ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ سۇحباتىنان كەيىن تۋعان ويلار

ءبىر ماقالى ءبىر حيسساعا جۇك بولعان قازەكەمنىڭ: «ەلۋ جىلدا ەل –جاڭا، ءجۇز جىلدا – قازان»، دەگەنىن جىگىت شاقتاعى ميىما سالىپ كورمەگەن ەكەنمىن، سونى شال شاعىمداعى ميىما سالۋعا ءتيىس بولىپ، سوڭعى بەس-ون جىلداعى ماقالا اتاۋلىمدى سول ىڭعايدا مازمۇنداپ، قاۋزاپ، تاقىرىبىن تاپقان بولىپ، حال-قادارىمىشە جازىپ ءجۇرمىن. وكىنىشىم جوق سياقتى. تەك ءبىر تاڭدانىسىم بار. ول - الىس-جاقىنداعى قاراپايىم وقىرمانداردىڭ ءبىرازى ءتىپتى تەلەفون شالىپ، سالەم بەرىپ، قاي ماقالامدى وقىعانىن اتاپ، قاي ويىما رازى بولعانىن، قاي ويىمدى قالايشا تولىقتىرا ءتۇسۋ ءجون بولارىن ايتىپ جۇرسە، الماتىنىڭ ىس-اۋاسىن بىرگە جۇتىسۋشى جازۋشى، جۋرنالشى اعايىندار، ءتىپتى كەزدەسە قالعاندا دا، ءلام دەمەيدى. الدە وقىماي ما، نەمەسە، وقىسا دا، ىشىندەگى قىزعانىش دەگەن قىزىل ءيتىن ۇرگىزىپ تۇرا ما، الدە نەمكەتتىلىك دەگەن پالەكەت وعان دا جايداق ءمىنىپ العان با؟..

دەسەم دە، قوعامدىق تولقىنىستاعى قازاق ءتىلى ماسەلەلەرىنە قاتىستى ماقالالارىمدى وڭ باعالاپ، جۇرەك ءسوزىن ايتقان ءبىر ادام بارشاعا ايان ءتىلشى عالىم، اكادەميك سىزدىقوۆا رابيعا اپايىمىز بولدى!

ءجا، مىناۋ ساۋالدارىما كەيىنىرەك جاۋاپتى دا ءوزىم قايتارىپ كورەرمىن، وعان دەيىن اڭگىمەمنىڭ الىپبيىندەگى ماقالعا توقتالۋ سەبەبىمدى پاش ەتەيىن. مەنىڭشە، بۇنىڭ اۋانىنا ءبىزدىڭ بۇگىنگى تىرلىك قيعاش. «تاۋەلسىزدىك» دەگەن ءتاتتى ءسوزدى كەپكەن قۇرتتىڭ مالتاسىنشا ەكى ۇرتىمىزعا كەزەك جۇگىرتۋمەن ەلۋ جىلدىڭ جارتىسىن وتكىزدىك، ال ەل جاڭاردى ما؟ «جاڭارۋ» جاقسىلىققا ايتىلادى دەسەك، ءوز باسىم قازاقتىڭ كونە «اقمولا» قالاسى جاڭا «استانا» قالاسى بولىپ جاڭاردى دەپ قانا ايتار ەدىم. سونىڭ وزىندە، كولەمى قانشاما وسكەن، ءالى دە وسپەك ونىڭ ۇلاناسىر قۇرىلىسىندا ەجەلگى شىعىس ساۋلەتى مەنمۇندالاپ تۇرعان عيمارات جوق. تەندەر دەيتىندە اسىعى الشى تۇسكەن شەتەلدىك قۇرىلىس كومپانيالارى وزدەرىندەگى عيماراتتاردىڭ ءبىر-ەكەۋىنىڭ كوشىرمەسىن اكەلىپ قوندىرا سالادى. ءبارىن تىزبەي-اق، پاريجدەن كەلگەن لۋۆر شاتىرشاسى مەن اركانىڭ ايقايلاپ تۇرعانىن ايتسام، «اركامىزدىڭ» ماڭدايىنا «ماڭگى ەل» دەگەن ءسوزدى جاپسىرىپ ءماز بولدىق. قۇران كارىمدە: «قۇداي عانا – ماڭگىلىك» دەگەن قاعيدا بار. قىپ-قىزىل اتەيزمنەن (قۇدايدى جوققا شىعارۋشىلىقتان) اپپاق مۇسىلماندىققا كوشكەن شيرەك عاسىردا پرەزيدەنتتەن ەتىكشىگە دەيىن ءبارىمىز قۇدايدى حاق تۇتپاي سويلەمەيتىن بولىپ الساق تا، «ماڭگىلىك ەل» دەگەن ءسوزدى جەلقومعا اينالدىرىپ جىبەردىك. ياعني قازاق رەسپۋبليكاسىن ونىڭ بايىرعى تۇرعىنى – قازاقتىڭ ەلى ەتىپ جاڭارتۋعا استانادان ۇزامايتىن قازىرگى سىقپىتىمىزبەن ەلۋ جىل ەمەس، ءجۇز جىل دا جەتپەي مە دەپ قاۋىپتەنەمىن. ءبىر ساتكى كوڭىل جۇبانىشىم: بۇل «ماڭگىلىك ەلدەگى» بۇگىنگى نەمكەتتى بيلىك جۇيەسى ماڭگىلىك بولا الماس، الدىمەن حالىقتىڭ مۇددەسىن ويلار، ەلدىڭ دىزگىن-شىلبىرىن «قۇدايدىڭ ءبىر اتى – حالىق» ەكەنىن بىلەتىن تۇلعالار ۇستار دەيمىن.

ماقالداعى «قازانعا» كەلسەك، ول ءجۇز جىلدا ەمەس، جيىرما ءتورت جىلدا «جاڭارىپ» شىعا كەلدى. رەسپۋبليكالىق رەسمي ەسەپ-قيساپ مەكەمەمىزدىڭ ماعلۇماتىنشا، قازاقستان 2014-2015 ماركەتينگ (بازارلىق قاجەتتىلىكتى ەسەپتەۋ) جىلىندا رەسەيدەن 700 مىڭ توننا بيداي ساتىپ الىپتى. بەلورۋسسيا باستاعان ون شاقتى شەت ەلدەن ءبىز جىلدا ساتىپ الىپ جۇرگەن ەتتىڭ سالماق مولشەرى ءبىز ساتاتىننان ەكى ءجۇز ەسە كوپ ەكەن. دۇكەنىمىز بەن بازارىمىزدا شەت ەلدەردىڭ ۋداي قىمبات ازىق-تۇلىكتەرى لىقا تولى. قازانىمىزدىڭ «جاڭارعانى» سول ەمەس پە؟!.

سوندا ءبىزدىڭ باسپاسوزدە: قازاقستان پالەن ەلگە پالەن توننا بيداي ساتتى، تۇگلەن ەلگە تۇگلەن توننا ەت-ءسۇت ساتتىلاپ، ارقايسىسىندا ون توننانىڭ ماڭايىن مايقانداپ جۇرگەنىمىز جۇرتشىلىعىمىزعا ء«وزىمىزدىڭ باي ەكەنىمىزدى» كوزبوياۋشىلىقپەن جارنامالاۋ ەمەي نەمەنە؟ سوڭعى ون جىلدا ۇكىمەت اۋىل شارۋاشىلىعىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋگە جۇزدەگەن ميلليارد تەڭگە ءبولىپ، پارلامەنت ارقىلى زاڭداستىردى، ال سول قىرۋار قارجىنىڭ قانشاسى اۋىلعا جەتتى، قانشاسى قۇلقىنعا كەتتى؟ كوركەيگەن اۋىل جوق، جۇزدەن ءبىرى بولماسا. بيۋدجەتىنەن بولگەن سومانى تۇگەندەر ۇكىمەت تە جوق.

جارنامالاۋ دەگەننەن شىعادى، بيلىكتىڭ جارشىسىنا اينالعان گازەتتەردىڭ قۇلاش-قۇلاش ماقالالارىنىڭ تاقىرىپتارىنا كوز جۇگىرتسەڭ، قازاقستاننىڭ قازىردە-اق اناۋ دا مىناۋ جەتىستىگىمەن كۇللى الەمگە ۇلگى ەل ەكەنىن سۇيىنشىلەپ ايتىپ جاتقانىن كورەسىڭ. ولارعا سەنسەڭ، قازاقستان دۇنيەجۇزىلىك: ەكونوميكا، مادەنيەت، ءدىن، ساياسي دامۋ، دەموكراتيا، بەيبىتشىلىك، بىرلىك، دوستىق ورتالىعىنا اينالىپ قالىپتى. ايتپاقشى، بۇل كۇندەلىكتى گازەتتەردىڭ العاشقى 2-3, كەيدە 4-5 بەتى پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازارباەۆ مىرزانىڭ اياق-قولىن جەرگە تيگىزبەي ماقتاعان ماقالاعا، ونىڭ فوتو-سۋرەتىنە تولى بولادى. «مىڭ جىلدا ءبىر قايتالاناتىن تۇلعا»، «الەم ءبىزدىڭ ەلباسىمىزدىڭ كورەگەندىگىن مويىنداپ وتىر»، «الەمدە ن.ءا.نازارباەۆسىز شەشىلەتىن ماسەلە جوق»، «قازاقتىڭ باقىتىنا تۋعان»، «التى الاشتىڭ اسىلى»، «الەمدىك تۇلعا»... دەپ كەتە بەرەدى. تالپىنا باستاعان بالاعا ويىنشىق كورسەتىپ قىزىقتاعانداي ما، الدە وسى تەڭەۋىم قۇلاعىنا جەتسە، نۇرەكەڭ ەسىنە الا جۇرەر دەگەن باقايەسەپ پە، ايتەۋىر، مەنىڭ كۇلكىمدى كەلتىرەدى. كۇلەمىن دە: «ياپىر-اي، نۇرەكەڭ بۇلاردى كورىپ-ءبىلىپ ءجۇر مە ەكەن، جوق پا ەكەن؟ كورىپ-ءبىلىپ جۇرسە، بۇل جەلكوبىك ماقتاۋدان نەگە جيىركەنبەيدى؟ الدە وزىنە ۇناي ما ەكەن؟» دەپ ويلاپ قويامىن. ءاي، ۇنايتىن بولعانى-اۋ

ءيا، ءبىزدىڭ «ماڭگىلىك ەل»: ميپالاۋ ماقتاننىڭ، جىلماعاي جالعان مالىمەتتىڭ، جانسىز جاعىمپازدىقتىڭ ەلىنە اينالدى-اق. وسى قىم-قۋىت قۇبىلىستارعا قالام تۇيرەپ كەلە جاتقانىما جيىرما جىل بولىپتى. جازعانىمنىڭ جيىرمادان ءبىرىن اتاسام: «جاعىمپازدىقتىڭ جەلكەنىن جەل كەرىپ تۇر» («اق جول» گازەتى، 2004-جىل), «قاشانعى جەم بولا بەرمەك؟» («قازاقستان»، 2007-جىل), ء«جونى ءتۇزۋ جۇيە جوق، جۇيەنى تۇزەتە الار يە جوق» («جاس الاش»، 2012-جىل), «استانادا كۇندە جيىن، كۇندە توي» («دات –وپ»، 2015-جىل), ت.ب. ولاردىڭ بارىندە دە ءبىزدىڭ قوعام مايى كۇيىپ بىتكەن اعاش ارباعا ۇقساپ بارادى دەگەن اقيقات ايتىلدى. اپىرىم-اۋ، بۇگىنگى قوعامدا بۇل جانايقايىمدى وقىر كوز، ەستىر قۇلاق قاشان بولار ەكەن، جازۋشىلار وداعىمىزدىڭ مۇشەلەرىنەن سوفى سماتاەۆ پەن قابەش جۇمادىلوۆكە، يران عايىپ پەن تۇرسىن جۇرتبايعا، تالعات ايتبايۇلىنا قوسىلا كىم ءۇن كوتەرەر ەكەن دەپ ەكىداي بولا جازداپ جۇرگەنىمدە كورنەكتى اقىن ءىنىمىز راۋشانوۆ ەسەنعاليدىڭ «وتىرىك ايتپاۋعا، اقيقاتىن ايتۋعا بەل بۋدىم...» دەگەن سۇحباتىن وقىپ («دات-وپ»، 25.06.2015), ايىزىم قانىپ، سەرپىلىپ قالدىم. «...قوعام وزگەرىستى كۇتىپ تۇر. ءىرىپ-ءشىرىپ، ءيىسى شىعىپ، مۇڭكىپ تۇرعان قوعام. ول وزگەرمەي، ەشتەڭە وزگەرمەيدى... الپىسقا از قالدى. ونىڭ ارعى جاعىندا پايعامبار جاسى ءتيىپ تۇر. سوندىقتان مەن ەندى وتىرىك ايتپاۋ كەرەك، تەك شىندىقتى ايتۋ كەرەك دەپ شەشتىم. ولەڭدە وتىرىك ايتپايتىن ەدىم. ەندى ومىردە دە وتىرىك ايتپاۋعا، اقيقاتىن ايتۋعا بەل بۋدىم» دەپتى. بارەكەلدى! ازاماتتىڭ جۇرەك ءسوزى!

ءوز باسىم ەسەنعاليدىڭ سۇحباتىنان بىردە-ءبىر پىكىردى الىپ تاستاۋعا بولمايدى، قايتا ۇستەۋىمىز كەرەك دەيمىن. ءوز تاراپىمنان قوسارىم – ادەبيەت اۋىلىنىڭ، ادەبيەتشىلەردىڭ تىرلىگىنە قاتىستى بىرەر ءسوز.

ادەبيەت سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سيلىعىمىز ءاۋ باستان ساۋدالى بولعان. سيلىقتى ۇيعارار كوميسسيانىڭ باستىعى قاي ءجۇزدىڭ ادامى بولسا، يەگەرلەر دە كوبىنەسە سول ءجۇزدىڭ اقىن-جازۋشىلارى بولىپ جۇرگەنىنە كوزىم جەتكەن سوڭ، ەگەر جاڭىلىسپاسام، 1988-جىلى رەسپۋبليكا مينيسترلەر كەڭەسىنە حات جازىپ: كوميسسيا قۇرامى ءۇش ءجۇزدىڭ جانە ۇيعىر، ورىس، نەمىس، كورەي قالامگەرلەرىنىڭ كوپشىلىككە بەلگىلى وكىلدەرىنەن قۇرالىپ، سانى جەتەۋ بولسا، سول جەتەدى، ودان كوبەيتۋدىڭ كەرەگى شامالى. باستىعى سولاردىڭ ءوزارا ۇيعارىمىمەن سايلانسا ءجون بولار ەدى. ءۇش جۇزدەن، مىسالى: ساكەن ءجۇنىسوۆ، قادىر مىرزاليەۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆتى ۇسىنار ەدىم. ء«ۇش ءجۇز» دەگەننەن سەكەمدەنۋ جاراماس، ول قازاقتىڭ تاريحي قۇرىلىمى. ال كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ قۇرامى ءۇش جىل سايىن جاڭارتىلىپ تۇرۋى كەرەك» دەدىم. ول ارەكەتىمە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ بۇگىنگى ەگەسى ءابدىراحمانوۆ ساۋىتبەك مىرزا كۋا. حاتىما جاۋاپ ەكەۋىمىزدىڭ اڭگىمەلەسۋىمىز بولعان. ول مينيسترلەر كەڭەسىندە اعا رەفەرەنت، ىشكى ساياسات ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ەدى.

ءبىر كۇنى ىڭىردە ماعان قۋاندىق اعا شاڭعىتباەۆ تەلەفون شالىپ: ء«اي، «تاحاۋي»، ءبىراز اڭگىمەلەسۋگە ۋاقىت تاپ تا، ماعان كەل!» دەدى، ادەتىنشە كۇلە بۇيرىق بەرىپ. كورشى تۇراتىنبىز. باردىم. سوندا ايتقان اڭگىمەسى مىناۋ:

-باعانا جازۋشى ءىنىمىز (پالەنباي) كەلىپ كەتتى. ونىڭ اباي تۋرالى كىتابى مەمسيلىققا ۇسىنىلعانىن، ال مەنىڭ بۇل جولى كوميسسيا مۇشەسى بولعانىمدى بىلەسىڭ. ول ءوزىن جاقتاپ داۋىس بەرۋىمدى ءوتىنىپ بۇلكىلدەپ سويلەگەندە، قۇداي-اي، مەنىڭ كوڭىلىم بوساپ كەتتى. «اينالايىن، بولدى، بارا عوي، كىتابىڭدى وقيىن، كورەيىن، بارا عوي»، دەپ ارەڭ قۇتىلدىم. سودان ون-ونبەس مينوتتەن سوڭ بولمەسىنەن شىققان جەڭگەڭنىڭ كۋحنياعا كىرىپ شام جاعىپ: «قۋان، مىناۋ نە؟ كىمدىكى؟ سەن اكەلدىڭ بە؟» دەپ ءبىرتۇرلى داۋىستاعانىنا تاڭدانا بارسام، جەڭگەڭ قوڭىر كلەەنكو سومكەگە ۇدىرەيە قاراپ تۇر. «بۇل نە؟ مەنىڭ دە كورىپ تۇرعانىم وسى» دەپ، سومكەنىڭ اۋزىن اشىپ قالسام: دوڭگەلەنگەن قازى، ءبىر كونياك، ءبىر شامپان!.. الگى كەلىپ شىققاننىڭ ماعان بەرگەن پاراسى ەكەنىن سەزە قويدىم. جەڭگەڭە ايتتىم. «قۇرىسىن، قۇتىل مىنادان!» دەپ ول ىرشىپ ءتۇستى. وزىمە دە جيىركەنىشتى بولىپ ەدى، استىڭعى ەتاجداعى ءىنىمىزدى دەرەۋ شاقىرىپ الىپ: «مىناۋ - ەلدەن كەلگەن سالەم-ساۋقاتتان سارقىت» دەپ قۇشاقتاتىپ جىبەردىم.

-ءتۇۋھ، قۋان اعا-اي، ول قازىنى بىلقىتىپ ، كونياكتى اشىپ قويساڭىز عوي، ەكەۋىمىزدىڭ اڭگىمەمىز جاراسار-اق ەدى! - دەپ ازىلدەدىم.

-ءاي، «تاحۋي»، ۇمىت ونى! - دەپ قولىن سىلتەي كۇلدى.

-قاپ، بەكەر ويتكەنسىز، وعان ءبارىبىر داۋىس بەرەسىز عوي...

-جوق، بەرمەيمىن! وسى جولدان كەيىن كوميسسيالارىنان شىعامىن. باعاناعىداي كەزبەلەر الماي قويمايدى دەپ ەستىگەن ەدىم، راس بولار، كەتسىن ارى!

قۋان اعا اتى-ءجونىن اتاعان ، ال مەن «پالەنباي» دەپ وتىرعان جازۋشى وسىدان ەكى جىل بۇرىن ومىردەن وزدى، اتى-ءجونىن ايتپاعانىم - جامباسىن قوزعاعىم كەلمەگەنى. ال قۋان اعانىڭ ءبىزدى كەيدە ء«اي،تاحاۋي» دەپ اتاۋى قۇرداس دوسى، اڭقىلداپ جۇرەتىن تاحاۋي احتانوۆ اعامىزدى ازىلمەن ءىلىپ-شالىپ جۇرۋىنەن تۋعان ءسوز سىرالعىسى ەدى.

سول جازۋشى مەمسيلىقتى الدى. قۋان اعا كوميسسيادان بەزدى. ال ارادا ەكى اي وتە بەرە مەنى ابايدىڭ الماتىدا تۇراتىن شوبەرەسى يششاعى اپاي شاقىرىپ تەلەفون شالدى. ماعان دايىنداعان ءسوزىنىڭ توق ەتەرى:

-اباي اتام تۋرالى مىنا كىتاپتى شىعارعان، وسى ءۇشىن سيلىق العان جازۋشىلارىڭ ۇياتسىز ەكەن! مەنەن رۇحسات سۇراپ كەلىپ، مايدا قوڭىر داۋىسپەن سىپايى سويلەپ، كىتابىن سيلاپ كەتكەن سوڭ، كوزىم اۋىرىپ مازام كەتىپ جۇرسە دە، ەكى كۇندە وقىپ ءبىتىردىم. وي، اللا-اي، جازعانىنىڭ جارتىسى وتىرىك! مەن اتامنىڭ ءومىرىن جاقسى بىلەم عوي، باۋىرىندا ءوستىم. وي. اللا-اي، وتىرىك تولى كىتابىن ماعان سيلاعانىن ايتساڭشى، «شىركىندە ەس بولساشى سەزەد دەگەن»! مىنە، قاراشى، وتىرىكتى ايتقان جەرلەرىن قارىنداشپەن بەلگىلەپ قويدىم، سەن ال دا، جاز، جازۋ كەرەك، ءتىپتى ۇيات، ۇيات!.. ءوزىم جازار ەدىم، قيىستىرا المايمىن.

-اپاي، رەنىشىڭىز ورىندى، ءيا، جازۋ كەرەك، وتىرىگىن اشكەرەلەۋ كەرەك، بىراق مەن ارعى كۇنى كوكشەتاۋعا جول جۇرەمىن، وندا ەكى اپتا بولامىن. سىزگە، اپاي، قازىر ءبىر-ەكى جۋرنالشى-جازۋشى جىگىتتەردىڭ اتى-جوندەرىن، تەلەفوندارىن جازىپ بەرەيىن، حابارلاسىپ، شاقىرىپ الىپ اڭگىمەلەسىڭىز، ءتۇسىندىرىڭىز، جاراي ما؟ - دەدىم. اپاي كەلىستى. الايدا ناتيجەسى بولمادى. جولساپارىمنان كەلىسىمەن يششەكەڭمەن حابارلاسىپ ەدىم: «جازاتىن جىگىت كەلگەن... مەن ويلانىپ ءجۇرمىن... ءوزىم حابارلاسارمىن » دەدى، ءبىرتۇرلى سەلقوس سويلەپ. حابارلاسپادى.

مەملەكەتتىك سيلىق كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىنداعى الا-قۇلالىقتان جانە ءبىر دەرەك.

ء«مولدىر تۇما» جىر جيناعىنان باستاپ وننان استام كىتاپتىڭ اۆتورى بولعان، پوەزيامىزعا، ادەبي سىنىمىزعا، پروزامىزعا، اۋدارمامىزعا، ادەبيەت عىلىمىمىزعا اسا مول ەڭبەك سىڭىرگەن اسقار قۇرماشۇلى ەگەۋباەۆتىڭ كىم بولعانىن ەرتەڭگى تانىمپاز دا ءادىل ادەبيەتشى، تالعامپاز وقىرمان ۇرپاق ايتار. ونى بۇگىنگى ءبىز تانىمادىق، تانىعىمىز كەلمەدى. ونىڭ شىعارمالارىن بۇگىنگى ءبىز وقىمادىق، وقىعىمىز كەلمەدى.

2002-جىلدىڭ رەسپۋبليكالىق مەملەكەتتىك سيلىعىنا اسقاردىڭ جاڭا ولەڭدەر كىتابى ۇسىنىلدى. ول ءبىر عانا جيناق ەمەس ەدى، ونىڭ قاپتالىندا ۇلى بابامىز ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» داستانى تۇرعان. 600 بەتتىك كىتاپ! كونە تۇرىك تىلىنەن قازاقشالاعان –اسقار. ەسكەرىلمەدى. سيلىق بەرىلمەدى.

2004-جىلعى سيلىققا كەلەسى جاڭا جىرلار جيناعى ۇسىنىلدى. ول دا ءبىر عانا كىتاپ ەمەس ەدى، ونىڭ قاپتالىندا ۇلى بابامىز ماحمۇد قاشقاريدىڭ «تۇرىك ءتىلى سوزدىگى» تۇرعان. 3 توم. جيىنى 900 بەت! كونە تۇرىك تىلىنەن قازاقشالاعان –اسقار. ەسكەرىلمەدى. سيلىق بەرىلمەدى.

اسقاردىڭ اقىندىق، اۋدارماشىلىق عاجاپ ەڭبەگىنە مەملەكەتتىك سيلىق جونىندەگى كوميسسيانىڭ بىردە-ءبىر مۇشەسى ءبىرىنشى جولى دا، ەكىنشى جولى دا نازار اۋدارمادى. «كۇبىرلەگەندى قۇداي ەستىمەي مە؟»، سيلىقتان جانىم ساداعا دەپ جانتالاسقان پىسىقايلار نازار اۋدارۋعا مۇرشالارىن كەلتىرمەگەن دە شىعار. ءسويتىپ، مارتەبەلى سيلىق كوميسسياسىنىڭ ايتۋلى مۇشەلەرى اسقارعا قيانات جاسادى. سول ادىلەتسىزدىككە شىداي المادىم دا، كوميسسيانىڭ اكادەميك مۇشەسى زەينوللا قابدولوۆ اعامىزعا تەلەفون شالىپ: «ادەبيەتتى قاشانعا دەيىن جالپاقشەشەيلىككە جەم ەتەسىزدەر؟" دەپ قاتقىل سويلەدىم. زەكەڭ قالايدا شارشاڭقى ۇنمەن: «عابباس-جان، ءتۇسىندىم... قايتەيىن، ۇسىنىلعاندار شاكىرتتەرىم بولادى دا، ەشقايسىسىن سىزبايمىن» دەدى. مەن: «وسى نارازىلىعىمدى قاعازعا ءتۇسىرىپ، پوشتامەن جولدايمىن، مۇمكىن جاۋاپ بەرەرسىز؟» دەدىم. «جولداي عوي» دەدى. سول كۇنى جىبەردىم. ەگەر ساقتاسا، مۇراعاتىندا جاتقان بولار.

2006-جىلدىڭ سيلىعىنا اسقاردىڭ سوڭعى جاڭا ولەڭدەر جيناعىن ۇسىنۋ ۇيعارىلدى. ول دا جالعىز كىتاپ ەمەس-ءتى، ونىڭ قاپتالىندا جاۋىنگەر جىرشىمىز ماحامبەت وتەمىسۇلى شىعارمالارىنىڭ 4 تومى تۇر ەدى. اكادەميالىق باسىلىم تالابىنا ساي ەتىپ، تۇتاس ءبىر عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ مىندەتىن باستان-اياق جالعىز ءوزى اتقارعان – اسقار!.. ءسىرا، «اربانىڭ الدىڭعى دوڭگەلەگى قايدا جۇرسە، سوڭعى دوڭگەلەگى سوندا جۇرەدى»، ول جولى جازۋشىلار وداعىنىڭ پوەزيا سەكتسياسى اناۋ كوميسسيادان كەم تۇسپەۋگە قۇمارتسا كەرەك، اسقاردىڭ كىتابىن وزدەرىنەن جوعارعى تالقىعا جىبەرمەي قويدى.

قاشان، قايدا بولسىن، ىشتارلىق تا – ەم قونۋى ەكىتالاي دەرت.

ۇسقىنسىزدىقتىڭ سول ءبىر كورىنىستەرىنەن سوڭ بىزدە ادەبيەتتى سيلاۋ، اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ەڭبەگىن ادال باعالاۋ جوقتىعىن ءتۇسىندىم...

سۇحباتىندا ەسەنعالي ايتقان «دۇرمەندە» مەن بۇدان 25 جىل بۇرىن ءبىر اي جاتقانمىن. شىعارماشىلىق ءۇيدىڭ سول كەزدەگى قالپى ءالى ساقتاۋلى ەكەنىن ەستىپ، وتە رازى بولدىم. وزبەك اعايىنداردىڭ يسلام كاريموۆتى اسپەتتەۋى ورىندى. ول – حالقىنىڭ ماقسات-مۇددەسىن قادىرلەپ جۇرگەن باسشى. ء«وز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور!» دەگەن نۇسقاۋى جوق. ءبىزدىڭ كەيبىر جالباقايلار يسلام اكانى، وزبەكستاندى كەمسىتە سويلەپ، بوسقا ارامتەر بولىپ ءجۇر.

«دۇرمەنە» دەمەكشى، وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن ءوزىمىزدىڭ شىعارماشىلىق ۇيگە باردىم. ادەيىلەپ ەمەس، سول ماڭدا تۇراتىن سەرىك اعا قيراباەۆتىڭ ۇيىندە بولىپ، شىققان سوڭ جولاي سوقتىم. «ال فارابي. ھوتەل» دەپ تۇر. ەسىگى كوزىندە قىتاي ما، كورەي مە، - بىرەۋ ءوز تىلىندە شۇلدىرلەپ: «كاپينەت، كاپينەت» دەپ، ساۋساقتارىمەن الدەبىر تسيفردى كورسەتىپ باقتى. «ە، بۇلارمەن سويلەسىپ قارىق بولماسپىن» دەپ جونىمە كەتە باردىم. اۋ، شىعارماشىلىق ءۇيىمىز قاشاننان بەرى جانە كىمدەردىڭ مەيمانحاناسى؟ كىمدەرگە، نەشە جىلعا جالعا بەرىلدى؟ الدە جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇزىرىندا ەمەس پە؟ جۇمباق.

ەسەنعاليدىڭ سۇحباتىندا: «...مەنىڭ ءبىر تاڭعالاتىنىم – «مەنىكى دۇرىس بولمادى-اۋ» دەگەن تۇسىنىك جوق بىزدە. حالىقتان كەشىرىم سۇراۋ جوق» دەگەن جانە مۇحتار شاحانوۆ جايىندا: «ال مۇحاڭا كەلسەك، ول كىسى شارشاڭقىراپ ءجۇر عوي دەيمىن. جوق، دۇرىسى، ول كىسىنى شارشاتىپ جۇرگەن بولۋىمىز كەرەك» دەگەن پىكىرلەر بار ەكەن. ولارىن دۇرىس-بۇرىس دەمەي، ءوزىمنىڭ «كەيىن ءبىر ايتارمىن» دەپ جۇرگەن سوزىمە جول بەرەيىن.

وكىنىشكە قاراي، بىزدە الاي دا بىلاي ىڭعايمەن اتاعى دۇركىرەگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ قايسىبىرىندە باسقالار كوزىن اشقان بۇلاقتى يەمدەنىپ جۇرە بەرەتىن، تۇگلەنشەكەڭ اشىپ ەدى دەگىسى كەلمەيتىن ارزان ادەت بار. وندايدى، ماسەلەن، ولجاس سۇلەيمەنوۆتەن بايقاعانمىن.

كەساپاتتىعىمەن ايگىلى سەمەي اتوم پوليگونىن جاپتىرۋدى كوزدەگەن جانپيدالىقپەن 1989-جىلى 20-اقپاندا كرەملگە، م.گورباچەۆكە حات جازىپ، پوليگوننىڭ ءتۇتىنى وشۋىنە زور ەڭبەك سىڭىرگەن ازاماتتىڭ – سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ قاجىر-قايراتىن پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ 1963-جىلى ونى جاسىنىڭ الپىسقا تولۋىمەن قۇتتىقتاۋىندا بىلاي باعالادى (تۇپنۇسقاسىنان ءۇزىندى):

«...پرينتسيپيالنوست، ترەبوۆاتەلنوست ك سەبە ي درۋگيم، زابوتا و ليۋدياح، چۋتكوست ي ۆنيمانيە ك نيم سنيسكالي ۆام زاسلۋجەننىي اۆتوريتەت ي ۋۆاجەنيە ۆ رەسپۋبليكە. نەوتسەنيم ۆاش ۆكلاد ۆ رەشەنيە پروبلەم، سۆيازاننىح س زاكرىتيەم سەميپالاتينسكوگو يادەرنوگو پوليگونا، س سوزدانيەم سيستەمى سوتسيالنوي زاششيتى ناسەلەنيا، پوستراداۆشەگو وت يسپىتاني اتومنوگو ورۋجيا...».

«نەۆادا-سەمەي» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى و. سۇلەيمەنوۆ تە قۇتتىقتادى (تۇپنۇسقاسىنان):

«... ۆسيا ۆاشا جيزن – ەتو دوبرىي ي نازيداتەلنىي پريمەر دليا مولودوگو پوكولەنيا... ۆ تە نەلەگكيە گودى بوربى زا پرەكراششەنيا يادەرنىح يسپىتاني نا سەميپالاتينسكوم پوليگونە ۆى پروياۆيلي ستويكوست بويتسا زا ينتەرەسى نارودا ي مۋدروست يستيننوگو نارودنوگو ليدەرا..».

پرەزيدەنتتىڭ سول پىكىرىن وزگەرتكەن-وزگەرپەگەنىنەن دەرەگىم جوق، ال سەمەيگە، ك.بوزتاەۆقا پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىمەن كومەككە بارعان ولجاستىڭ كەيىن، كەشىرىم مارقۇم بولعان سوڭ، جالىن كۇدىرەيتىپ شىعا كەلگەنىنە ءبىرىنشى كۋامىن.

كەشىرىمنىڭ ەرلىگى ايتىلمايتىنىنا تاڭدانىپ ءجۇردىم دە، 2005-جىلى تەك دەرەكتى ارقاۋ ەتكەن ماقالا جازدىم. «جاس الاش» جانە «تسەنترال ازيا مونيتور» گازەتتەرىندە شىقتى. سول-اق ەكەن، ولجاستىڭ قارسى ۇشا ماقالا جازىپ («كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە): «دا، ون بىل پەرۆىم سەكرەتارەم وبكوما، نو نە بولەە توگو. ي ۋج ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، سرەدي پەرۆىح بورتسوۆ زا زاكرىتيە پوليگونا ەگو نە ۆيدەلي» دەپ، كەشىرىمنىڭ ارۋاعىنان اتتاپ كەتكەنى عوي! مۇسىلماندىققا، جالپى ادامگەرشىلىككە جات سول ءسوزى ءۇشىن ك.بوزتاەۆتىڭ ارۋاعىنان كەشىرىم سۇراعان دا، سۇرايتىن دا ولجاس جوق.

سونداي-اق، «ادامعا تابىن، جەر، ەندى!» دەپ، جەر-انانى بالاسىنا باس يدىرمەك بولعان ساياسي بوياۋلى استامشىلدىق جىرىمەن اتاعى شىققان اقىن كەيىندە ءوزى قۇرعان «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىن اكتسيونەرلىك قوعامعا اينالدىرىپ، سەمەي پوليگونىنان تاۋقىمەت تارتقاندارعا جاردەم جاساۋ قورىن اشتى. قور اينالاسى ءۇش جىلدا ميللياردتاعان دوللار قارجى جيناپ الىپ، تاۋقىمەت تارتقاندارعا 1 دوللار دا بەرمەستەن ءوزارا بولىسكە سالدى. بۇگىنگى اناۋ ميللياردەرلەر - ماشكەۆيچ، شوديەۆ، يبراگيموۆتىڭ سول «جىلى ۇيادان تۇلەپ ۇشقاندارى» بارشاعا بەلگىلى. سول جەمقورلىق ءۇشىن حالىقتان كەشىرىم سۇراعان دا، سۇرايتىن دا ولجاس جوق. ونى شاشباۋلاپ جۇرگەندەر: «اقىن عوي، سەنگىش بولىپ، بىلمەي قالعان» دەسەدى. ولاي ەمەس. ولجاس ءبارىن دە كورىپ-ءبىلىپ، توپ ورتاسىندا ءجۇردى. جۇرتشىلىقتىڭ دابىلىمەن قارجى مينيسترلىگىنەن تەكسەرۋشى كوميسسيا بارىسىمەن ن. نازارباەۆ مىرزاعا جۇمىس ىستەۋلەرىنە بوگەت بولار كوميسسيادان قۇتقارۋدى ءوتىنىپ جازعان حاتى بار.

ال مۇحتار شاحانوۆتىڭ 1986-جىلعى جەلتوقسان تاريحىندا جەكەباتىر بولىپ قالعىسى كەلەتىنى جاراسىمدى ەمەس. م. گورباچەۆتىڭ لاڭىمەن بولعان ول قاندى وقيعانىڭ سەبەپ-سالدارىن تەكسەرۋدى العاش تالاپ ەتكەن ادام – ميحايل يۆانوۆيچ (حاكىم تىلەگەنۇلى) ەسەناليەۆ.

1988-جىلعى 4-ماۋسىمدا قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى بولدى. كۇنتارتىبىندە: سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى شەشىمىن تالقىلاۋ. ارينە، الدىن الا بەرىلگەن باعىت بويىنشا، ول شەشىم ءبىراۋىزدان ماقۇلدانۋى كەرەك. بايانداماشى دا، سويلەۋشىلەر دە قيا باسپادى. ول باسشۇلعۋشىلىققا كونگىسى كەلمەگەن ەسەناليەۆ – وك مۇشەلىگىنە كانديدات، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى – پرەزيديۋمعا جازبا جىبەرىپ، ءسوز سۇرادى. بەرمەدى. سالدەن سوڭ ورنىنان اتىپ تۇرىپ، بارشانىڭ كوز الدىندا داۋىستاپ ءسوز سۇرادى. پرەزيديۋم يەلەرى بۇلتالاقتاپ، ءسوز بەرمەۋگە تىرىستى: ء«جارىسسوزدى توقتاتۋ تۋرالى ۇسىنىس ءتۇستى» دەستى. سول ارەدىكتە قىزىلوردا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى، وك مۇشەسى ەركىن اۋەلبەكوۆ تۇرەگەلىپ: «ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەسەناليەۆ جولداسقا ءسوز بەرمەۋ دەگەن نەتكەن جونسىزدىك؟! بەيباستاقتىق بولماسىن، ەسەناليەۆ جولداسقا ءسوز بەرىلسىن!» دەپ باتىل تالاپ ەتتى. ءسويتىپ، ميحايل يۆانوۆيچ مىنبەرگە كوتەرىلدى. قىسقاسى، ول سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ شەشىمىن سول كۇيىندە قولدامايتىنىن ايتتى. «ماسكەۋدىڭ وكىلدەرى ەكى كۇن بولدى دا كەتتى. وقيعانىڭ ءمان-جايىن بىلمەگەندىكتەن ءۇستىرت قورىتىندى جاسادى. ال سىزدەرگە نە بولدى؟ تىڭ يگەرۋ باستالعاننان بەرگى 34 جىل ىشىندە قاتارداعى اگرونوم مەن ينجەنەردەن ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى دارەجەسىنە جەتىپ وتىرسىزدار عوي؟ ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ءبىلىپ، اق سويلەۋدىڭ ورنىنا، مىنە، ءبىرجارىم جىل بولدى، اۋىز اشپاي جۇرسىزدەر» دەدى.

ءبىزدىڭ پارتيالىق قوجايىندارىمىز جىلانشا جيىرىلدى.

پارتيا كەڭسەلەرىنىڭ تىم-تىرىس بولۋى ءتوزىمىن تاۋىسقان سوڭ، ماكەڭ 1989-جىلعى 25-كوكەكتە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسىندا جاساعان دەپۋتاتتىق ساۋالناماسىندا بىلاي دەدى (تۇپنۇسقاسى):

«پروشۋ نا وچەرەدنوي سەسسي ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا دولوجيت دەپۋتاتام و فيزيچەسكيح ي مورالنىح پوسلەدستۆياح پو رەزۋلتاتام «ناۆەدەنيا وبششەستۆەننوگو پوريادكا» پوسلە يزۆەستنىح دەكابرسكيح سوبىتي 1986 گ. پروشلو بولەە دۆۋح لەت، نو نە تولكو وبششەستۆەننوست، داجە چلەنى تسك كومپارتي كازاحستانا ي دەپۋتاتى ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا رەسپۋبليكي ۆ نەۆەدەني: سكولكو چەلوۆەك يسكليۋچەنى ي ناكازانى ۆ پارتينوم ي كومسومولسكوم پوريادكە، سكولكو وتچيسلەنى يز ۋچەبنىح زاۆەدەني ي وسۆوبوجدەنى وت زانيماەموي دولجنوستي، سكولكو وسۋجدەنو، نە گوۆوريا ۋجە و توچنوم كوليچەستۆە پوگيبشيح. ۆىياۆليايا «بەلىە پياتنا» 30-ح گودوۆ، نە سلەدۋەت سوزداۆات نوۆىە ۆ 80-ح گوداح. نا سەگودنيا جە و پوسلەدستۆياح دەكابرسكيح سوبىتي ينفورميروۆانى تولكو: گ.ۆ.كولبين، ۆ.م.ميروشنيك، ن.گ.كنيازەۆ، ۆ.ي.ەفيموۆ ي، ۆوزموجنو، كتو-تو يز بىۆشيح يلي ناستوياششيح چلەنوۆ بيۋرو تسك كومپارتي رەسپۋبليكي. پوەتومۋ ۆنوشۋ پرەدلوجەنيە سوزدات اۆتوريتەتنۋيۋ دەپۋتاتسكۋيۋ كوميسسيۋ، ۆ سوستاۆە كوتوروي بۋدۋت پرەدستاۆيتەلي وبششەستۆەننوستي. ەي پرەدستاۆيت نەوبحوديمىە دوكۋمەنتى ي وبياسنەنيا توۆاريششەي، سوپريچاستنىح ك ۋكازاننىم سوبىتيام، زاتەم وب يح زاكليۋچەني دولوجيت سەسسي ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا رەسپۋبليكي ي پلەنۋم تسك كومپارتي كازاحستانا. دليا چەگو ەتو نۋجنو؟ دەلو ۆ توم، چتو پەرۆىە وفيتسيالنىە سووبششەنيا ۆوسپرينيمايۋتسيا س بولشيم سومنەنيەم سەيچاس، پو يستەچەني ۆرەمەني. سرەدي ينتەلليگەنتسي ي مولودەجي ۆۋزوۆ ناراستاەت ۆولنا نەدوۆەريا ك پرەجنەي ينفورماتسي. ەتو موجەت پريۆەستي ك نەپرەدسكازۋەمىم پوسلەدستۆيام. پولاگايۋ، چتو لۋچشە رازوبراتسيا سناچالا ساميم، چەم دەلات ەتو پود داۆلەنيەم وبششەستۆەننوگو منەنيا. توگدا ۋجە ليۋبىە چەستنىە، سپراۆەدليۆىە زاكليۋچەنيا ي ۆىۆودى بۋدۋت پودۆەرگاتسيا ەششە بولشيم سومنەنيام، ت.ە. نادو پرينيات مەرى ي سنيات بول، نە پرەۆراششايا ەە ۆ نارىۆ.

پروشۋ تەكست داننوگو دەپۋتاتسكوگو زاپروسا سروچنو پەرەدات چلەنام پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا رەسپۋبليكي، پوستاۆيت ۆ يزۆەستنوست گوسۋدارستۆەننو-پراۆوۆوي وتدەل تسك كپسس».

ازامات، باتىر عانا ايتا الار ءسوز عوي بۇل؟!.

البەتتە، ساۋالناما تۋرا ءبيدى كەرەك ەتپەيتىن بيلىككە جاقپادى دا، ەكى اپتادان كەيىن م. ەسەناليەۆتەن زەينەتكە شىعۋدى تالاپ ەتتى.

كوميسسيا بولسا، ول ءۇش ايدان كەيىن، 27-شىلدەدە، جوعارعى كەڭەستىڭ سەسسياسىندا ءبارىبىر قۇرىلدى. اۋەلى قادىر مىرزاليەۆ، سودان كەيىن قادىر مەن مۇحتار تەڭ توراعا بولعان كوميسسيا.

ول كوميسسيانى قۇرۋ جونىندەگى ۇيعارىمنىڭ نەگىزىندە ەسەناليەۆتىڭ پارتيا پلەنۋمىنداعى ءسوزى، مىنا ساۋالىنداعى تالابى جاتقانى داۋسىز، بىراق ونى سول تۇستاعى شەنەۋنىكتەر ايتپادى. بۇگىندە دە ايتپايدى. «اركىمنىڭ ءبىر ەسەبى بار».

م. ەسەناليەۆتىڭ سىرلاسى بولعان مەملەكەت قايراتكەرى كەنجەباەۆ ساعىندىق اقساقال ماكەڭنىڭ مىنا دەپۋتاتتىق ساۋالناماسىن كەڭىتە ماقالا جازىپ، «پراۆدا» گازەتىنە جىبەرگەنىن، بىراق اقيقاتتى كەرەك ەتپەگەن ونداعىلار جاريالاماي قويعانىن «ساياسات شىڭىراۋىنداعى شىندىق» دەپ اتالعان ەستەلىك-ماقالاسىندا پاش ەتتى.

ال مۇحتاردىڭ كسرو حالىق دەپۋتاتتار قۇرىلتايىندا كرەملدىڭ مىنبەرىنەن قاسقايىپ ايتقان ءسوزىنىڭ دە باستاۋى جوق ەمەس. م. ەسەناليەۆتىڭ مىنا ءسوزى جادىمدا: «بىزدەگى اسىرەساق جاعىمپازداردىڭ جەلتوقسان تۋرالى جاق اشپاسى بەلگىلى بولدى. سونسوڭ ەركىن اۋەلبەكوۆ باسقاشا قيمىلداۋعا كوشتى. كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ الدا بولاتىن قۇرىلتايىندا دەلەگات جىگىتتەرىمىزدىڭ ءبىرىن كرەملدىڭ مىنبەرىنە شىعارىپ، جەلتوقسان تۋرالى سويلەتۋ قاجەتتىگىن ايتتى. ول «الاش» پارتياسىنىڭ ءبىر ليدەرى راشيد نۇتىشەۆتى قارت قالامگەر كارىشال اسانوۆقا جۇمسايدى. ساياسي وتكەلەكتىڭ تالايىن كورگەن كىسىمەن اقىلداسىپ، سويلەنەر ءسوزدى ازىرلەڭدەر دەيدى. ادىلدىك ىزدەي قوناەۆپەن دە شايقاسقان، دىزە بۇكپەگەن كارىشالدى بىلەتىن شىعارسىڭ. ول: - مەن تەزيسىن جازايىن، الىپ-قوسۋدى وزدەرىڭ بىلىڭدەر. ونى وداققا ءمالىم ادامدارىمىزدىڭ ءبىرى وقىسا جارار ەدى، - دەيدى. ەركىن ول ءسوزدى قۇرىلتاي دا دەپۋتات ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ وقۋىن قالايدى، بىراق ولجاس ات-تونىن الا قاشادى. ودان كەيىن دەپۋتات مۇحتار شاحانوۆپەن سويلەسكەن ەكەن، ول تاۋەكەلگە بەل بۋىپتى. ەركىن ەكەۋى دىزە قوسىپ، ايتىلار ءسوزدى ابدەن پىسىرەدى. ال سەزدە ءسوز سويلەۋ ءۇشىن گورباچەۆتەن رۇحسات كەرەك. ونى ەركىن موينىنا الادى. بۇرىنىراقتا گورباچەۆ ەكەۋى ماسكەۋدە، پارتيالىق كۋرستا بىرگە وقىعان حاقسى تانىستار ەدى. جولداس ساتيريك، ارعى جاعىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ».

مەنىڭشە، جەلتوقسان حاقىنداعى العاشقى جانايقاي ءسوزدى ەسەناليەۆ ايتقانىن، ويىندا جوقتا كرەمل مىنبەرىنە شىعارىپ، ءسوزىن شارتاراپقا جەتكىزگەن اۋەلبەكوۆ ەكەنىن اقيقات تىلىمەن ايتا جۇرسە، مۇحتاردىڭ بەدەلى ورتايا قويماس ەدى. ال شىنتۋايتىندا الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى جايىندا دۇنيەگە سول كۇنى-اق ءبىرىنشى بولىپ بىرنەشە تىلدە حابار تاراتقان ازامات – حالىقارالىق «ازاتتىق راديوسىنىڭ» ءبىر باسشىسى حاسان ورالتاي.

مۇحتار تاريحي ناۋرىز مەرەكەمىزبەن قايتادان تابىسۋىمىز تۋرالى ءسوزدى دە «مەن» دەپ باستاۋدى جاقسى كورەدى. ولاي بولسا، قازاق مادەنيەتىنىڭ ۇلكەن قامقورشىسى بولعان ءىلياس وماروۆتىڭ ءىزباسارى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ «تاعدىر تاعلىمى» كىتابىن الىپ، «تەرەڭنەن قوزعاپ سىر شەرتسەگىنە» كوز سالالىق:

«ورتالىق كوميتەتكە حاتشى بولىپ سايلانا سالىسىمەن، ون شاقتى كۇن وتپەي جاتىپ، ماعان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ پلەنۋمىندا ءسوز سويلەۋگە تۋرا كەلگەن ەدى. قالامگەرلەر ۇيىمىنىڭ قىزمەتىمەن تىكەلەي تانىستىعىم شامالى بولعاندىقتان جانە مەزەتتىڭ جاي-جاپسارى جازۋشى قاۋىمعا بەلگىلى ەكەنىن ەسكەرىپ، ءبىر-اق ماسەلەگە – ەلدىڭ رۋحاني ومىرىندە كەڭ ءورىس العان بىرەگەيشىلىككە ۇمتىلۋدىڭ ارقاسىندا جىلدار بويى قازاقتىڭ ۇلتتىق قاسيەتتەرىنە، ءومىر سالتىنا، ادەت-عۇرپىنا، اسىرەسە تىلىنە ءمان بەرىلمەي كەلگەندىكتەن رەسپۋبليكادا قالىپتاسقان حال-احۋالعا توقتالعان ەدىم...

تاريحي ماڭگۇرتتىككە قارسى عىلىم، مادەنيەت پەن ونەر سالالارىندا جۇرگىزىلەتىن جۇمىسقا توقتالا كەلىپ، ورتالىق كوميتەتتىڭ... بۇرىنعى ولكەلىك پارتيا كوميتەتى قابىلداعان قاۋلى-قارارلارعا قايتىپ ورالاتىنىن ايتتىم. زالدا وتىرعانداردىڭ اراسىنان بەلگىلى ادەبيەتشى-عالىم راحمانقۇل بەردىباەۆتىڭ: - رەسپۋبليكادا ناۋرىز مەيرامىن وتكىزۋگە رۇحسات بولا ما؟ دەگەن سۇراعىنا: - وتكىزەيىك، وندا تۇرعان نە بار؟ - دەپ جاۋاپ بەردىم. مۇنىڭ الدىندا ول ماسەلەنى مۇحتار شاحانوۆ تا گازەت بەتىندە كوتەرگەن بولاتىن...

ناۋرىزدى ەلدەن، ەلدى ناۋرىزدان اجىراتۋعا بولمايدى! بۇل بىزگە ۇلارىنان ايرىلعان ۇلىتاۋدىڭ قازىرگى تۇرپاتىن ەسكە سالاتىن».

وزبەكالىنىڭ بۇل ايتقانىنان نەندەي ءتۇيىن تۇيۋگە بولادى؟ بۇكىل كۇش-قۋاتىن، سەزىمىن، ءبىلىمىن حالقىنىڭ رۋحىن كوتەرۋگە جۇمساپ وتكەن وزەكەڭنىڭ ناۋرىزدى دا قايتىپ ورالتۋدى ويلاپ، ءسات ساعاتىن جاقىنداتۋدىڭ قامىندا بولعانىن، مۇمكىندىك تۋا قالعاندا: «وتكىزەيىك، وندا تۇرعان نە بار؟» دەپ ءوزى دە سەرگىپ، راحاڭداردى دا سەرگىتكەنىن كورەمىز. «ناۋرىزدى ەلدەن، ەلدى ناۋرىزدان اجىراتۋعا بولمايدى!» دەگەنى مۇحتار حاتىنىڭ ىقپالى ەمەس، ۇلتىن سۇيگەن جۇرەكتىڭ ءبىر تۇكپىرىندە ۇزاق جاتقان سەزىم-ارمانى ەكەنى انىق. سول سەزىم-ارمانى، وزەكەڭنىڭ وزىنشە ايتقاندا، «ورتالىق كوميتەتكە حاتشى بولىپ سايلانا سالىسىمەن» ەركىندىككە شىعىپ، جەر-جەرگە: «ناۋرىز كەلدى! تويلايىق!» دەگەن قۋانىش جارشىسى بولىپ جەتە باستادى. الماتىدا قالاي تويلاۋ قالا اتقارۋ كوميتەتىندە (توراعا - زامانبەك نۇرقادىلەۆ، مادەنيەت ماسەلەلەرى جونىندەگى ورىنباسار - جىبەك ءامىرحانوۆا) قولعا الىندى دا، حالىقارالىق «شالقار» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، قازاقتىڭ كونە سالتى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ بىلگىرى جازۋشى ۋاھاپ قىدىرحانۇلىنىڭ ستسەناري بويىنشا ورتالىق مادەنيەت جانە دەمالىس پاركىندە وتكىزىلدى. ول جىلى الماتى وبلىسىندا جول العان جاڭا كۇن - ناۋرىز كەلەسى جىلى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وبلىستارىندا تويلاندى. ول - كەمەل ويلى، ۇلتجاندى وزبەكالىنىڭ ۇلاعاتتى پارمەنىنىڭ ناتيجەسى. وزەكەڭنىڭ قاراپايىمدىلىق ىلتيپاتپەن: «مۇنىڭ الدىندا ول ماسەلەنى مۇحتار شاحانوۆ تا گازەت بەتىندە كوتەرگەن بولاتىن» دەگەنىندەي، مۇحتار دا: «ناۋرىزدى بىزگە 62 جىلدان كەيىن قايتا ورالتىپ، حالىق مەرەكەسىنە اينالدىرۋدى باستاعان، بيلىك كۇشىن جۇمساعان ادام - وزبەكالى جانىبەكوۆ اعامىز ەدى!» دەي جۇرسە، وزەكەڭنىڭ ارۋاعى دا، ءبىز دە، ەرتەڭگى ۇرپاقتارىمىز دا رازى بولار ەدىك.

جانە ءبىر ءجايت. وسىدان ەكى اي شاماسى بۇرىن مۇحتار ماحمۇد قاشقاري مەدالىمەن ماراپاتتالىپتى. عۇلاما بابامىزدىڭ تاريحي، عىلىمي مۇراسىن قازاعىنا جەتكىزۋدە اسقار ەگەۋباەۆ اتقارىپ كەتكەن اسا زور جۇمىستىڭ (جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەككە تاعى ءبىر ۇڭىلىڭىزدەر) ەڭ بولماسا شيرەگىن ىستەي العان قازاق جوق. مۇحتار اسقاردىڭ سول جانكەشتىلىك ەڭبەگىن الدە بىلمەدى مە؟ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس. ول اۋدارما حاقىندا كەزىندە باسپاسوزىمىزدە ريزاشىلىق پىكىرلەر ايتىلعان. ەندەشە، ەگەر مۇحتار ماراپاتتاۋشىلار ۇجىمىنا: «عافۋ ەتىڭىزدەر، مەن قابىلداي المايمىن. بۇل ماراپاتتىڭ بىردەن-ءبىر يەسى تانىمال اقىنىمىز، اۋدارماشى بولعان اسقار ەگەۋباەۆ مارقۇم ەدى» دەپ عالىم اسقاردىڭ عاجاپ ەڭبەگىن ايتىپ بەرسە، ونداي ماعلۇماتتان حابارسىز ماراپاتتاۋشىلار – تۇرىك اعايىندار مۇحتارعا رەنجىمەس ەدى، اقيقات ءۇشىن العىس ايتار ەدى دەپ ويلايمىن. ال ول ىزگى ارەكەتى مۇحتاردىڭ ازاماتتىق ابىرويىن وسىرە تۇسەتىن ەدى.

مەنىڭ مۇحتار ىنىمە باسا ايتقان بۇل اعالىق بازىنامدى كەيبىر جەلپىلدەك وقىرمان كەرى جورىپ، «قۇرمەتتى اقىنعا ورىنسىز سوقتىقتى» دەۋى مۇمكىن. جوق، مۇحتارعا سوقتىعاتىنداي مەن باقتالاس اقىن ەمەسپىن جانە ەكەۋىمىزدىڭ سالەمىمىز ءتۇزۋ.

كىمنىڭ دە بولسا، ىشىنە سيماي جۇرگەن وي-پىكىرى بولادى جانە قاشاندا بۇرىسى سىرتقا تەز شىعىپ، دۇرىسى ىركىلە بەرەدى. ەسەنعاليداعى ىركىلىس «الپىسقا دا از قالدى. ونىڭ ارعى جاعىندا پايعامبار جاسى ءتيىپ تۇر» دەۋمەن ەندى عانا سىرتقا شىققان بولسا، وقاسى جوق. اۋىزدان شىقپاي، جۇرەكتەن شىققان ءسوز عانا – اقيقات; سول عانا جۇرەككە جەتەدى. جۇرەكتىڭ تازا بولعانى كەرەك. تازا جۇرەك نەعۇرلىم كوپ بولسا، ەل دە، قوعام دا سولعۇرلىم تازا بولماق. بىزدە بۇگىن ادەبيەتتە عانا ەمەس، تىرلىگىمىزدىڭ قاي سالاسىنداعى بولسىن باسشىلىعىقتا وسى تازالىق كەمشىن. ءسوز جۇزىندە كوسەم كوپ، ءىس جۇزىندە كوسەۋ كوپ. سول كوسەۋلەردىڭ مادەنيەت مينيسترلىگىمىزدە گالستۋگىن تۇسكە دەيىن ون تۇزەپ، تۇستەن كەيىن ون بەس تۇزەپ، وزىنە ءوزى رازى بولىپ قويقيىپ وتىرعاندارىنىڭ بىرەۋى كورنەكتى جازۋشىمىز بولعان، وكىنىشكە قاراي، بۇدان بەس جىل بۇرىن 72 جاسىندا ومىردەن وزعان اعامىزدىڭ قىزى الدىنا بارىپ، اكەسىنىڭ تاڭدامالى اڭگىمەلەر جيناعىن شىعارۋ تۋرالى ءوتىنىشىن ۇسىنعاندا، اناۋ، گالستۋگىن تاعى ءبىر تۇزەپ قويىپ: «قاي تاڭدامالىسىن شىعارۋدى مەن قايدان بىلەم، ءوزى كەلىپ ءتۇسىندىرسىن» دەپتى. كوسەۋلەر توستەڭدەگەن قوعام «مۇڭكىپ تۇرماعاندا» شە؟!

عابباس قابىشۇلى

 Abai.kz