استانا كۇنى قارساڭىنا

اقمولا-قاراوتكەل اتاۋلارى جايلى 

ەل ورداسى ارقا جەرىنە كوشكەننەن كەيىن، قالانىڭ بۇرىنىعى اقمولا اتاۋى تۋرالى ءبىراز داۋ بولعانى ءالى ەسىمىزدە. وعان سەبەپ-اقمولا اتاۋىنداعى «اق»  دەگەنگە قوسارلانىپ تۇرعان «مولا» ءسوزى. سوناۋ 1961 جىل وسى ءسوز مەملەكەت باسشىسى ن.حرۋششەۆكە دە ۇناماي، قالا اتاۋى تسەلينوگراد بولىپ وزگەرىپ ەدى. ەندى اقمولا ەل استاناسى اتاناتىن بولعاسىن، «مولا» ءسوزى تاعى دا كومەكەيگە  تۇرعان سۇيەكتەي، جوعارىداعىلاردىڭ مازاسىن الا باستادى. جەرگىلىكتى قالامگەرلەرگە «مولا» سوزىنە «رەابيليتاتسيا» جاساڭدار دەگەن نۇسقاۋ بەرىلسە كەرەك، ولار بۇعان وزدەرىنشە نەشە ءتۇرلى بالاما ىزدەپ الەككە ءتۇستى. ءتىپتى اقمولا اتاۋى «اق مول، ءا؟» دەگەن سوزدەن شىقتى دەپ، كىسى كۇلەرلىك بولجام جاساعاندار دا بار. اقىرى وسى ءسوزدىڭ اسەرىنەن استانانىڭ تۇبىندەگى مالينوۆكا اۋىلى (الجير) «اقمول» اتانىپ كەتتى. ال شىندىعىندا ول جەردىڭ تاريحي اتاۋى-قوسقوپا بولاتىن.

جارايدى، ەندى وسى اينالانىڭ بارىنە جەككورىنىشتى بولعان اقمولا ءتوپونيمى جونىندە بىرەر اۋىز ءسوز. 1822 جىلى ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى م.سپەرانسكيدىڭ «ۋاقىتشا ەرەجەسى» شىققان سوڭ، پاتشالىق رەسەي قازاق دالاسىن تولىقتاي باقىلاۋعا الۋ ءۇشىن، بىرنەشە سىرتقى وكرۋگتەر اشقانىن بىلەسىزدەر. ءدال وسىنداي سەبەپپەن 1830 جىلدىڭ 25 مامىرى كۇنى اقمولا سىرتقى وكرۋگىن اشۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپ، جاڭا وكرۋگتىڭ ورتالىعىنىڭ ورنىن بەلگىلەۋگە پەتروپاۆل بەكىنىسىنەن پودپولكوۆنيك ف.شۋبين باسقارعان وترياد جولعا شىعادى.

شۋبيننىڭ قىزمەتى جايلى جازبالاردا بۇل جونىندە بىلاي دەيدى: «25 مايا 1830 گودا كومانديروۆان ۆ كيرگيز-كاساتسكۋيۋ ستەپ س وتريادوم يز 20 ۋريادنيكوۆ ي 150 كازاكوۆ پود ناچالستۆوم پودپولكوۆنيكا شۋبينا دليا وتكرىتيا اكمولينسكوگو وكرۋگا».

بۇعان دەيىن جەكە ءسىبىر اسكەري كورپۋسىنىڭ شتاب باستىعى، گەنەرال-مايور س. برونەۆسكي جوعارىعا مىناداي راپورت جولداپتى: «ۆ كارپىكوۆسكوي ۆولوستي، ۋپراۆلياەموي ۆولوستنىم سۋلتانوم كونۋركۋلدجوي حۋدايمەندينىم، جەلايۋت وتكرىت وكرۋگ پري ۋروچيششە اك-مولا». ورىس اكىمشىلىگىنە وكرۋگ اشۋ قازاق دالاسىن وتارلاۋ ءۇشىن قاجەت بولسا، قوڭىرقۇلجا سەكىلدى تورەلەرگە وكرۋگتىڭ اشىلۋى جوعارى لاۋازىم-اعا سۇلتاندىق دارەجە الۋ ءۇشىن كەرەك بولعان.

اقمولا بەكىنىسىنىڭ اشىلۋىنا بايلانىستى مىناداي ءبىر تاريحي دەرەك ء«ومىر شەجىرەسى» اتتى كىتاپتا باياندالادى. اتالمىش كىتاپ ەرەيمەنتاۋ ەلىنىڭ بەلگىلى ادامى، كەزىندە قورجىنكول بولىسىن باسقارعان ەرالى ساققۇلاقۇلىنىڭ جازبالارىنىڭ نەگىزىندە قۇراستىرىلعان. ناقتىراق ايتساق، ەرالى ءوزنىڭ اكەسى، بەلگىلى ساققۇلاق بيدەن ەستىگەن دەرەكتەرىن ەستەلىك رەتىندە قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن سەكىلدى. كەيىن ەرالىنىڭ ۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى تۇرسىنباي ەرعاليەۆ جازبانى كيريلليتساعا كوشىرىپتى. ەندى وسى كىتاپتا اڭگىمەلەنەتىن، اقمولا بەكىنىسىنىڭ قۇرىلۋى تۋرالى دەرەكتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنا كەتەلىك.

«اقمولا قورعانى سالىنۋعا العاش بەلگىلەنگەن ورىن نۇرا وزەنىنىڭ بويىنداعى اقمولا دەيتىن مولانىڭ جانى بولاتىن. ول قازىرگى قالا سالىنعان قاراوتكەل دەگەن جەردەن 25 شاقىرىم الىس تۇرادى. وسى جەردەن قالانىڭ ورنىن ولشەپ، جاپپا ۇيلەر تۇرعىزىپ جاتقان قوڭىرقۇلجا سۇلتاننىڭ نوكەرلەرى ءبىراز ادام بولادى. ىشىندە قوڭىرقۇلجانىڭ ۇلكەن بالاسى بەگالى تورە بار»-دەيدى.

بۇل ءوڭىر ول ۋاقىتتا باياناۋىلدى جايلاعان سۇيىندىك-قارجاس ازىناباي بايدىڭ بالالارى سەيتەن مەن تايجاننىڭ جايلاۋى ەكەن. مۇراعاتتىق قۇجاتتارعا سەنسەك، جازعىتۇرىم باياناۋلادان كوشكەن ەلدىڭ الدى ەسىل وزەنىنە دەيىن بارتىن بولعان. پاتشا اسكەرىنىڭ بەكىنىس سالام دەگەن ورنى تايجاننىڭ جالعىزاعاش دەگەن جايلاۋىمەن جاپسارلاس. بۇل توڭىرەكتە قارجاس اتاسىنا بايلانىستى توپونيمدەر ءالى دە ساقتالعان. مىسالى، كەزىندە «بەلوياروۆكا» سوۆحوزىنىڭ بولىمشەسى بولعان سەيتەن اۋلى وسىنىڭ ايعاعى.

ال، ەندى سەيتەن مەن تايجان كىم دەسەڭىز، ولار كەزىندە كەنەسارى كوتەرىلىسىن قولداپ، پاتشا بيلىگىنە قارسى شىققان اعايىندى ادامدار. كوتەرىلىس باسىلعاسىن، تايجان اقمولادا اتىلىپ، سەيتەن ومىرلىك جازاعا كەسىلىپ، ءسىبىردىڭ تۋرينسك دەگەن جەرىنە ايدالادى. ونى سول جاقتا ايداۋدا بولعان عۇبايدوللا سۇلتان كورگەن ەكەن. سەيتەن ءبىر سەبەپتەرمەن جازاسىن ەرتە ءبىتىرىپ، بوستاندىق الادى، بىراق ەلگە قايتپايدى. سول جاققا ايەلىمەن بىرگە ايدالىپ بارعان ءبىر تاتار ءولىپ، سونىڭ ايەلىن الىپ، ءبىرجولا قالىپ قويىپتى.

ءسويتىپ، جوعارىداعى اڭگىمەگە قايتا ورالساق، قارشىعا سالىپ سايات قۇرىپ جۇرگەن تايجان بەكىنىس سالعانداردىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، «بۇل جەردەن كەتىڭدەر!» دەپ جانجال شىعارادى. بىراق كۇشى باسىم انالار تايجاندى ىعىستىرىپ، قولىنداعى قارشىعاسىن ءولتىرىپ تاستاپتى. وسىدان سوڭ سەيتەن مەن تايجان كوتەرىلىسكە دەپ دايىنداپ جۇرگەن جۇزگە تارتا جىگىتىن ەرتىپ اكەلىپ، بەگالى تورە مەن پاتشا سولداتتارىن ۇرىپ-سوعىپ، قۇرال-سايماندارىن تارتىپ الىپ، سالعان باسپانالارىن بۇزىپ، وزدەرىن قۋىپ جىبەرەدى. جۇمىسكەرلەرگە ساۋىنعا جانە كولىككە دەپ اكەلگەن ءجۇز قارالى جىلقىسى بار ەكەن، ولگەن قارشىعامنىڭ قۇنى دەپ، ونى دا ايداپ اكەتەدى. ءسويتىپ، سەيتەن مەن تايجاننان سەسكەنگەن تورەلەر ول جەردەن كەتىپ، بەكىنىستىڭ ىرگەسىن ەسىلدىڭ بويىنداعى قاراوتكەل دەگەن جەردەن قالايدى. بۇل قازىرگى استانا قالاسى تۇرعان جەر. نۇرا بويىنداعى اقمولا مەن ەسىلدىڭ جاعاسىنداعى قاراوتكەلدىڭ اراسى 25-30 شاقىرىم دەپ ايتىپ كەتتىك.

وسى جەردە نازار اۋداراتىن ءبىر جايت، بەكنىستىڭ ورنى اقمولادان قاراوتكەلگە اۋىسقانىمەن، اقمولا دەگەن اتاۋ وزگەرمەي قالىپ قويادى. نەگە دەيسىز عوي؟ ونىڭ سەبەبى، «اقمولا بەكىنىسى» دەگەن اتاۋ ول كەزدە  ومبىداعى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ كەڭسەسىندە قۇجاتقا ءتۇسىپ، سانكت-پەتەربۋرگكە كەتىپ قالعان بولاتىن. ەندى سەيتەن مەن تايجاننىڭ تەنتەكتىگى ءۇشىن، ونى قايتادان وزگەرتپەسى بەلگىلى. ەگەر ومبىداعى باستىقتار: «قازاقتار قارسى بولىپ جاتىر، بەكىنىستىڭ ورنىن وزگەرتتىك، اتاۋىن دا وزگەرتەمىز»-دەپ پەتەربۋرگكە حابار سالسا، وندا وزدەرى جازالانادى. ءسويتىپ، بەكىنىستىڭ ورىن قاراوتكەلگە اۋىسقانىمەن، اقمولا اتۋى قالىپ قويادى.

بۇل جەردە اتاپ ايتاتىن ءبىر نارسە، ساققۇلاق بي قوڭىرقۇلجا مەن كەنەسارى زامانىن كوزدەن وتكەرگەن ادام. سوندىقتان ول كىسىنىڭ سوزدەرى جاي عانا بولجام ەمەس، ناقتى تاريحي دەرەك دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك.

ءبىر قىزىعى، قالانىڭ اتاۋى اقمولا بولعانىمەن، وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنا دەيىن قاراوتكەل اتاۋى قوسارلانا اتالىپ كەلگەنىن بىلەمىز. ەندى وسى «قاراوتكەل» اتاۋى جايلى دا نەگىزسىز ءبىر دەرەك بار ەكەنىن ايتا  كەتەلىك. بۇل دەرەك بوگەنباي ۇرپاعى بولىپ سانالاتىن قازىبەك نۇرالين دەگەن كىسىنىڭ جازبالارىنان الىنعان. ياعني، بوگەنباي باتىردىڭ ءمايىتىن تۇركىستانعا ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىنە الىپ بارا جاتقاندا، ەسىل وزەنىنەن وتكەن جەر قاراوتكەل اتالىپتى-مىس دەيدى. بۇل دا نەگىزسىز دەرەك. ونىڭ دايەكسىزدىگى مىنادا: ەرەيمەنتاۋدان وڭتۇستىككە قاراي جۇرەم دەگەن ادام (ول كەزدە دالامەن تۋرالاپ جۇرگەن عوي) قازىرگى استانا تۇرعان تۇسقا سوقپاي، ونىڭ شىعىس جاعىمەن، قازىرگى ارشالى اۋدانىنىڭ اۋماعىن باسىپ، قاراعاندى قالاسىنىڭ سىرتىمەن، بالقاشتىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىمەن كەتەدى.

وسىلاي بوگەنباي باتىردىڭ ءمايتىن الىپ بارا جاتقان توپ، جولشىباي تۇستەنىپ الماق ءۇشىن ءبىر اۋىلعا سوعىپتى دەيدى ەرتەدەن جەتكەن ءبىر اڭگىمەدە. سول اۋىلداعى جاسى كەلگەن ءبىر كەيۋانا: «قاراقتارىم، مىنۋ تۇيەگە تەڭدەپ، اكەتىپ بارا جاتقاندىرىڭ نە نارسە؟»-دەپ سۇراپتى. «قانجىعالى بوگەنباي باتىردىڭ ءمايتى، تۇركىستانعا ازىرەت سۇلتاننىڭ باسىنا اپار جاتىرمىز، سول جەرگە قويماقپىز»-دەيدى الگىلەر. سوندا قارت انا: «قاپ، بولماعان ەكەن، بالالار، بولماعان ەكەن، ءوز جەرىنە قويعاندارىڭ دۇرىس ەدى. ەندى ەلدەرىڭنەن ارۋاق قاشادى، ورىس بيلەيدى!»-دەگەن ەكەن.

كەيىن، ءبىر عاسىرداي ۋاقىت وتكەسىن، الگى كەيۋانانىڭ ايتقانى اينىماي كەلىپ، ورىس يپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالدىق. ونىڭ سالقىنى اسەرەسە، ەرەيمەنتاۋ وڭىرىنە قاتتىراق ءتيدى. ءالى دە ارىلا الماي جاتىر ول ايماق.

ال، جوعارىداعى اقمولا اتاۋىن قاتىستى ءبىر-ەكى اۋىز ءسوزدى بۇگىندە «اقمولا» مەن «قاراوتكەل» توپونيمدەرى جايلى ءتۇرلى جورامالدار ايتىپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ قۇلاعىندا ءجۇرسىن دەپ جازدىق.

سايلاۋ بايبوسىن

Abai.kz