بارشاعا بەلگىلى بۇل كۇندەرى ءبىر مەملەكەتتى نەمەسە ءبىر ۇلتتى دۇنيە جۇزىنە بىردەن جاقسى جاعىنان تانىتۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى دا ۇتقىر ءتاسىلى – سول ەلدىڭ تەك قانا وزىنە ءتان بولعان ەرەكشە سپورت ءتۇرى نەمەسە عىلىم-تەحنيكا، ونەر- بىلىمدەگى جاھاندى جالت قاراتار جاڭاشا جەتىستىكتەرى مەن توپتان وزعان تولاعاي تابىستارى بولىپ كەلەدى. مىسالى: الەم ەلدەرى، عىلىم-ءبىلىم، تەحنيكا دەگەندە امەريكا، جاپونيا، گەرمانيا، يزرايلدى بىردەن كوز الدىنا ەلەستەتسە، ال سپورت دەگەندە:  فۋتبول دەسە بىردەن برازيليانى، كاراتە دەسە جاپونيانى، بوكس دەسە شىعۋ تەگى ەگيپەت، بۇگىنگى  كۋبا، بۇقا سايىسى دەسە يسپانيانى ... دەگەندەيىن.

ال ءبىز، قازىرشە دۇنيەنىڭ نازارىن  عىلىمداعى جەتىستىكتەرىمىز بەن  تەحنيكاداعى جاڭالىقتارىمىز ارقىلى  ءتانتى ەتە المايتىنىمىز بەسەنەدەن بەلگىلى. ەندەشە قازاق حالقىن، قازاق مەملەكەتىن دۇنيە جۇزىنە تەك قازىرشە سپورت ارقىلى عانا تانىتۋ مۇمكىندىگىمىز بار. سوندا ول  قانداي ۇلتتىق سپورتتىڭ ءتۇرى؟   بارىمىزگە ايان، ول كوكپار بولۋعا ءتيىس. ارينە، ەگەمەن ەل بولعاننان بەرگى 22 جىل ىشىندە سپورتتىڭ بوكس تۇرىنەن دۇنيەجۇزى تاني باستاعان قازاقستان ەلى اتاندىق. بۇعان ءبارىمىز دە قۋانىشتىمىز. ءارى وسى ءۇردىسىمىزدى جولىنان جازباي جالعاسا بەرسە ەكەن دەپ تىلەيمىز. مەنىڭ باستى ايتايىن دەپ وتىرعانىم:  ۇلتتىق سپورت ارقىلى ياعني،  قازاق دەگەن ۇلتتى قايتكەندە دە تانىتۋ.

ءبىراز جىلداردان بەرى مەملەكەت ىشىندە جىل سايىن ءار ايماقتىڭ كوكپار كوماندالارى ءوزارا سايىسقا ءتۇسىپ، كەيدە حالىقارالىق جارىستار جاساپ: قازاق، قىرعىز، تۇرىكمەن، قىتاي، ماڭعول  دەگەندەي ءبىراز مەملەكەتتەر قاتىسقان ءدۇبىرلى دودالار وتكىزىپ تە جاتىرمىز. قۋانىشىمىزدا شەك جوق. ماقتاپ -ماداقتاپ ۇزدىكسىز تەلەارنالاردا كورسەتىپ  حالىقتىڭ ويىنان شىعىپ كوكەيىنە دە قوناقتاعان سياقتىمىز. دەگەنمەن، «وسىنداي ناعىز ەر جۇرەك ەگەي ازاماتتار عانا وينايتىن، قاس باتىرلىقتىڭ قاھارى مەن ايباتىن ايگىلەيتىن اۋقىمى ايدىندى سپورتتىڭ  ايبىنىن، ايتارلىقتاي كورسەتە الىپ ءجۇرمىز بە؟»  دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى.  ەگەر ءبىز شىنىمەندە كەرەمەتتەي ەتىپ كورسەتە العان بولساق، نەگە ساناۋلى عانا  بەس-التى مەملەكەتتەن باسقا ەلدەر تاڭ قالىپ، تاڭىرقاپ، ءتانتى بولىپ تامسانىپ، ءوز جەرلەرىندە كوماندا قۇرىپ جارىستار ۇيىمداستىرماسا دا  قازاق ەلىنە كەلىپ،  ءولىپ-ءوشىپ كورىپ، شالقار شابىتپەن  كوزايىم بولىپ قايتپايدى؟  كوكپار دەگەندە نەلىكتەن شەتەل ازاماتتارى، قازاقتى كوز الدىنا ەلەستەتە المايدى؟ دەمەك ءبىز وسى اتا-بابالارىمىزدان جالعاسىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى سپورتىمىزدىڭ دەڭگەيىن  دەرلىكتەي كورسەتە الماعانىمىز بولۋى كەرەك.

ءاۋ باستا، وسى ۇلتتىق  سپورتىمىزدىڭ  ومىرگە كەلۋ، جارىققا شىعۋ تەگىنىڭ كوك ءبورى  سوزىنەن، ياعني،  «كوك ءبورى تارتۋدان» كەلگەنىن اڭىز اڭگىمە رەتىندە ءبارىمىز دە ايتامىز. بىراق، ونىڭ ناقتىلى قاي زاماندار دا قانداي سەبەپكە بايلانىستى  تۋىنداعانىن، ون بەسىنشى عاسىردىڭ عۇلاماسى وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلىنان تىڭداعانىمىز ءجون سياقتى:

«قاقباسقى تورعا كۇنبي سالتانات ءىشى ەتەك باسقى. وسى شاق قازعاق كۇنبي جەۋلىك  تۇتقايىل اۋىز تاتىم ىنتىقتالعان كوكبورى قايدان كەلگىلىك بىلمەۋلىك ەشكىم. ارىس تۇتاس لاپ ەتكى. كوكبورى قول ۇستالعى. قاتەر جوعالعى. بۇل قاتەر جاراتقان يە جىبەرگىلىگى اياندىق.  ەل الاش ارىس-ارىس كۇنبي قۇتقارعىلىقتاۋلىعى قۋانعى. توبە-توبە تاپقى. اۋەل قورقىتقى، ۇرەي ۇشقىلىق. كوكبورى تۇتىلعىلىعى قۋانۋلىقتاۋلىق. الماۋىت مىنگى سايلاۋات كوكبورى ۇستاۋلىقتاعاندىق ايگى تارتار تالاسقى. بورباي- بورباي،باس- باس، قۇيرىق-قۇيرىق،قابىرعا-قابىرعا،  قۇلاق، سيراق   دەمەۋلىكتەمەۋلىك. جان -جاق تارتقى. اۋەل كوكبورى جانتالاسقى، قاپقى،  جارعى. سوڭعىلىق پارشا -پارشا قول باسى جۇلىنعىلىق قان ارالاسقى ەت تۇك. قىزىق.  قولدا بارلىقتار قاشقى، باسقا تالاسقى. تەلىم-تەلگى، قاشقى- قۋعى، كوز كورگى كۇنبي قازعاق  قۋانعى، سوڭعىلىق  جالعاسقى كوكبورى تارتقى جارلىق شىققى، جالعاسقى.»

قازىرگى تىلىمىزدەگى اۋدارماسى: ء«توردىڭ باس اعاسى قازعاق كۇنبي سالتانات ىشىندە تورگە وتىردى. جينالعان ارىستارعا شاراپات شاتتىعى تاسىعان مۇنداي كۇن تىم سيرەك كەزىگەتىن. وسى كەزدە تۇتقيىلدان ءبىر كوك ءبورى كۇنبيدى جەۋگە ۇمتىلدى. ونىڭ قايدان شىققانىن ەشكىم بىلمەدى. ارىس بىتكەن لاپ قويدى. كوك ءبورى قولعا ءتۇستى، قاتەر جويىلدى. بۇل قاتەردى جاراتقان يە جىبەرگەندىگى ايقىن. الاش ەلى ارىستارى كۇنبيدى قۇتقارعاندىقتارىنا قۋانىستى. توبە-توبەگە جيىلدى. تۋباستا جانى مۇرنىنىڭ ۇشىنا كەلە قورىقتى. كوك ءبورىنىڭ قولدى بولعانى قۋانتتى. اتتى جاساقتار ۇستالعان كوك ءبورىنى تالاسا تارتقالى تۇردى.  باس دەمەي، بۇتى-قولى دەمەي، قۇيرىعى دەمەي، قابىرعا، سيراق،  قۇلاق  دەمەي، قولى ىلىنگەنىن ۇستاپ، جان-جاققا تارتتى.  العاشىندا كوك ءبورى جانتالاسىپ قاپتى. جارىپ تا جىبەردى. ارتىنان پارە-پارەسى شىعىپ، قانى مەن ءجۇنى ارالاسقان ەتى كورىنگەننىڭ قولىندا كەتتى. قىزىق-اق بولدى. قولىنا ىلىنگەندەر قاشتى، باسقالار قۋا تالاستى. قىم-قۋىت قاشىپ ءجۇر، قۋىپ ءجۇر. كورىپ وتىرعان كۇنبي قازعاق قۋانعانىنان  كوك ءبورى تارتۋدى جالعاستىرۋعا جارلىق ءتۇسىردى.» (“شيپاگەرلىك بايان”. شىنجاڭ عىلىم-تەحنيكا، دەنساۋلىق ساقتاۋ باسپاسى. 436 بەت.)

مىنەكي بۇل ويىننىڭ ومىرگە كەلۋىنىڭ ءوزى وسىنداي قىزىقتى، تاريحي وقيعاعا بايلانىستى، تارتىمدى دا،  تاماشا بولاتىن. ارينە، كەيىننەن قىزىقتى نارسەگە كىم قىزىقپاسىن، ءومىردىڭ وزۋىمەن ءداۋىردىڭ وتۋىنە بايلانىستى، كورشى-قولاڭ باسقا ۇلىس، ۇلتتارعا دا جۇعىستى بولىپ، ولار دا ءوز شاما-شارقىلارىنشا «لاق» تارتۋ ءداستۇرىن قالىپتاستىردى. مەنىڭ ەستۋىمشە، تەك قازاق حالقى عانا  «كوكپار» دەپ، باسقا ۇلتتاردىڭ ءبارى  ءوز تىلدەرىندە «لاق، ۇعلاق...» دەپ، اتايدى. وسىنىڭ وزىنەن-اق كوكپاردىڭ تاپ-تازا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق  وينى ەكەندىگى ءبىلىنىپ تۇرعان جوق پا؟ ەندەشە، وسى ۇلتتىق وينىمىزدى ءاۋ باستاعىداي  تارتىمدى-تاماشا كۇيىندە  كورسەتىپ، الەمدى نەگە تاڭداندىرمايمىز؟  بۇل قولدان كەلەتىن شارۋا. بۇل ءۇشىن، تەك كوك ءبورىنى تىرىدەي ۇستاپ، اۋزىن ادامدى قاۋىپ الماستاي ەتىپ توماعالاپ ( سىرت كوزگە بىلىنبەستەي ەتىپ), اق قار قۇرسانعان ميداي جازىققا نەمەسە جاسىل القاپتى جازيراعا قويا بەرىپ، قازاقى ۇلتتىق كيىم كيىنگەن، جاراۋ اتتارى جالاقتاعان، بويلارى ءجۇز سەكسەننەن بيىك كوكپارشىلارعا تارتقىزىپ، تاسپاعا ءتۇسىرىپ، ادەمى دە اسەرلى كورىنىستەر جاساپ، الەم جۇرتىنا ينتەرنەت ارقىلى، قازاق، ورىس، اعىلشىن  تىدەرىندە تاراتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن (ەگەر، ءبورىنى تىرىدەي تارتۋعا ءداتىمىز بارماسا، وندا  انيماتسيالىق فيلم ءتۇسىرىپ تاراتسا دا بولادى) . سوندا  دۇنيەجۇزى كوكپار وينىنىڭ قادىر-قاسيەتىن بۇگىنگىدەن گورى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، كەشەگى سايىن دالانى سان عاسىرلار بويى دۇبىرلەتكەن ارىسى كوشپەندىلەر، بەرىسى «قازاق» دەگەن ەر جۇرەك حالىقتى بىلە جۇرۋىنە سەپتىگىن تيگىزەر ەدى.

شاياحمەت قاليۇلى

Abai.kz

كاسىپقوي بوكستىڭ قاعانى - قانات جەڭدى!