اينالاسى بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە كارى ەۋروپا قۇرلىعى تولىقتاي دەرلىك  گيتلەرلىك گەرمانياعا بەرىلە سالدى. ولار يەلەنىپ العان ەلدەردىڭ ارمياسى دا فاشيستەرگە قىزمەت ەتىپ، ءوندىرىس ورىندارى ناتسيستەردىڭ تاپسىرىستارىن ءسوزسىز ورىنداۋمەن بولدى.  

ايتالىق، چەحوسلوۆاكيانىڭ بارلىق كاسىپورىندارى فاشيستىك گەرمانيا جاعىندا بولدى.  سونىڭ ىشىندە ءبىر عانا «شكودا» ءوندىرىسىنىڭ ءوزى سوعىس باستالاردان بۇرىن  1940 جىلى ۇلى بريتانيانىڭ ءبىر جىلدا جاسايتىن ءونىمىنىڭ كولەمىندە ماشينا، قارۋ-جاراق وندىرگەن كورىنەدى. گەرمانيا ارمياسىن دانيا مەملەكەتى ازىق-تۇلىكپەن، فرانتسيا كولىكپەن،  رۋمىنيا جانار-جاعارمايمەن قامتاماسىز ەتكەنى جايىندا تاريحي دەرەكتەر كەزدەسەدى.

ەكىنشى سوعىس باستالعان 1941 جىلى فينليانديا، رۋمىنيا، ۆەنگەريانىڭ 29 ديۆيزىنەن، 16 كورپۋسىنان قۇرىلعان جاۋىنگەرلەر، كەيىن سلوۆاكيا، چەحيا، بوگەميا موراۆيا، حورۆاتيا، البانيا، گوللانديا، دانيا، نورۆەگيا جانە فرانتسيا لەگيوندارى، يتاليانىڭ ەكسپەديتسيالىق ارميالارى، ەرىكتىلەر جاساقتارى فاشيستىك گەرمانياعا بولىسىپ، سسسر-گە  قارسى سوعىسقانى قازىرگى كۇنى باسى اشىق اڭگىمە. ولاردىڭ ۇزىن سانى 5,9 ميلليون جاۋىنگەردەن تۇرعان ەكەن. بۇل سول تۇستاعى گەرمان ارمياسىنىڭ 26-30%-ى بولعان كورىنەدى.

ال، وسىنداي جويقىن كۇشكە قارسى قىزىل ارميانىڭ 2,9 ميلليون اسكەرى قالاي توتەپ بەردى دەگەن ساۋال تاريحشىلاردى قاتتى ويلاندىرسا كەرەك.

شىن مانىندە، ۇلى بريتانيا مەن اقش 1942 جىلدان باستاپ سوۆەت وداعىنىڭ رەسمي تۇردەگى وداقتاسى سانالعانىمەن وزدەرىنىڭ ەرەكشە ويىندارىمەن اۋەستەنگەنىن ايتاتىندار بارشىلىق. وعان مىسال رەتىندە 1942 جىلى ناتسيستىك گەرمانيانىڭ باتىس قاناتىنان II مايدان اشۋدى ي. ستالين بىرنەشە رەت وتىنگەندە ۋ.چەرچيلل ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولعانى تاريحي شىندىق. اقش-تىڭ سول تۇستاعى پرەزيدەنتى فرانكلين رۋزۆەلت تە ول ۇسىنىستى قولداماعان. كەيىن ۆيتسە-پرەزيدەنت گارري ترۋمەن مىنانداي مالىمدەمە تاراتقان: «ەگەر گەرماندار باسىمدىققا يە بولا باستاسا، ءبىز ورىستارعا كومەكتەسۋىمىز كەرەك، ال، ورىستار جەڭىپ بارا جاتسا، گەرماندارعا بولىسۋىمىز قاجەت. ولار مەيلىنشە، ءبىرىن ءبىرى قىرا ءتۇسسىن» (If we see that Germany is winning we ought to help Russia and if Russia is winning we ought to help Germany, and that way let them kill as many as possible....، («New York Times»، 24.06.1941). 

ۇلى بريتانيا مەن اقش جانە ولاردىڭ اينالاسىندا بولعان ەلدەر 1939 جىلى قىركۇيەكتە گيتلەرلىك گەرمانياعا قارسى سوعىس جاريالاعانىمەن  تەك 1944 جىلدىڭ ماۋسىمىندا عانا ەكىنشى مايدان اشىپ، ناتسيستەردى وڭ قاپتالىنان شابۋىلداپ، باستاعانى تاريحتان ءمالىم.

قالاي دەسەك تە، ەۋروپادعى II سوعىس مايدانىن سول تۇستاعى سولتۇستىك افريكا، ازيا-تىنىق مۇحيت ماڭىندا بولعان قاقتىعىستارمەن سالىستىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ادام كۇشى، قارۋ-جاراق، تەحنيكا جانە شىعىنى جاعىنان دا جويقىن بولعانى راس. بىراق، ستاليندىك ساياسي قۋعىن-سۇرگىننەن كەيىن زورعا ەس جيعان، تۇرعىندارى كەدەي، كوسەمىنىڭ «توپاس» ەكەندىگىنە قاراماستان سوۆەت اسكەرى جەڭىسكە جەتتى. باتىستىق وداقتاستارى سوۆەتتەر كۇشى ناتسيست-فاشيستەردى ويسىراتا باستاعاندا عانا ەكىنشى مايداندى اشتى. سەبەبى، بەرليندى ولاردىڭ بىرلەسىپ باسىپ الۋى جەڭىستىڭ جەمىسىن بولىسۋگە،  سوعىستان كەيىن ەۋروپاعا باقىلاۋ جاساۋعا گەوساياسي جاعىنان ءتيىمدى ەدى.

ءدال وسى ساياساتتىڭ سالدارى گەرمانيانى ەكىگە بولۋگە، الەمدىك قاۋىمداستىق اراسىنا «تەمىر پەردە» قۇرۋعا، «قىرعي-قاباق سوعىستىڭ» باستالۋىنا تاريحي سەبەپ بولدى.

جەڭىستەن كەيىن بۇرىنعى وداقتاستارى انگليا (ۋ.چەرچيلل), اقش (گ.ترۋمەن) ەلدەرى ءاۋ باستا ويلارىندا بولعان ويىن ءتارتىبىن 1946 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا جالعاستىرىپ، سوۆەت وداعى مەن سوتسياليستىك بلوك ەلدەرىنە قارسى «قىرعي-قاباق سوعىس» جاريالاپ، «تەمىر پەردە» تارتقان ەدى.

كەيىنىرەك، 1972 جىلدىڭ باسىندا اقش پرەزيدەنتى ريچارد نيكسون كونگرەستە سويلەگەن سوزىندە بىلاي دەدى:  «... ءبىز ەندى، رەسەيدە ەشقاشان  الەكساندر ماتروسوۆ، زويا كوسمودەميانسكايا سەكىلدى ادامداردىڭ قايتا تۋماۋى ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋعا ءتيىسپىز».

بۇل ءسوزدىڭ ءدال قانداي ماعىنادا ايتىلعانىن قازىرگى كۇنى ءتۇسىندىرۋ قيىن. سەبەبى، قىرعي-قاباق سوعىس تۇسىندا باتىس الەمىندە سوۆەتتىك قاھارماندار تۋرالى ءتۇرلى قاۋەسەتتەر تاراپ، ولاردىڭ اقىل-ەستەرىنىڭ دۇرىستىعىنا كۇماندانۋشىلار دا بوي كورسەتكەن. سونداي-اق، ماسكۇنەمدىكتىڭ سالدارىنان پۋلەمەتتىڭ وق بوراپ تۇرعان اۋزىن كەۋدەسىمەن جابۋدى ەرلىكتەن گورى ەسەرسوقتىققا بالاۋشىلار دا تابىلعان. سوندا، ولار سوۆەت قوعامىن زومبيلىكتەن، ەسالاڭدىقتان قۇتقارعىسى كەلدى مە؟ دەگەنمەن، بۇل جەردە ريچارد نيكسون ءدال سونداي وتانشىل باتىرلاردىڭ قايتا تۋماۋىنا مۇددەلى بولۋى دا مۇمكىن عوي. وعان ءدال قازىر پالەن دەپ تورەلىك ايتۋ وتە اۋىر.

شىن مانىندە، 1944 جىلى نورمانديدا گيتلەرگە قارسى ەكىنشى مايداننىڭ اشىلعانى راس. شىعىسقا قاراي قاتتى ويىسىپ كەتكەن گيتلەر باتىس جاققا قىرۋار اسكەر مەن قارۋ-جاراق جەتكىزۋگە قاۋقارسىز ەدى.

وداقتاستار اسكەرى مايدان شەڭبەرىن بارعان ۇلعايتا ءتۇستى. سول تۇستا ەرۆين روممەلدىڭ  فيۋرەرگە جولداعان بايانداماسىندا:  «ۆەرماحتىڭ ارمياسىنا كەلىپ جاتقان قوسىمشا كۇشتەن  نورمانديگە كەلگەن جاۋدىڭ اسكەرى الدە قايدا قاتتى ەكپىنمەن ىلگەرىلەپ كەلەدى» - دەلىنگەن.  

1944 جىلى قىستا گەرمانيالىق جوعارعى  كوماندالىعى جاساعان ءبىر ءىرى جوسپارى سوۆەتتىڭ وداقتاستارىنا ارناپ دايىنداعان اردەنن شابۋىلى بولاتىن. اتالمىش وپەراتسيانى باستاۋ ءۇشىن وداقتاستاردىڭ نازارىن وزگە جاققا بۇراتىن «گرەيف» اتتى ارەكەتتى دايىنداعان. ونداعى باستى ماقسات  گەنەرال ەيزانحاۋەردى ءولتىرۋ بولعان.    

گيتلەر بۇل تاپسىرمانى ءوزىنىڭ №1 ديۆەرسانتى وتتو سكورتسەنيگە سەنىپ تاپسىرعان. سكورتسەني دە بار ونەرىن سالىپ باقتى. ول ۆەرماحت ەرىكتىلەر اسكەرلەرىن ءدال امەريكاندىق جاۋىنگەرلەر سەكىلدى ەتىپ دايارلاي ءبىلدى. 1944 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ ورتاسىندا الگىلەردى امەريكانىڭ №1 ارميا ساربازدارىنىڭ اراسىنا قوسىپ جىبەرەدى. بارلىق ءىس ويلاعانداي ءجۇرىپ جاتتى.

الايدا، امەريكاندىق قارسى بارلاۋ ۇيىمى دا وزدەرىنىڭ وسال ەمەستىكتەرىن كورسەتتى. جوسپاردى الدىن الا ءبىلىپ العان ولار ەيزانحاۋەردىڭ ورنىنا ونى سويىپ قاپتاپ قويعانداي قاتتى ۇقساس ءسميتتى قالدىرعان. وپەراتسيا دىتتەگەن تۇلعانى ەمەس، ءسميتتىڭ كوزىن جويۋمەن عانا اياقتالدى.

سكورتسەني بەرلينگە كەلەدى. وپەراتسياسىنىڭ ماقساتى ورىندالماسا دا، وداقتاستار ارمياسىنىڭ نازارىن بارىنشا اۋدارا الدى. وداقتاستار اردەننيدە قاقپانعا ءتۇسىپ، ويسىراي سوققى الدى.  جاعدايعا ۇزاق توتەپ بەرە المايتىنىن تۇسىنگەن چەرچيلل ستاليننەن كارپاتتاعى شابۋىلدى جەدەل باستاۋدى ۇسىنعان. بۇل جولى  اردەننيدە بۇعاۋدا قالعان وداقتاستار ارمياسىن سوۆەتتىك جاۋىنگەرلەر قۇتقارعانى راس.  

ەندى، سوعىستىڭ باستالۋى تۋرالى بىرەر ءسوز. نەگىزى، بۇگىنگە دەيىن ەكىنشى سوعىس اياق استىنان تۋىنداعانداي ءتۇسىندىرىلىپ كەلدى. كۇتپەگەن جەردەن گەرماندار شابۋىل جاساپ، سوۆەتتى باسىپ الدى ت.س.س. ەكى جاقتىڭ دا  بارلاۋ قىزمەتتەرى اي قاراپ وتىرماعانى بەس جاستاعى بالاعا دا ايدان انىق.   

گەرمانيانىڭ فيۋرەرى 1941 جىلى مامىردىڭ 14-ندە ستالينگە حات جازعان.  وندا سوۆەت وداعىنىڭ شەكارا ماڭىندا اسكەرىن ورنالاستىرۋى شىن مانىندە انگلياعا قارسى سوعىس اشۋدى كوزدەيتىندىگىنەن تۋىنداعان ارەكەت دەپ تۇسىندىرگەن. ولاي بولسا، 1941 جىلدىڭ جازىندا قىزىل ارميانىڭ ويسىراي جەڭىلگەنىن وسى حاتپەن دە بايلانىستىرۋعا بولاتىن سياقتى.

ولاي بولسا، گيتلەر حاتىنىڭ تولىق نۇسقاسىمەن تانىسايىق:

«قۇرمەتتى ستالين مىرزا!   
انگليانىڭ مەملەكەتتىلىگىن ءبىرجولاتا قۇرتپايىنشا ءسىز بەن ءبىز جانە كەلەشەك بۋىن ءۇشىن ەۋروپادا باياندى بەيبىتشىلىك ورناتۋ مۇمكىندىك جوق دەگەن اقىرعى شەشىمگە كەلگەن ساتتە وسى حاتتى جازىپ وتىرمىن.

سىزگە بەلگىلى، مەن بۇل ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن اسكەري-سوعىستىق بىرنەشە ءىس-ارەكەت جاساۋعا شەشىم قابىلداعان ەدىم. الايدا، اقىرعى شايقاس جاقىنداعان سايىن كۇردەلى ماسەلەلەر تۋىپ جاتىر. گەرمان حالقى ەشبىر سوعىستى قالامايدى، اسىرەسە، انگلياعا قارسى سوعىسۋعا. سەبەبى، گەرمان  حالقى اعىلشىنداردى باۋىرلاس ەل سانايتىندىقتان ءوزارا سوعىسۋدى قاسىرەت دەپ بىلەدى.  

مەن دە سونداي ويدا ەكەنىمدى جاسىرمايمىن. اعىلشىنداردىڭ اسكەري جاعدايىن، ارمياسىنىڭ مۇمكىندىگىن ەسكەرە كەلە مەن ولارمەن دوستاۋدى بىرنەشە مارتە ۇسىنعانمىن. الايدا، مەنىڭ بەيبىتشىلىك ءۇشىن جاساعان ۇسىنىسىما كەلەمەجدەپ جاۋاپ بەرۋلەرى، اسكەري كۇشتەرىن ۇلعايتىپ، ىقتيمال سوعىسقا بۇكىلالەمدى تارتۋلارى، ارالداردى باسىپ الۋلارى ولاردى ءبىرجولاتا تيىپ، سوعىسپاسا بولمايتىندىعىنا مەنى سەندىردى.

سونداي-اق، اعىلشىن تىڭشىلارى «باۋىرلاس حالىق» تۋرالى تاقىرىبىمدى زالىمدىقپەن پايدالانىپ وزدەرىنىڭ ناسيحاتتارىنا جاراتىپ جاتىر...

مەنىڭ ورىنباسارلارىمنىڭ ءبىرى گەسس مىرزا (مەنىڭشە، ول قاتتى شارشاعاندىقتان ەسىنەن اداسقان بولۋى كەرەك)  لوندونعا بارىپ، وزىنە دە سەنىمسىز قادامدارىمەن اعىلشىنداردى اقىلعا شاقىرعانىن ءسىز بىلەتىن شىعارسىز. ماعان كەلگەن اقپاراتتارعا قاراعاندا، مۇنداي وي مەنىڭ ارميامنىڭ كەيبىر گەنەرالدارىندا دا بار. اسىرەسە، اعىلشىن اقسۇيەكتەرىمەن تۋىستاس، ەجەلدەن اتالاس ادامدار سولاي ويلايدى.

وسىعان بايلانىستى مەن مىنانداي جايلارعا الاڭدايتىن بولدىم. جاۋدىڭ كوزىنەن تاسادا بولسىن دەپ مەنىڭ ارميامنىڭ 80-گە جۋىق ديۆيزياسى سسسر شەكاراسى ماڭىندا ورنالاسۋى ءبىزدىڭ ارامىزدا اسكەري قاقتىعىس تۋدىرۋى مۇمكىن دەگەن قاڭقۋ ءسوز تاراتىلعانعا ۇقسايدى.  

سىزگە مەملەكەت باسشىسى رەتىندە ونىڭ ولاي ەمەستىگىنە انت-سۋ ءىشىپ ايتامىن. ونداي قاڭقۋ ءسوزدى ەلەمەي تۇرا الماعاندىقتان ءسىز شەكاراڭىزعا كوپ اسكەر توپتاستىرىپ جاتقانىڭىزدى مەن جاقسى تۇسىنەمىن.

مۇنداي جاعدايدا كەزدەيسوق قارۋلى قاقتىعىستاردىڭ شىعۋى ىقتيمال ەكەندىگىن جوققا شىعارمايمىن. ونداي جاعدايدا العاشقى سەبەپ-سالدارىنىڭ ءوزىن انىقتاۋ مۇمكىن بولماي قالادى. ونداي قايشىلىقتى توقتاتۋ ءتىپتى دە مۇمكىن بولمايدى.

سىزبەن ارامىز بارىنشا اشىق-ايقىن بولۋىنا مۇددەلىمىن. مەنىڭ گەنەرالدارىمنىڭ الدە بىرەۋى ادەيى سانالى تۇردە قايشىلىقتى ۇدەتىپ، انگليانىڭ تاعدىرىن وزگەرتىپ، ولاردى قۇتقارۋعا باعىتتالعان جوسپارىمدى بۇزۋىنان قورقامىن. ماسەلە ءبىر ايدىڭ مەرزىمى جونىندە عانا بولىپ وتىر.

مەن ماۋسىم ايىنىڭ 15-20-ندە اسكەرلەرىمدى ءسىزدىڭ شەكارادان توبىمەن اكەتۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن.  سوندىقتان، ءوز مىندەتىن ۇمىتقان مەنىڭ كەيبىر گەنەرالدارىم تاراپىنان تۋىنداۋى ىقتيمال ارانداتۋلارعا بەرىلمەۋىڭىزدى سىزدەن وتىنەمىن. ونداي بولعان كۇننىڭ وزىندە توزىمدىلىك تانىتىپ، ماعان جەدەل حابارلاۋىڭىزدى سۇرايمىن. سوندا عانا ءبىز ورتاق ماقساتىمىزعا جەتەمىز. ءسىزدىڭ بىلەتىن سول ءبىر ماسەلە بويىنشا مەنىڭ وتىنىشىمە جىلى شىراي تانىتقانىڭىز ءۇشىن العىس ايتامىن. حاتتى سىزگە جەدەل جەتكىزۋ ءۇشىن مۇنداي ءتاسىل قولدانعانىما كەشىرىم سۇرايمىن.

ءبىز شىلدە ايىندا كەزدەسەمىز دەپ سەنەمىن.

زور ىلتيپاتپەن، ادولف گيتلەر. 1941 جىلى مامىر ايىنىڭ 14-ءى».

كەيبىر ساراپشىلار «گيتلەر بۇل حاتتى جازعان كەزدە سوۆەت وداعىنا باسىپ كىرۋ مەرزىمىن بەكىتپەگەن بولاتىن، ول اقىرعى شەشىمىن مامىر ايىنىڭ 30-ندا قابىلداعان» دەيدى.  

اسكەري تاريحشى ارسەن مارتيروسيان «گيتلەر سوۆەت وداعىنا شابۋىل جاساۋدى ەرتە جوسپارلاعان. 1941 جىل ماۋسىمنىڭ 22-ءى دەگەن سان  گيتلەردىڭ ساناسىندا وشپەستەي جازىلىپ تۇرعان» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.

فاشيستەر ءىسىن قاراعان نيۋرنبەرگ تريبۋنالى دەرەكتەرىنە قاراعاندا، گيتلەر 1941 جىلى ءساۋىردىڭ 30-ندا گەنەرالدارىنىڭ جيىنىندا ماۋسىمنىڭ 22-ندە باسىپ كىرەتىندىگىن مالىمدەگەن.  ال، كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا ء«ستاليننىڭ وزىندە گەرمانيانى باسىپ الۋ تۋرالى  جەكە جوسپارى بولعان. دالەلى رەتىندە، گەورگي جۋكوۆ پەن سەمەن تيموشەنكونىڭ  1941 جىلى مامىر ايىندا ستالينگە جازعان حاتتارىن كەلتىرەدى. وندا سوۆەت ارمياسىن پولشا جەرىنە ورنالاستىرۋ تۋرالى ءسوز بولعان. بىراق، رەسەيلىك تاريحشى الەكساندر چۋباريان «بۇل جاي عانا حاتتىڭ نۇسقاسى. ال، سوۆەت ارمياسىنىڭ گەرمانياعا باسىپ كىرۋى جايىندا تالقىلانعان ناقتى دەرەك مۇراعاتتا جوق» دەيدى.

دەمەك، ەكىنشى سوعىس قۇپيالارى ءالى دە تولىق اشىلىپ بىتكەن جوق.

قۋاندىق شاماحايۇلى.

Abai.kz