پرەمەر-مينيستردiڭ بiرiنشi ورىنباسارى ومiرزاق شۇكەەۆ پەن اۋىل شارۋاشىلىعى مي­ن­­يس­­ترi اقىلبەك كۇرiشباەۆ باستاعان، باسقا دا اتقامiنەرلەر قوستاعان رەسمي توپ رەسەيمەن ۋاعدالاسىپ، قازاقستاننان يمپورتقا شىعاتىن ەت كولەمiن جىلىنا بۇرىنعى 6 مىڭ توننادان 60 مىڭ تونناعا جەتكiزۋگە كەلiسiم-شارت جاساستى. شىنىمەن بۇل ۋاعدا iسكە اسىپ جاتسا، - ەل ءۇشiن ەلەۋلi وقيعا. بۇل دەگەنiڭiز - 60 ميلليون كەلi ەت. ال ەگەر بۇل ەتتiڭ تازا سالماقتاعى ءار كەلiسiن كەمiندە 300 تەڭگەدەن وتكiزەر بولساق، اگروسەكتورداعى شارۋالار كالكۋلياتوردىڭ سانى جەتپەيتiن كiرiسكە كەنەلەدi.

بiراق مامان-ساراپشىلاردىڭ پiكiرiنە قاراعاندا، بۇل ەتكە مالدانعان قازاقتى الدارقاتۋدىڭ امالى كورiنەدi. رەسەيمەن جاسالعان الگى كەلiسiمنiڭ بiر كiلتيپانى سول - كەدەندiك وداققا قارسى ورە تۇرۋى مۇمكiن قازاقتاردى تۋماعان سيىردىڭ ۋىزىمەن الداندىرىپ، «ەگەر بiز بۇل وداققا كiرەر بولساق، اۋىل حالقىن قارىق قىلامىز» دەگەن ساياسي ويىننىڭ سيقى - وسى. ءوز حالقىن الداپ-ارباپ، اجداھانىڭ اۋزىنا سالۋ دەگەن وسى بولسا كەرەك.

ايتپەسە قاراڭىز - 60 ملن كەلi دەگەنiڭiز وڭاي سالماق ەمەس. بورداقىلانعان iرi قارانىڭ ءوزi تازا 300 كەلi ەت بەرەدi دەپ شامالاساق، جىلىنا 200 مىڭ باس iرi قارانى بورداقىلاۋعا تۋرا كەلەدi ەكەن. بiرiنشiدەن، مۇنشاما باس مالدى كiم بورداقىلايدى جانە بiر بۇزاۋلى سيىرىنا قاراپ قالعان قازاقتان وسىنشا مالدى قالاي جيناپ الماقپىز؟

پرەمەر-مينيستردiڭ بiرiنشi ورىنباسارى ومiرزاق شۇكەەۆ پەن اۋىل شارۋاشىلىعى مي­ن­­يس­­ترi اقىلبەك كۇرiشباەۆ باستاعان، باسقا دا اتقامiنەرلەر قوستاعان رەسمي توپ رەسەيمەن ۋاعدالاسىپ، قازاقستاننان يمپورتقا شىعاتىن ەت كولەمiن جىلىنا بۇرىنعى 6 مىڭ توننادان 60 مىڭ تونناعا جەتكiزۋگە كەلiسiم-شارت جاساستى. شىنىمەن بۇل ۋاعدا iسكە اسىپ جاتسا، - ەل ءۇشiن ەلەۋلi وقيعا. بۇل دەگەنiڭiز - 60 ميلليون كەلi ەت. ال ەگەر بۇل ەتتiڭ تازا سالماقتاعى ءار كەلiسiن كەمiندە 300 تەڭگەدەن وتكiزەر بولساق، اگروسەكتورداعى شارۋالار كالكۋلياتوردىڭ سانى جەتپەيتiن كiرiسكە كەنەلەدi.

بiراق مامان-ساراپشىلاردىڭ پiكiرiنە قاراعاندا، بۇل ەتكە مالدانعان قازاقتى الدارقاتۋدىڭ امالى كورiنەدi. رەسەيمەن جاسالعان الگى كەلiسiمنiڭ بiر كiلتيپانى سول - كەدەندiك وداققا قارسى ورە تۇرۋى مۇمكiن قازاقتاردى تۋماعان سيىردىڭ ۋىزىمەن الداندىرىپ، «ەگەر بiز بۇل وداققا كiرەر بولساق، اۋىل حالقىن قارىق قىلامىز» دەگەن ساياسي ويىننىڭ سيقى - وسى. ءوز حالقىن الداپ-ارباپ، اجداھانىڭ اۋزىنا سالۋ دەگەن وسى بولسا كەرەك.

ايتپەسە قاراڭىز - 60 ملن كەلi دەگەنiڭiز وڭاي سالماق ەمەس. بورداقىلانعان iرi قارانىڭ ءوزi تازا 300 كەلi ەت بەرەدi دەپ شامالاساق، جىلىنا 200 مىڭ باس iرi قارانى بورداقىلاۋعا تۋرا كەلەدi ەكەن. بiرiنشiدەن، مۇنشاما باس مالدى كiم بورداقىلايدى جانە بiر بۇزاۋلى سيىرىنا قاراپ قالعان قازاقتان وسىنشا مالدى قالاي جيناپ الماقپىز؟

ال، ەكiنشiدەن، 60 مىڭ توننا ەتتi شارۋانىڭ كۇندەلiكتi باعىمىنداعى مالدىڭ ەسەبiنەن تولتىرامىز دەسەك، 300-350 مىڭ باس iرi قارا قاجەت. بۇل - قازاقستانداعى سويىسقا جارايتىن بارلىق iرi قارانىڭ ۇشتەن بiر بولiگi. بار مالدىڭ ءۇشتiڭ بiرiن رەسەي اسىرىپ جiبەرگەندە، كەلەر جىلعى 60 مىڭ توننانى كiمنiڭ، نەنiڭ ەتiمەن تولتىرماقپىز؟

مiنە، وسىنداي قاراپايىم ەسەپتەۋلەردiڭ ءوزi شۇكەەۆ ءشۇل­دiرلەتiپ جۇرگەن كەلiسiمنiڭ ساياسي سىقپىتىن اشكەرەلەپ بەرەتiن سىڭايدا. ياعني كەدەن وداعى بiزدiڭ قاعانامىزدى - قارىق، ساعانامىزدى - سارىق قىلادى دەگەن جالعان ناسيحات - سوڭعى كەزدە الەۋمەتتiك بەلسەن­دiلiگi ويانا باستاعان قازاقتى تىنىشتاندىرۋدىڭ ايلاسى.

ال رەسەيگە يپپورت­تاۋعا جەتەرلiكتەي ەت بiزدiڭ ەلدە ءوز قازانىمىزدان اسىپ جاتىر ما دەگەن كۇماننiڭ جەتەگiمەن الماتىنىڭ بiرنەشە مال بازارى مەن ەت بازارىن ارالاپ، تىنىس-تiرشiلiگiمەن تانىسىپ كوردiك.

ەڭ الدىمەن كوپتiڭ كوڭiلiنەن شىعاتىن «كوك بازاردى» جاعالادىق. بiردەن ايتايىق - الماتىنىڭ قاق ورتاسىنداعى اتاقتى بازاردا ەت از، تاڭداۋ تاپشى ەكەن. مۇندا، نەگiزiنەن، اپتانىڭ ەكiن­شi جانە بەسiنشi كۇندەرi كەلەتiن ەتتiڭ باسىم بولiگi الماتى وبلىسىنان، قالا ماڭىنداعى اۋىل-ايماقتاردان اكەلiنە­تiن كورiنە­دi. جىلقىنىڭ قازىسىن 1500 تەڭگەدەن، سان ەتiن 1400 تەڭگەدەن، قوي مەن سيىر ەتiن 750-900 تەڭگە ارالىعىندا ساتىپ وتىرعان ساۋداگەرلەر بازاردا ەتتiڭ ازدىعىن مالدىڭ ارىقتىعىمەن تۇسiندiرە­دi. راسىمەن، كوكتەم مەزگiلiندە قىستان قوڭ بەرمەي، تەك بورداقىلانعان مال شىقپاسا، جايىلىمداعى مالدىڭ ساتۋ تۇرماق، سويىپ جەگەنگە جiلiگi تاتىمايدى.

دەگەنمەن ەتتiڭ قىمباتتاۋىنىڭ جاقسى جاعى دا بار - اۋىلداعى حالىقتىڭ تاپقان-تايانعانى مولايادى، قازاقتىڭ الاقانىنا دا دا قارعا تىشادى دەگەن ءسوز. مالمەن بالا-شاعاسىن اسىراعان اۋىل ادامىنا ەتتiڭ قىمباتتاعانى جاقسى. بiراق بازارداعى باعانى اۋىلدىڭ تۇرمىس سۇرانىسى ەمەس، نارىق انىقتايتىنىن ەسكەرسەك، الماتىداعى بيىلعى باعانىڭ شارىقتاۋىندا بiرنەشە گاپ بار سياقتى.

سول گاپتiڭ بiرi - كورشiلەس قىرعىزبەن اراداعى شەكارا جابىلعان سوڭ، سوڭعى بiر ايدا الاتاۋ اسىپ كەلەتiن ارزان ەت جوعالىپتى. وسى ورايدا مىنا قىزىقتى قاراڭىز - بiز بiر عانا الماتىنى ءوز ەتiمiزبەن قامتاماسىز ەتە الماي، قىرعىزدىڭ ەتiن مالدانىپ وتىرعاندا، رەسەيگە قايسى ەتiمiزدi شىعارماقپىز؟ ەگەر قازاقستاندا ەت كوپ بولسا، ول ارزان بولسا، شەكارالىق بەكەتتەر مەن كەدەن قورلىعىن، جول شىعىنىن ارقالاپ، قىرعىز اعا­يىن الماتى مەن جامبىل وبلىسىنا ەت تاسىپ، اۋرە بولار ما ەدi? ياعني قازاقستاننىڭ ءوز iشiندە ەت تاپشىلىعى بار دەگەن ءسوز - بۇل.

ال: «ەت نەگە قىمباتتاپ كەتتi?» - دەگەن اڭعالسىعان سۇراعىمىزعا: «ەت از بولسا، ول قىمباتتاماعاندا قايتەدi?!» - دەيدi بازارداعى الىپساتار اعا-جەڭگەلەرiمiز.

ال كوتەرمە ساۋدانىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان «وپتوۆيك» اعامىز بىلاي دەيدi: «قازiر الماتىعا كەلiپ جاتقان ەت مۇلدەم ازايدى. بiز سويىسقا شىعارىلاتىن مالدىڭ ءبارiن قازاقستاننىڭ ورتالىق جانە شىعىس ايماقتارىنان تiرiدەي ساتىپ الىپ كەلiپ، ءوزiمiز قالانىڭ سىرتىندا بورداقىلاپ وتىرمىز. ول ءۇشiن جەم-ءشوپ كەرەك. ونىڭ ءوزi - اجەپتاۋiر شىعىن».

«قازاقستان ۇكiمەتi رەسەيگە 60 مىڭ توننا ەت شىعارامىز دەپ جوسپار قۇرىپ جاتىر، بۇل مۇمكiن بە؟» - دەپ سۇرايمىز 15 جىلدان بەرi كوتەرمە ساۋدادا جۇرگەن جiگiت اعاسىنان.

«اۋىلداعى حالىقتىڭ قولىنداعى مال ەسەبiنەن سىرتقا ەت شىعارۋ مۇمكiن ەمەس، ول ءۇشiن كەڭەس وداعى كەزiندەگiدەي iرi-iرi مال كومپلەكستەرi قاجەت. ال بiرەر باس iرi قاراسى بار اۋىل قازاعى ءوزiنiڭ مالىن بازار ار­قىلى جوعارى باعاعا وتكiزۋگە تىرىسادى. ال رەسەي ول قازاققا ونداي باعانى بەرە قويماس...».

قالا سىرتىنداعى «رازۆيلكا» اۋماعىنداعى كوپ­شi­لiك «كاتاليزاتور» اتاپ كەتكەن مال بازارىنداعى جاعداي دا - وسى. مۇندا مالدى تiرi باعاسىنا ساتىپ الۋعا بولادى. بiراق تاڭداۋعا تۇرارلىق بۇرىنعىداي كوپ مال جوق ەكەن. سويىلعان ەتتiڭ ازدىعى دا كوزگە بiردەن كورiندi.

«التىن وردا» مال بازارىندا دا تiرەلiپ تۇراعان مال جوق. Iرi قاراعا قاراعاندا، مۇندا ۇساق مال ساتۋ تيiمدi مە، سيىر مالى كوزگە شالىنبادى. ەسەسiنە ون شاقتى جىلقى مەن جۇزگە تارتا قوي قورالاردا قامالىپ تۇر. قويدىڭ تiرiدەي باعاسى 18 مىڭنان 30 مىڭعا دەيiن شارىقتاپ كەتىپتى. توقتى 10 مىڭنان جوعارى باعادا. مال ساتىپ تۇرعان اعا­يىنداردان: «بۇل باعاعا ادام الا ما؟» - دەيمiز جورتا سۇراپ. «الادى، الماعاندا قايدا بارادى؟! قازiر قالادا نە كوپ - توي كوپ، اس كوپ. كەز كەلگەن بۇرىشتا شاشلىق ساتىپ تۇرعاندار بار، قانشاما مەيرامحانالار بار - ءبارi وسى جەرگە كەلەدi»، - دەيدi كوتەرمە ساۋداشىلار.

«بازاردا مال نەگە از؟» - دەپ سۇرايمىز ولاردان.

«قىستان شىققان مالدىڭ كوكتەمگi ساۋداسى وسىلاي بولادى. ونىڭ ۇستiنە، اۋىل حالقى قولداعى مالىن جاپپاي بورداقىلاي المايدى، سودان ساتۋعا شىعارىلعان مال دا از».

«بiزدiڭ ۇكiمەت رەسەيگە 60 مىڭ توننا ەت شىعارعالى جاتىر، سiزدەردiڭ ساۋدالارىڭىز سوندا جۇرەتiن شىعار...».

«رەسەيگە اكەسiنiڭ باسىن شىعارا ما، اۋىلدا ساتۋعا جارايتىن مال قالماسا... ول ءۇشiن مال باعاتىن اۋىل حالقىنا جاعداي جاساۋ كەرەك، شارۋا قوجالىقتارى ارزان نەسيەمەن قامتاماسىز ەتiلۋگە تيiس. «دوتاتسيا» مەن «سۋبسيديا» دەگەن پالەلەر اكiمنiڭ كابينەتiندە قالماي، بارلىق شارۋا ادامىنىڭ قولى جەتەتiندەي بولۋى كەرەك. ال ءدال قازiرگi جاعدايدا اۋىلدان 60 مىڭ توننا ەت جيناپ الۋ دەگەن ءسوز - قىپ-قىزىل بىلشىل!».

«سوندا سiزدiڭ ساۋداڭىز رەسەيگە شىقسا، جامان با؟..».

«ورىستىڭ ارزان شوشقاسى تۇرعاندا، قازاقتىڭ قىپ-قىزىل شىعىنمەن وندiرiلگەن ەتiن قايتسiن؟! مىسالى، مەن 20 باس iرi قارانى تارباعاتايدىڭ اقسۋاتىنان اكەلدiم. ول ءۇشiن جالداعان كولiگiمە بiر مىڭ دوللار اقشام كەتتi, ونىڭ ءوزiن ساتىل­عان مالدىڭ ەسەبiنەن بەرەمiن. ال اۋىلدا مالعا جەم-ءشوپ دايىنداۋعا جۇمسالاتىن «گسم»-نiڭ باعاسىن بiلەسiز بە، اكەسiنiڭ قۇنىن سۇرايدى. وسى جاعدايدا شارۋا قوجالىقتارى وزiندiك قۇنى ارزان ەت ءوندiرۋi مۇمكiن بە؟!».

بiز «كiم بiلسiن» دەگەندەي يىعىمىزدى قيقاڭ ەتكiزiپ كەتە باردىق. سونىمەن، بازارداعى ەتتiڭ جاعدايى وسىنداي بولدى. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، ەت باعاسى 5,5 پايىزعا كوتەرiلiپ كەتكەن ەكەن. ال بازارداعى باعانىڭ ءوسiمi 25-30 پايىزدان كەم سوق­پايدى.

ال الماتىداعى شۇجىق وندiرەتiن كاسiپورىندار ەت تاپشىلىعى سالدارىنان وزiمiزگە يمپورتتان كەلگەن ەتتi ساتىپ الۋدا. ماسەلەن، ولار توتەنشە جاعدايلارعا دەپ قوردا ساقتال­عان امەريكالىق ەتتi پايدالانۋدا. ونىڭ ءوزi ۇزاق جىل ساقتالعاندىقتان، ازىقتىق ساپاسىن جويعان ەت كورiنەدi. مۇ­حيت­تىڭ ارعى جاعىنداعى اقش مىڭعىرعان مالى بولعان قازاقستانعا ەت ەكسپورتتاپ جاتىر دەگەننiڭ ءوزi كۇيiندiرەر كۇلكi شاقىرسا كەرەك. وسىنداي جاعدايدا بiزدiڭ رەسەيگە 60 مىڭ توننا ەت شىعارۋىمىز مۇمكiن بە؟!

البەتتە، مۇنى بiر وتپەلi ۋاقىتتاعى جاعداي دەپ قاراساق تا، بيىلعى قىستان قانشاما اۋىلدىڭ تiگەرگە تۇياق تاپپاي قالعانىن ەسكەرسەك، 60 مىڭ توننا ەتتi قامتاماسىز ەتەتiن ءوسiم ورنىنا كەلۋi ءۇشiن، بiراز جىلدىڭ باسىن قايىرۋعا تۋرا كەلەدi. ماسەلەن، شىعىس قازاقستانداعى كەيبiر اۋداندار سۋ تاسقىنى كەزiندە مال سانىنىڭ 80 پايىزىنان ايىرىل­عان.

مiنە، وسىنداي كوڭiلسiز ستاتيستيكادان كەيiن شوكەەۆ پەن كۇرiشباەۆ مىرزالاردىڭ قازاقستاندىق بيلiك پەن حالىقتى الدارقاتقان جوسپارى جۇزەگە اساتىندىعىنا كۇمان تۋادى. ەڭ باستىسى، بۇل جۋىق بەس-ون جىلدىڭ توڭiرەگiندە جۇزەگە اساتىن شارۋا بولماسا كەرەك. ارينە، رەسەيگە بولسىن، باسقا ەلدەرگە بولسىن، قازاقستاندىق ەت شىعاتىن جول اشۋدى بۇگiننەن قولعا العان ابزال. بiراق بۇل كەدەندiك وداقتىڭ مۇددەسiنە ەمەس، حالىقتىڭ ناق­تى الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق جاعدايىنا ىڭعايلاستىرىلىپ جاسالسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدi. ال شۇكەەۆتiڭ ءشۇلدiرi بەلگiسiز 60 مىڭ توننا ەتi مال باعاتىن شارۋا قوجالىعىن قارىق قىلماسى - كوتەرەم قازاق دالاسىنا ايان جايت.

ايتپەسە «ەت جەسەڭ - تiسiڭە، جەمەسەڭ - تۇسiڭە كiرەدi» دەمەكشi, شەتەلگە يمپورتتايمىز دەپ ءجۇرiپ، ەتتi تەك تۇسiمiزدە كورەتiن بوپ كەتپەسەك بولعانى.

رينات اقىلبەك،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 20 (57) وت 19 مايا 2010 گ.