حالىقتىڭ كوشى-قونى جانە جۇمىسپەن قامتىلۋى ماسەلەلەرى بويىنشا سەنات دەپۋتاتى مۇرات باقتيارۇلى وسى سالادا قالىپتاسىپ وتىرعان كەيبىر تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى ورتاعا سالدى. قازاق ۇلتىنىڭ، قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرى شەشىلىپ جاتقاندا، ءوز ويىن ىرىكپەي ايتىپ، كوشى-قوننىڭ كوشى تۇزەلۋ ءۇشىن شىرىلداۋ سەناتوردىڭ سەركەلىگىن كورسەتسە كەرەك...

ءبىز مۇرات باقتيارۇلىنىڭ پىكىرىن تولىعىمەن وقىرماندار نازارىنا  ۇسىنىپ  وتىرمىز.

بۇل ءوزىنىڭ ۇلتىن، ەلىن سۇيەتىن ازاماتتاردى بەي-جاي قالدىرا المايتىن، قوعامىمىزدا ءارتۇرلى پىكىرلەرگە ارقاۋ بولىپ كەلە جاتقان كوكەيتەستى ماسەلەنىڭ ءبىرى. ويتكەنى ول ەلىمىزدىڭ الەم الدىنداعى بەدەلىنە، ۇلتىمىزدىڭ دەموگرافيالىق وسىمىنە، شەتەلدەگى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىستى. جالپى كوشى-قون الەمدىك دەڭگەيدەگى توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتقان ءۇردىس. قازاق ەلى شەتەلدە تۇرىپ جاتقان قانداستارىن ءوز وتانىنا كوشىرىپ الۋ بويىنشا دۇنيەجۇزىندە ەڭ الداعى ءۇش مەملەكەتتىڭ قاتارىندا ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. شەتەلدەگى اعايىنداردى ەلگە كوشىرۋدە تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. ءتىپتى ەكونوميكالىق داعدارىسقا قاراماستان جۋىردا عانا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋعا ارنالعان سالتاناتتى جيىندا ەلباسىمىز «كوشى-قون قايتا جانداناتىن بولادى» دەپ كەسىپ ايتتى. سونىڭ ايقىن دالەلى – بۇگىن قابىلدانايىن دەپ وتىرعان زاڭ جوباسى. جاڭا زاڭ جوباسىندا مينيستر حانىم ايتىپ كەتكەندەي، قازاقستاننان تىس ەلدەردە ءومىر سۇرەتىن ەتنيكالىق قازاقتار اتاجۇرتىنا ورالعاننان كەيىن بۇرىنعىداي اۋرە-سارساڭعا سالىنباي «ورالمان مارتەبەسىنە» ەش كەدەرگىسىز قول جەتكىزىپ، ادەتتەگىدەي ءتورت جىل ەمەس، ءبىر جىل ىشىندە ەلىمىزدىڭ ازاماتتىعىن الا الادى، بۇرىنعىداي تولەم قابىلەتى تۋرالى انىقتاما تالاپ ەتىلمەيدى. سونداي-اق، سوڭعى ءۇش جىلدا قانداستارىمىزدى سەرگەلدەڭگە تۇسىرگەن «تۇراقتى تىركەۋدەن شىعىپ كەلۋ» تالابى الىنىپ تاستالىندى. سونىمەن قاتار، زاڭدا ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە قونىستاناتىن قانداستارىمىزعا قوسىمشا الەۋمەتتىك وتەماقىلار قاراستىرىلعان. مۇنىڭ بارلىعى سوڭعى جىلدارى توقىراۋعا ۇشىراعان كوشى-قوننىڭ جاندانۋىنا جاڭا قارقىن بەرەدى دەگەن سەنىم ۇيالاتادى. سوندىقتان دا وسى زاڭدى ءوزىم تولىق قولدايمىن جانە ارىپتەستەرىمدى دە قولداۋعا شاقىرامىن.  

تالقىعا ءتۇسىپ وتىرعان زاڭدا قوعامدا، باق-تا ۇلكەن پىكىر-تالاس تۋدىرعان ماسەلە  –  قانداستارىمىزدىڭ كەلگەن ەلىندە «سوتتىلىعىنىڭ» بار بولۋىن، نە جوقتىعىن راستايتىن قۇجاتتى تالاپ ەتۋگە بايلانىستى. اسىرەسە، قىتايدان كوشىپ كەلەتىن قانداستارىمىزعا «سوتتىلىعىنا» انىقتاما الۋدا ول ەلدىڭ ىشكى زاڭدىلىعىنا بايلانىستى ءبىرشاما قايشىلىقتار بار ەكەندىگى بەلگىلى بولدى. ارينە جاھاندانۋ كەزىندەگى الەم ەلدەرىندەگى كوپتەگەن قاقتىعىسقا بايلانىستى بوسقىنداردىڭ كوبەيۋىنە قاتىستى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قورعاۋ ماقساتىندا سىرتتان كەلەتىن كەلىمسەكتەردىڭ كوشى-قون اعىنىمەن تۋىندايتىن قاۋىپ قاتەردىڭ الدىن-الۋ وتە وزەكتى جانە قاجەت. دەگەنمەن بۇرىن مۇنداي تالاپ شەتەلدەردەن كەلەتىن ەتنيكالىق قازاقتارعا قاتىسى جوق بولاتىن. جانە ۇكىمەت قاۋلىلارىنىڭ كوبىندە ماسەلە شەتەلدەگى قازاقتارعا قاتىستى بولعان جاعدايدا «ەتنيكالىق قازاق وكىلدەرىنەن وزگە» دەگەن تىركەس ارنايى قوسىلاتىن ەدى. ءتيىستى مينيسترلىكتەر وسى ماسەلەگە تاعى ءبىر تالداۋ جاساپ، شەتەلدىك قانداستارىمىزدىڭ اتا جۇرتىنا ورالۋىنا ءبىرشاما كەدەرگى جاسايتىن وسى ماسەلەنىڭ دۇرىس شەشىمىن ۇسىنادى دەپ سەنەمىن.

سونىمەن قاتار، ءالى دە بولسا ەتنيكالىق كوشى-قون تەك ورالماندارعا عانا ەمەس، ول ەڭ الدىمەن تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن، قازاق ەلىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋى ءۇشىن قاجەت دەگەن ۇكىمەتتىڭ ورالماندارعا دەگەن ۇستانىمى، كوزقاراسى، ياعني كوشى-قون جۇمىسىنىڭ ۇكىمەت ۇسىنعان ناقتى باعىت-باعدارى مەن ءىس-شارالار جوسپارى جەتىسپەيتىن سياقتى. مىسالى وسى كەزگە دەيىن زاڭنىڭ ەتنيكالىق كوشكە بايلانىستى باپتارىن قالاي جۇزەگە اسىرامىز دەگەن ماسەلەلەر تولىققاندى قاراستىرىلعان ەمەس. اتاپ ايتساق، وركەنيەتتى مەملەكەتتەردە ءوز قانداستارىن اتاجۇرتىنا كوشىرۋ جۇمىستارىن الدىمەن شەتەلدەردە باستايدى، كوشۋشىلەردىڭ تىزىمدەرىن جاساۋ، ولاردىڭ ازاماتتىق الۋعا قاجەتتى قۇجاتتارىن جيناۋ، ولار شەكارادان قاشان وتەدى، ەلىنە كەلگەندە قاي جەرگە ورنالاسادى، باسپانانى قالاي الادى، قاي جەرگە جۇمىسقا ورنالاسادى سياقتى ماسەلەلەر الدىن الا انىقتالادى. بىزدە بۇل جۇمىستاردىڭ بىردە-بىرەۋى جۇرگىزىلمەيدى. ويتكەنى شەتەلدەردەگى قازاق ەلشىلىكتەرىندە نە قارجى، نە شتات ارنايى بولىنبەگەن. وسىنىڭ سالدارىنان قانداستارىمىز ەلگە وزدەرى كەلەدى، ورنالاساتىن جەردى، تۇراقتى تىركەۋدى وزدەرى شەشەدى، ال ەلدەگى كوشى-قون مەكەمەلەرى ءوز جۇمىستارىنا تەك وسى ماسەلەلەر رەتتەلگەننەن كەيىن كىرىسەدى. سول سەبەپتى كوپتەگەن ەتنيكالىق كوشتەگى كەلەڭسىز، داۋلى ماسەلەلەر وسىنداي جاعدايدان تۋىنداپ جاتادى. سوندىقتان دا قانداستارىمىز كوپ تۇراتىن قىتاي، مونعوليا، وزبەكستان سياقتى ەلدەردە بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ جولىن قاراستىرۋ كەرەك.

كوشى-قون جۇمىسىنىڭ جاندانۋىنا كەدەرگى بولاتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – ول كوشى-قون اينالىساتىن مەكەمەلەردىڭ ءجيى وزگەرىسكە ۇشىراۋى مەن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ۇيلەستىرىپ وتىراتىن تۇراقتى ورگاننىڭ بولماۋى. قازىرگى كەزدە كوشى-قون جۇمىستارى سىرتقى ىستەر، ىشكى ىستەر، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىكتەرى مەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى اكىمشىلىكتەرىنە جۇكتەلگەن. كوشى-قون مەكەمەسىنىڭ ءوزى دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ مينيسترلىگىنە قاراستى كوميتەتىنىڭ ەشكىمگە ۇكىمى جۇرمەيتىن، وبلىستاردا ەشقانداي بولىمشەلەرى جوق شاعىن باسقارما عانا. مۇنداي جاعدايدا قانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋىنا بارىنشا جاعداي جاسالىنادى دەگەنگە سەنۋدىڭ ءوزى قيىن. سول سەبەپتى كوشى-قونعا قاتىستى بار ماسەلەلەردى ۇيلەستىرىپ، شەشىپ وتىراتىن قۇزىرەتى بار ءبىر ورتالىق ورگان قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.  

كوشى-قونعا بايلانىستى تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە شەتەلدەن كوشىپ كەلەتىن قانداستارىمىزدىڭ جەكە مەنشىگىندەگى اۋىل شارۋاشىلىق، ت.ب. سالالارىندا پايدالانىلاتىن تەحنيكالارى مەن مال جانۋارلارىن شەكارادان وزدەرىمەن بىرگە الىپ وتۋگە قاتىستى تۋىنداپ وتىر. اسىرەسە، مونعولياداعى قازاقتاردىڭ مەنشىكتەرىندە  6-7 ملن. تارتا قوي-ەشكى جانە جىلقى مالدارى بار. ەلگە كوشكىسى كەلەتىندەر وزدەرىنىڭ جوعارىدا اتالعان دۇنيە-مۇلىكتەرى مەن مالدارىن اتا جۇرتقا ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى جولعا بايلانىستى الىپ ءوتۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن ايتادى. بۇل ماسەلە زاڭ ارقىلى ەمەس، قازاقستان، رەسەي، مونعوليا اراسىنداعى كەلىسىم شارتتار ارقىلى جانە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق قۇجاتتارى ارقىلى رەتتەلۋى كەرەك شىعار. ەگەر وسى ماسەلە وڭ شەشىلىپ جاتسا ەلىمىزگە قانداستارىمىزبەن بىرگە ولاردىڭ بايلىق كاپيتالى دا قاتار كىرەتىن بولادى.

سوڭعى ءتورت-بەس جىلدىڭ كولەمىندە باق-دا ورالماندارعا قاتىستى قاراما-قايشى پىكىرلەر كوپ ايتىلۋدا. جالپى ورالماندار ماسەلەلەرى تۋرالى اقپارات شىنايى، ناقتى ماتەريالدارعا سۇيەنىپ بەرىلگەنى دۇرىس. ەلگە كوشىپ كەلگەن باۋىرلارىمىز ۇلتىمىزدىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-داستۇرلەرىنىڭ دىڭگەگىن بەرىك ۇستانعان ەڭبەكقور، كاسىپشىل، وتانسۇيگىش ازاماتتار ەكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. ولاردىڭ اراسىندا ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار، ونەر قايراتكەرلەرى، وقىمىستى عالىمدار بار. اتاجۇرتىم، ەلىم دەگەن ازاماتتارىمىزدىڭ اراسىندا اتقارۋشى، زاڭ شىعارۋشى ورگاندارىندا قىزمەت جاساۋشىلار جوقتىڭ قاسى. ۇكىمەتىمىز وسى ماسەلەگە دە كوڭىل اۋدارسا ەكەن دەيمىز.

سونىمەن قاتار، شەتەلدەردەگى تۇرىپ جاتقان قازاق دياسپورالارىن بىلىمگە، مادەنيەت سالاسىنا قاتىستى، ياعني وقۋلىق، ءباسپاسوز ونىمدەرى، تالىمدىك جانە كوركەم ادەبيەت، تەاترلارداعى رەجيسسەرلىك جۇمىسقا، ۇلتتىق اسپاپپەن قامتاماسىز ەتۋگە قاجەتتى مامانداردى قازاقستاندا دايىنداۋعا ناقتى قولداۋ جاساۋ جوق دەسە دە بولادى. اسىرەسە، وزبەكستان مەن موڭعولياداعى قازاق مەكتەپتەرىن وقۋلىق، عىلىمي-ادىستەمەلىك ماتەريالدارمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ءوز قۇزىرەتىنە الۋى كەرەك. ساياسي-تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى شەتەلدەردەگى تارىداي شاشىلىپ تۇرىپ جاتقان ەتنيكالىق قازاقتار تۇتاس قازاق ۇلتىنىڭ ءبىر بولشەگى، ءبىزدىڭ ورتاق باۋىرلارىمىز، تۋىستارىمىز، قانداستارىمىز. ولاردىڭ شەت ەلدە بولاشاعى بار دەپ ايتا المايمىز. ۇلت رەتىندە ولاردىڭ جويىلىپ كەتەتىندىگى تەك ولاردى عانا ەمەس، ءبىزدى دە الاڭداتۋى ءتيىس. ولارعا اتاجۇرتىنان ۇنەمى قولداۋ كورسەتۋ ءبىزدىڭ دە، ۇكىمەتىمىزدىڭ دە پارىزى ەكەنىن ۇمىتپايىق!

مۇرات باقتيارۇلى، قر پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى

Abai.kz