(سىقاق)

ءيا، بىرەۋدەن ەكەۋ كوپ ەكەنىن بالاباقشاداعى بارماقتايلار دا بىلەدى. ولاردىڭ قايسىسىنا بولسىن ەكى الاقانىڭنىڭ بىرىندەگى ءبىر كامپيتتى، ەكىنشىسىندەگى ەكى كامپيتتى كورسەتىپ: «قايسىسى كوپ؟» دەشى، ول جىپ-جىلى جىمىڭداپ، ەكىنشى الاقانىڭدى نە كوزىمەن، نە يەگىمەن نۇسقاپ: «اناۋ!» دەپ كۇلىپ جىبەرسىن.

الايدا بىزگە، جاسامىستارعا، وسى وپ-وڭاي «جۇمباقتىڭ» شەشىمىن تابۋ كەيدە قيىن بولادى. مىسالى، ءيا، مىسالسىز سويلەسەڭ – مىسىڭ قۇريدى، سوندىقتان، مىسال ەتىپ ماۋسىمبەكتىڭ  سونداي قيىندىققا نەگە تاپ بولعانىن ايتىپ بەرەيىن. ول – رەسپۋبليكا پارلامەنتىنە ءبىزدىڭ اۋداننان سايلانعان دەپۋتات. ءبىز سايلادىق پا، باسقالار سايلادى ما، الدە ءوزى سايلانىپ الدى ما، ول جاعىن مەن جاقسى بىلمەيمىن، ال مەنىڭ جاقسى بىلەتىنىم – ءوزىمنىڭ داۋىس بەرۋگە بارماعانىم. سوڭعى جيىرما جىلدىڭ العاشقى ون جىلىندا اناۋ  سايلاۋ  مەن مىناۋ سايلاۋ دەگەندەردىڭ بىردە-بىرىندە داۋىس بەرۋگە قاتىسپاپ ەدىك، ايەلىمدى قوسا ايتىپ وتىرمىن، ونىمىز  الگى...  «ادەتتىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەپ جازىلىپ جۇرگەندەي، وزىق ادەت بولىپ شىقتى: سايلاۋ قاشان وتەتىنىن، سايلاۋ ۋچاستوگى دەيتىننىڭ قايدا ەكەنىن، كىمدى قايدا، نە ءۇشىن سايلاۋ كەرەكتىگىن ءبىر-بىرىمىزدەن ءتىپتى سۇرامايتىن دا بولدىق. اۋىز ەرىكتى، قۇلاق بوس، جۇيكە تىنىش، راحات-اق!

شىركىن-اي، قازاقتان ءسوز قالعان با: «سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى» دەدى-اۋ! ءبىزدىڭ ادەتىمىز  وڭ-سولىمىزداعى، الدى-ارتىمىزداعى الپىس شاقتى كورشىمىزگە ءتۇپ-تۇگەل جۇعىپ، ولار دا الەكتەنبەيتىن بولدى. قازەكەمنىڭ تاعى ءبىر  ءسوزى بار عوي، «اركىم كورگەنىن ىستەيدى، بىلگەنىن ايتادى» دەگەن، تامىزباي دەگەن ەجەلدەن ەتىكشى كورشى شالىمىز، بيىل عوي دەيمىن، ء بىر كۇنى ەسىگىنىڭ الدىندا: ء«اي، بۇكىل اۋدان داۋىس بەرمەسە دە، سايلانۋعا تيىستىلەر سايلانادى! تاك شتو  بەرى كەل، ناسىباي اتايىق!» دەپ  كۇلى-ءى-ءىپ وتىر.

ءجا، ول ەزۋىن ەركىنە جىبەرىپ وتىرا بەرسىن، مەن ماۋسىمبەگىمدى ماڭايلايىن. ماۋسەكەڭ وسىدان ەكى اپتا بۇرىن جورا-جولداستارىمەن، ءيا، وزىندەي دەپۋتاتتارمەن بىرگە الگى كەزەكتى «كانيكۇل» دەگەندەرىنە شىعىپ، اۋدان ورتالىعىندا، اۋدانىمىزدىڭ اكىمى بالدىزى تويحاننىڭ ۇيىندە تاپجىلماي ون كۇن جاتىپ، تويعا بەرگىسىز دۋمان جاسادى. قايتسىن، شارشاپ كەلدى عوي. دەپۋتاتتاردىڭ جۇمىسى ءبىزدىڭ اكەلەرىمىزدىڭ ەكى وگىز جەككەن اعاش سوقامەن جەر جىرتقاندارىنداي سەكىلدى ەكەن. گازەت وقيتىندار سولاي دەيدى. حالىقتىڭ ەڭبەكتەگەن سابيىنەن ەڭكەڭدەگەن كارىسىنە دەيىن ءبارىنىڭ كەشەگى، بۇگىنگى، ەرتەڭگى حال-جاعدايىن قالاي جاقسارتۋ كەرەكتىگىن ويلاپ، ءيا، ەگەر شىن بولسا، كۇنىنە ون شاقتى قاۋلى قابىلدايتىن كورىنەدى، ءيا، قاۋلى قابىلداۋلارى قاپىسىز دەسەدى جۇرت. ء اربىر قاۋلىنى اۋەلى ورىس تىلىندە جازىپ، سونسوڭ  مەملەكەتتىك ءتىلىمىز – قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ارينە، قاتەلەسىپ كەتپەس ءۇشىن، سودان كەيىن عانا ورتاعا قويىپ، ءايدا، قىزۋ تالقىلايدى ەكەن. ول دەگەنىڭ، شىراعىم، قايدان جەڭىل بولسىن، اعاش سوقا  ورتەنىپ-اق كەتەر!

قاي قاۋلىنى بولسىن، ونى دا ءبارىن بىلەتىندەردەن ەستىپ ءجۇرمىز، قىزۋ تالقىلاماۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن. ءور-ىلديدان جينالعان، بىرىنە ءبىرى ۇقسامايتىن ەرى بار، ايەلى بار، وقۋ ءوتىپ كەتكەندەرى مەن وقۋ جەتپەي قالعاندارى بار، اكادەميكتەرى  مەن ءالاۋلايلارى  بار  دەگەندەي، كوپتەن كىم  شىقپايدى، ونىڭ ۇستىنە وزدەرىنىڭ ۇزىن سانى ەكى ءجۇز بەن ءۇش ءجۇزدىڭ اراسى بولسا، كەز كەلگەن  ماسەلەنى  ءسوز قىلعاندارىندا بىردەن ءتىل تابىسۋ قايدا؟!. بىراق وسى جولعى دوڭكيگەن، الاكوز جاڭا توراعالارى مامىلەسۋدىڭ جولىن تەز تاۋىپتى. ول الماتىدا بەس جىل، ماسكەۋدە ءتورت جىل، ۆاشينگتوندا ءۇش جىل، ەگيپەتتە ءتورت جىل، قىتايدا جەتى جىل وقىپ، ويتكەنى، قىتايدىڭ جازۋى تىم قيىن دەسەدى، كورىپ ءجۇرمىز عوي، سىنادان ساراي سالعانداي، وبشىم، ول  وقۋعا ادەتتەنىپ العان عوي، سول توراعالارى تاققا وتىرعاننان ءتورت كۇننەن كەيىن: «قۇرمەتتى مىرزالار مەن حانىمدار، تويىست، دەپۋتاتتار! بارلىعىمىز مەكتەپتە وقىدىق، كلاسس جەتەكشىمىزدى سىيلاي ءبىلىپ، وعان باعىنىپ، ءتىرتىپتى بولىپ وستىك. ىزناشيت، مەن – سەندەردىڭ كلاسس جەتەكشىلەرىڭمىن، سەندەر – مەنىڭ كلاسس وقۋشىلارىمسىڭدار. ولاي بولسا، سەندەر مەنى سىيلاي بىلىڭدەر، ءتارتىپ ساقتاڭدار! مەن ءسوز بەرگەندە – سويلەڭدەر، مەن ءسوز بەرمەگەندە – سويلەمەڭدەر! مەن  پروبلەمانى قوستاپ قول كوتەرگەندە – سەندەر دە كوتەرىڭدەر، ال مەن كوتەرمەگەندە – سەندەر دە كوتەرمەڭدەر. دۇرىس پا؟ – دەپ كوزاينەگىنىڭ ۇستىنەن قاراعان كەزدە زالداعىلار ءبىراۋىزدان: «دۇرىس! دۇرىس!» دەپتى. مەكتەپ كورگەندىك، وقۋشى بولعاندىق قوي! ونىڭ ۇستىنە جۇمىستارى جەڭىلدەدى – ويلانىپ ومالمايتىن بولدى. كۇنىنە ون شاقتى ەمەس، وتىز شاقتى قاۋلى قابىلداي سالۋعا  دا بولادى!

ارينە،  ماۋسىمبەك مۇندا ون كۇن بويى بۇك ءتۇسىپ الىپ جاتپادى. ءبىر مەزەت كوشەگە شىعىپ، تازا اۋامەن دەم الىپ  تا ءجۇردى. كوشەگە شىققان سايىن، ءيا، سايلاۋدا وزىنە داۋىس بەرگەندەردىڭ كەيبىرەۋلەرىمەن ويدا جوقتا كەزدەسىپ قالاتىن بولدى. ولاردىڭ ءبىرى  اۋدان ورتالىعىنداعى اۋرۋحانانىڭ جابىلىپ قالعانىن ايتسا، ءبىرى جالعىز مونشانى جوندەۋ باستالعالى ەكى جىل بولعانىن، بيىل دا بىتەر ءتۇرى جوعىن  ايتتى. ەندى ءبىرى اۋدان ورتالىعىنان جەتى شاقىرىم جەردەگى اۋىلى اۋىزسۋسىز وتىرعالى بەس اي بولعانىن، ال كەلەسىسى اۋداننىڭ بۇرىنعى اكىمىنىڭ اتاسى اتىنداعى جەتىجىلدىق مەكتەپتىڭ شاتىرىن جەل جۇلىپ اكەتكەلى جارتى جىل بولعانىن، ودان كەيىنگى ءبىرى استانادا، الماتىدا شىعاتىن پالەنباي بەت گازەتتەرگە باستىقتاردىڭ بيىل دا ەرىكسىز جازدىرىپ، ونسىز دا ۋاقتىلى الا المايتىن زەينەتاقىلارىن جىرىمداعاندارىنا كۇيىنسە، كوپشىلىگى اۋىلداردى جۇمىسسىزدىق جايلاپ، قىمباتشىلىق قىسپاققا العانىن تۇيىلە ايتىپ، ءبارى دە: «اي، ماۋسىمبەك! پارلامەنتكە دەپۋتات بولىپ تىركەلگەنىڭدەگى كەشتە، سالتاناتتى جينالىستا،  ساعان  وسىنىڭ ءبارىن وڭداۋدى امانات ەتىپ ايتىپ ەدىك قوي، ەسىڭدە مە؟» دەگەندەرىندە ماۋسەكەڭ: «ەسىمدە، كوكە، ەسىمدە!»، «ەسىمدە، اتا، ەسىمدە!»، «ۇقتىم، اپاتاي، ۇقتىم!» دەپ، بارىنە: «مەن بۇل ماسەلەنى الداعى ءماجىلىسىمىزدىڭ كۇنتارتىبىنە قويىپ كەتكەنمىن، كوپ كەشىكپەي تالقىلايمىز، ءبارىن رەتتەيمىز!» دەپ  قۇشاق-قۇشاق ۋادە ۇلەستىرىپ قۇتىلدى...

قۇرمەتتى دەپۋتاتتاردىڭ قۇرامى تۋرالى العاشقى رەسمي اقپارات اشىق مالىمدەگەندەي، حالىق سەنگەن وكىلدەردىڭ سەكسەن پايىزى –  قالانىڭ كادرلارى. مىنە، گازەتتەردىڭ جازۋىنشا، سولاردىڭ قىرىق پايىزى شەت ەلدەردىڭ كۋرورتتارىنا قالجىراپ جەتىپ، ەس جيىپ، ويناپ-كۇلىپ ەمدەلىپتى. ارينە، كۇش-قۋاتى ارتىپ، جۇمىسقا قۇشتارلىعى كۇشەيىپ كەلىپتى. ال وزىمىزدە قالعان جارتىسىنىڭ ءبىرىنشى جارتىسى رەسپۋبليكا كۋرورتتارىندا اۋناپ-قۋناپ، ەكىنشى جارتىسى اۋىلداعى اكە-شەشەلەرىنە، تۋىس-تۋمالارىنا باس كورسەتىپ قايتقان...

كانيكۇلدەرى ءبىتىپ، دەپۋتاتتار پارلامەنت عيماراتىنا قايتادان جينالدى.

شۇرقىراپ تابىسقان دەپۋتات مىرزالار مەن حانىمداردىڭ ءماجىلىس ارەدىكتەرىندەگى اڭگىمەلەرى ارقيلى بولادى ەكەن، مىسالى، بىردە: اقش پرەزيدەنتى وبامانىڭ ءبىر جيىندا ساعىز شايناعانىنان باستالىپ، استانادا ماسانى قۇرتۋدىڭ عىلىمي ءتاسىلى تابىلعانىمەن  اياقتالسا، بىردە افريكادا 84 جاستاعى شالدىڭ 25 جاستاعى  قىزعا ۇيلەنگەنىنەن باستالىپ، قىتايدا ايۋدىڭ «پاندا» دەپ اتالاتىن ءتۇرىن ۇيدە ءوسىرۋ  قولعا الىنعانىمەن اياقتالىپتى. بىلگەنگە داۋا جوق قوي،  دەپۋتاتتارىمىز بىردە اۆستراليا دەگەن ەلدە قويدىڭ كوپتىگى سونشاما، حالقىنىڭ جان باسىنا شاققاندا ءبىرجارىم مىڭنان اينالاتىنىن ايتىسسا، ەندى ءبىر جولى دۇنيە ءجۇزى مۇحيتتارىنداعى ەڭ ۇلكەن كيتتىڭ ۇزىندىعى پالەن مەتر، سالماعى تۇگلەن توننا دەپ تالاسىپ قالىپ،  تسيفرى از بىرەۋى  تسيفرى كوپ بىرەۋىنىڭ جاعاسىنا جارماسىپتى. انەكي، شىندىق ءۇشىن جانپيدا!

ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار – اۋىلدان استاناعا دەيىن – جالپى حالىقارالىق ماسەلەلەردى ءسوز ەتىپ داعدىلانعان عوي، ماجىلىستە دە، ونىڭ ارەدىگىندە دە سول داستۇرلەرىنەن جاڭىلماي ءجۇر. دۇرىس. حالىقارالىق ۇلكەن ماسەلەلەردى قىزۋ ايتىسپايىنشا  رەسپۋبليكا، وبلىس دەڭگەيىندەگى كىشى ماسەلەلەرگە ءمان بەرۋ ىڭعايسىز. ونى ماۋسىمبەك تە، باسقا دەپۋتاتتار دا «بەسكە» بىلەدى. بىلگەن سوڭ ماجىلىستەرىنىڭ كۇنتارتىپتەرىندە كىشى ماسەلەلەردىڭ بولۋىن كەرەك ەتپەيدى. مىسالى، توراعانىڭ حابارلاۋىنشا، وسى ايدا وتكىزىلەر ءماجىلىس كۇنتارتىبىندە قىرىق ماسەلە تۇر. ماۋسىمبەك سولارمەن تانىستى دا، ادەتىنشە، ويلانۋعا كىرىستى: ء«بىزدىڭ اۋدان ورتالىعىنداعى اۋرۋحانانىڭ جابىلىپ قالعانىن قىرىق ءبىرىنشى ماسەلە  ەتىپ كۇنتارتىبىنە ۇسىنايىن...  ۇسىنايىن با، الدە... ماعان سايلاۋشىلارىم تاپسىرعان امانات قوي...  بىراق... الدە توراعا رەنجىپ جۇرە مە...  جاڭا ادام...  كەلىسپەي... دا، «كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى» دەگەن... ءيا، قويا تۇرايىن، سايلاۋشىلارىم دا شىداي تۇرار».

باسقا دەپۋتاتتار ماۋسىمبەكتەن كەم بە ەكەن؟!.  ولار دا الدى-ارتىن ويلاي الادى. ويتپەسە، دەپۋتات بولعانى نەتكەنى! ماسەلەن، مىرىشحان اۋىلىنىڭ اۋىزسۋعا زارىعىپ وتىرعانىنا جەتى اي بولعانىن ايتا دابىل قاعۋعا مىندەتتى ەكەنىن ءبىلدى دە...  «جوق، اۋىزسۋدى قالادان تاسىپ ءىشىپ وتىرعان اۋىل جالعىز بىزدىكى ەمەس، ولاي بولسا، ول ماسەلەنى اۋەلى باسقالار كوتەرسىن، مەن قوسىلا سالام عوي» دەپ ىشتەي شەشىم شىعارىپ الدى.

ال تەگىسقۇل شە؟ ول اۋىلىنداعى مەكتەپتىڭ قۇلاعالى تۇرعانىن ەستىدى. ە، نەگە قۇلاماسىن، ءوزى ءبىرىنشى سىنىپتاپ باستاپ وقىپ بىتىرگەن مەكتەبى. ودان بەرى ءبىر ەمەس، بەس مەكتەپ قۇلايتىن ۋاقىت بولدى. بارىپ كورۋگە تەگىسقۇلدا مۇرشا جوق، دەپۋتاتتىق جۇمىس ونىسىز دا قاۋىرت. ياعني، مەكتەپتى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ ماسەلەسىن قاشان ءوزى كەلەسى كانيكۋلدارىندا بارىپ، اسىقپاي كورىپ قايتقانىنشا قوزعاۋ دۇرىس بولمايدى.

اناۋعالي بۇلاردىڭ ەكەۋىنەن دە ارىراق ويلادى. ءوزىن سايلاعان پوسەلكەدە ەلەكتر جۇيەسى قۇرىپ كەتكەلى ەكى جىل. سەبەبى بەلگىسىز. سونى ماڭىزدى ماسەلە ەتىپ مىقتاپ كوتەرۋگە اناۋعالي مىندەتتى بولعالى ءبىر جىل، بىراق كوتەرمەي ءجۇر. سەبەبى بەلگىلى. دۇنيە جۇزىندە بار مەملەكەتتەردىڭ ءبارى ەكونوميكالىق داعدارىسقا ۇشىراپ جاتقاندا ءبىر پوسەلكەنىڭ جوعىن جوقتاۋ ۇيات ەمەس پە؟ ارينە، ۇيات! ەسى بار پارلامەنت قيىنشىلىقتى كەزەڭدە مۇنداي ۇساق-تۇيەكپەن  شۇعىلدانباۋعا ءتيىس.

ال الگى... ءجا، وسى ۇشەۋى جەتەر. ءبىر پارلامەتكە مۇشە بولا تۇرا پىكىرلەرى بىرىڭعاي بولۋىن بىلمەسە، نەسى دەپۋتات، سولاي ەمەس پە؟! پرەزيدەنتتىڭ، پرەمەر-ءمينيستردىڭ، مينيسترلەردىڭ  ايتۋىنشا، ءبىزدىڭ ماڭگى ەل الەمدەگى شىلقا باي ون  ەلدىڭ ورتاسىنان نە بيىل، نە كەلەسى جىلى ويىپ تۇرىپ ورىن الادى. ەندەشە، پالەن اۋىلدا اۋىزسۋ مەن مونشا جوق، جارىق پەن جىلۋ جوق، اۋرۋحانا مەن تەلەفون جوق، ونىڭ ەسەسىنە جۇمىسسىزدىق بار، ايلىق جالاقى تىم از، زەينەتاقىمىزدى ۋاقىتىندا بەرمەيدى دەگەندەي كودي-ءسوديدى كوبەيتپەۋ كەرەك، ءبىزدىڭ ماڭگى ەلدى تىپىرشىپ توسىپ وتىرعان اناۋ ون ەلدەن ۇيات بولادى!

ءيا، كودي-ءسوديدى، ماسەلەن، دەپۋتات ەمەس ماۋسىمبەك ايتسا، ە، مەيلى، ال دەپۋتات ماۋسىمبەك ايتسا، ول ەندى جاراسپايدى-اق!

ياعني بىزدە ماۋسىمبەك ەكەۋ. سايلاۋشىلارىنا  ۋادە ۇلەستىرىپ كەتكەن    ماۋسىمبەك بار دا، پارلامەنتتىڭ زالىندا «ادەپ ساقتاپ» جۇرگەن ماۋسىمبەك بار. ول عانا ما، مىرىشحان دا، اناۋعالي دا، تەگىسقۇل دا. باسقالار دا ەكى-ەكىدەن.  ولاي بولسا،  بىرەۋدەن ەكەۋ كوپ ەمەي نەمەنە؟!

عابباس قابىشۇلى. 

(03. حI1. 2015 ج.)  

Abai.kz