭ تاعىلىقتارى ەڭ ازعىن جىرتقىشتاردان دا اسىپ كەتكەن. ال، يسلامداعى شاريعات ادامي قاسيەتتەردىڭ ءبارىن قورعاۋ ءۇشىن، جەر بەتىنە زۇلىمدىقتى جويىپ، ادىلدىك پەن بەيبىتشىلىك ورناتۋ ءۇشىن اللادان بەرىلگەن.

– ارنايى ۋاقىت ءبولىپ، تاعىلىمدى سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راحمەت!

 گۇلميرا شارحانقىزى

e-islam.kz