ج.ايماۋىتوۆتىڭ جاريالانباعان اۋدارماسى
العىءسوز
حح عاسىر باسىندا قازاق ادەبيەتى وزىق ۇلگىدەگى تارجىمالارمەن تولىعا ءتۇستى. ءبىر عانا جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ دج.لوندوننان، ر.تاگوردان، ك.بەركوۆيچتان، موپاسساننان اۋدارعان شىعارمالارىن وقي وتىرىپ، سول كەزدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىلىمىنىڭ تەرەڭدىگىنە، ويىنىڭ ۇشقىرلىعىنا، ءتىلىنىڭ كوركەمدىگىنە، تالعامىنىڭ كىرپيازدىعىنا تاڭ قالاسىڭ. بۇگىنگى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرعان تۋىندى وسى ۋاقىتقا دەيىن جارىققا شىقپاعان (تەك اتالىپ قانا جۇرگەن) ج.ايماۋىتۇلىنىڭ امەريكا جازۋشىسى كونراد بەركوۆيچتەن تارجىمالاعان «تۇقىم» اتتى اۋدارماسى. رۋمىن ەلىندە تۋعانىمەن، ۇلتى ەۆرەي بولعاندىقتان تاعدىردىڭ تەپەرىشىن كوپ كورگەن بەركوۆيچ ەل مەن جەر، ادىلەتتىلىك، ءداستۇر دەگەن ۇعىمدارعا ەرەكشە نازار اۋدارعان.
اۋدارمانىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ 1926 جىلعى 12 سانىندا، قالعانى 1927 جىلعى 1 سانىندا جارىققا شىققان ەكەن. الايدا، وسى ۋاقىتقا دەيىن ادەبي اينالىمعا تۇسپەي كەلگەن.
«ادىلدىكتىڭ جارشىسى» اتانعان بەركوۆيچتىڭ التى بىردەي شىعارماسىن قازاق تىلىنە تارجىمالاعان جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنىڭ «تۇقىم» اتتى اۋدارماسى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ كوڭىلىنە كەلەلى وي سالادى دەگەن ۇمىتپەن، نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز!
ارنايى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارى ءۇشىن ازىرلەگەن
اۋباكىروۆا قارلىعاش.
تۇقىم
قوڭىرات بەركوبىشتەن (كونراد بەركوۆيچ)
جولدىڭ نەلەر بەينەتىن تارتىپ، ءدۇبىرجىنىڭ تەرىسكەيىندەگى وسپان سەسپەنىڭ اۋىلىنا جەتتىم. باباتاۋ ورمانىنان وتكەندە ءبىر مەزەتتە اتىم قىمتىرىلىپ، پىسقىرىنا باستادى، سونشا بولمادى، سۋلىعىن تىستەپ الدى دا جونەلدى. باسى بوي بەرمەي قويدى، اعاشتىڭ تۇبىرىنەن اسا سەكىرەم دەپ، اياعىن سىندىردى دا تىنىش بولدى. اتىمنىڭ جانىن قينامايىن دەپ، باۋىزدادىم دا، جاياۋ اياڭداي بەردىم. قىركۇيەك ميزاننىڭ لايساڭ جاۋىنى، جەر بىلعانىش، ورمان ىشىمەن جيىرما شاقىرىمداي جاياۋ، جالاڭ اياق مالتىعىپ، ءۇستى باسىمدى ءورىم-ءورىم قىپ، الاكەۋىمدە ارەڭ دەگەندە كەلىپ، ىسمايىلدىڭ ەسىگىن قاقتىم. ساباداي سارى شالبار، بارقىت قىناما كيگەن، قىزىل باس تاقياسىنا جاسىل سالدە وراعان، قارا ساقالدى سەركەش ەسىكتەن شىعىپ، ەپپەن ۇيىنە كىرگىزدى.
ۇزاق كۇندى كەشتىڭ دەنىن ۇيقىمەن الدىم. الدەن ۋاقتا ويانسام، ءۇيدىڭ ءىشى ەركەك، ايەل، بالا-شاعانىڭ داۋىسىمەن ازان-قازان ەكەن. ء بارى دە جەردەگى تاپال قاراعاي ۇستەلدى جاعالاي وتىر، ۇستەلدە بۋى بۇرقىراعان پالاۋ، قۋىرعان قويدىڭ ەتى، ءاتىر ءيسى مۇرىندى جارىپ، التىن ءدانى شىپ-شىپ شىعىپ بال تۇر. استىڭ ءيسى كوزىمنەن جاس شىعاردى، مەيىلىنشە اشىعىپ كەلگەم عوي.
– قوناققا ورىن بەرىڭدەر! – دەدى ىسمايىل مەنى كورىپ. ء بارى دە ۇشىپ تۇرەگەلدى.
– قوش كەلدىڭىز! – دەپ، ءبارى دە ءتاجىم ەتىپ، قوشەمەتتەپ جاتىر.
– قوش كەپپىز! – دەپ، مەن دە ءۇي يەسىنىڭ وڭ جانىنان ورىن الدىم.
قوجايىن قولىڭىزدى جۋ دەپ، ارقاما قاپتالىن جاپتى. ساپتى اياقتان مەن بال الىپ تاتقانىمشا تاماققا قولىن سالمادى.
– ء بىزدىڭ ادەتىمىز سول، قوناققا الدىمەن بال بەرەمىز، قوناق ءۇي يەسىمەن بالداي تاتۋ بولۋعا جاقسى – دەپ ءمانىسىن ءتۇسىندىردى.
– بالداي بولىڭىز، – دەپ وزگەلەرى دە باس يزەدى.
قارقىنىمدى باسقان كەزدە، قوجايىن ماعان بۇگىن ورازانىڭ ايتى ەكەنىن ءبىلدىردى. ايت مەيرامى بۇگىن كەشكە بىتپەك ەكەن. جيىلعان ادامدار ولەڭ ايتىپ، بيلەپ جاتىر. ول دۋمانعا ارالاسۋعا ءوزىم شارشاپ كەلگەن كىسى مۇرشام بولمادى. كوزىمدى جۇمىپ، كىلەم قۇرۋلى قابىرعاعا سۇيەنىپ وتىرىپ، جان- جاعىمدا قوڭىراۋ سىلدىرلاپ، قارا تورى بۇراڭ بەلدەر قوڭىر قازداي بايپاڭداپ جاتقاندا تاعى ءىلىنىپ كەتىپتى.
ەرتەڭىندە ىسمايىل اقساقال تۇلا بويىمدى مايلاپ، جارالارىمدى بايلاپ بەرگەن سوڭ، قوناق اسى كەمىرەك بولدى، ايىپ ەتە كورمەڭىز – دەدى دە، قىرىق جىل بۇرىن باباسى قوناق قىلعان ءبىر اقىن جايىنان اڭگىمە سويلەدى.
ءبىر كۇنى ساسكەدە ارىپ-اشىپ، دالبا-دۇلبا بوپ، ءۇيى جوق، كۇيى جوق ءبىر اقىن قاراتەڭىزگە قاراي بارا جاتىپ، ءبىزدىڭ اۋىلعا سوقتى. قوشامەت قىپ قارسى الدىق. داستارحانعا وتىرعىزىپ ەت اسىپ، بال بەرىپ قوناق قىلدىق.
كوكتەم كەزى ەدى، جول جاڭبىرمەن ەزىلىپ كوپىرلەر بۇزىلىپ جاتىر ەدى، سونىمەن جۇرە الماي جاتتى. ولەڭ ايتىپ ەل كەزىپ ءجۇرىپ كورگەن بىلگەنىن سويلەدى. تالاي جەردىڭ ولەڭىن ايتتى.
اۋىلدا بوسقا جاتىپ ءىشى پىسار دەپ جىگىتتەر ءبىزدىڭ ەلدىڭ ولەڭىن ۇيرەتتى، بيكەشتەر بيلەپ، بوزبالالار جاقسى اتتاردى كورسەتىپ، بايگە جاساپ، ايەلدەر جىبەكتەرىن، باتەستەرىن ماقتاپ، كوڭىلىن كوتەردى. ۇيتكەنى و كەزدەگى ءبىزدىڭ جىلقى شىركىن جىلقى ەدى، دەگەن اراب جىلقىسىنىڭ ناق ءوزى. ايەلدەردىڭ توقيتىن جىبەكتەرى قانداي! ماقتانۋعا تۇرعانداي ەدى.
وزەن كەمەرىنەن قايتىپ، باتپاق كەۋىپ، جول تاقىل بولا باستاعان سوڭ اقىن جولىنا جۇرۋگە قامداندى. قۇراننىڭ بۇيرىعىن قولىمىزدان كەلگەنشە ورىندادىق. قوناعىمىزدىڭ قورجىنىنا قاقتاعان ەت، نان، بال سالىپ بەردىك. جولدا اشىعىپ قالماسىن دەپ ءجۇرمىز. بىزبەن قوش ايتىسقاندا اقساقالدى اقىن كوزىنە جاس الدى. ەكى تۋىپ ءبىر قالعانىمدا مەنى مۇنداي كۇتپەس. قاي ەلگە بارسام دا، كىمگە جولىقسام دا، تەڭىزدەن تەڭىز وتسەم دە جۇرگەن جەرىمدە ءسىزدىڭ اۋىلدى ماقتارمىن. سىزدەردىڭ ءتاتتى ەت، ءاتىر ءيىستى بالدارىڭىزدى ولەڭىمە قوسارمىن، جۇيرىك اتتارىڭىزدى، جىبەك ءجۇندى قويلارىڭىزدى اۋزىمنان تاستاماسپىن. الىپ ەركەك، سۇلۋ ايەلدەرىڭىزدى جىرلارمىن. بارىنەن دە كەز كەلگەن قوناققا داستارحاندارىڭىزدىڭ مۇنشا كەڭدىگىن، ەسىكتەرىڭىزدىڭ جابۋسىزدىعىن سويلەرمىن. جۇرەكتەرىڭىز دە سونداي كەڭ ەكەن. تەك ءتاڭىرى سەندەرگە ماڭگى مەيىرىم ەتسىن! – دەپ، ءجۇرىپ كەتتى.
ول اقىن كەلگەلى قاشان، وندا مەنىڭ بالا كۇنىم. ەگىنگە تۇقىم، اراعا ۇيا، قويعا قوشقار، بيەگە ايعىر قانداي كەرەك بولسا، ءبىزدىڭ حالىققا و كەزدە الگىندەي ادەت تە سونداي كەرەكتى ەدى. ادەت جاس ەدى، بىراق جاڭا ەمەس ەدى. ەندى ءبىزدىڭ ادەتىمىزدىڭ ءبارى جاڭا، بىراق ءبارى ەسكى. نەگە دەيسىڭ عوي؟ نەگە دەسەڭ ءبىز بوگدە اقىندى قوناق قىلدىق، سىيلادىق، سونىمىزدان تاپتىق. ول اقىن جيىن جەردە ءبىزدىڭ ءيىستى بالىمىزدى جىرلاپ ماقتاعان، ونى ەستىپ قايداعى – جايداعى ادامدار ءبىزدىڭ ەلگە كەلىپ ۇيا-ۇياسىمەن ارالارىمىزدى ساتىپ الىپ كەتتى.
ءبىزدىڭ ءبىر ۇيامىزعا ولار ەكى-ءۇش ۇياسىن بەردى. ء بىزدىڭ ۇيالارىمىز دا، ارالارىمىز دا مولايدى. بىراق بالىمىزدىڭ بۇرىنعى تاتتىلىگى بولدى ما دەپ سۇراسايشى.
ءبىزدىڭ ءبىر ساۋلىعىمىزدى، ءبىر قوشقارىمىزدى ساتىپ الۋعا ولار ەكى-ءۇش ساۋلىقتان، ەكى-ءۇش قوشقاردان اكەلدى. بىراق قويلارىمىزدىڭ جۇنىندە بۇرىنعى ۇياڭدىق، بۇرىنعى جۇمساقتىق قالدى ما دەسەيشى.
قورادان جىلقىمىزدىڭ، دالادان ەگىنىمىزدىڭ تۇقىمىن اكەتتى.
ءبىز سۇراي بەردىك، ولار بەرە بەردى. كوپ العان سايىن كەدەي بولا بەردىك. ۇنەمى وزگە ەلدەرمەن ايىرباس ساۋداعا قىزىعىپ، ەڭبەك، جۇمىس قىلۋدى ۇيىپ الدىق. ايىرباسپەن، ساۋدامەن كۇنەلتەتىن بولدىق. اتامىزدىڭ ادەت-عۇرپى اتتارىمىزدىڭ ارقاسىمەن، ارالارىمىزدىڭ قاناتىمەن ەرە كەتتى. ونىڭ ورنىنا ورناعان ادەت جاڭا بولسا دا، جاس بولمادى. اشۋى جەتپەگەن ساۋمال قىمىز ءتارىزدى بولدى. ويتكەنى ءبىر جەردەن ءبىر جەرگە تاسىعاندا ەڭ كونە قىمىز دا ارالاسىپ ءولىپ قالادى عوي.
اللانىڭ ءامىرى – ءامىر عوي. تەنتىرەگەن، ءۇيسىز، كۇيسىز اقىندى قوناق قىپ سىيلاعاننان كۇنا-سۇمدىعىم ارتتى ما؟ «بوگدە قوناقتى سىيلاساڭ، قۇداي ون ەسە تولەيدى» دەپ قۇراندا ايتادى. انىعىندا، بەرگەنىمىزدەن العانىمىز نەشە ەسە ارتىق بولۋىن بولدى. بىراق سانى كوپ بولعانمەن، ساپاسى بولعان جوق. نەگە دەيسىز عوي؟ بال قورەك قىلعان ارانىڭ بالىندا ءدام دە، تاتۋ دا بولمايدى ەكەن. قىرمان باسىندا قىزىلداي ايىرباستاعان تۇقىممەن البارلارىمىزدى تولتىردىق. ء بىزدىڭ جىگىتتەر بۇرىن ءوز قولىمەن ەڭبەك قىپ تاباتىن بۇيىمداردى ەندى بازاردان تابۋعا اينالدىق.
ءبىزدىڭ جىلقىمىز دا، قويىمىز دا، ارامىز دا ادام سۇراعىسىز بولدى. ء وزىمىز سالماعان استىق پەن البارلارىمىز شىپىلدادى. ەگىندەرىمىز تۇقىم سەبىلمەي قاڭىرادى. جەرىمىزگە، كىسىلەرىمىزگە ۇيرەنبەگەن جات جىلقى ات قورامىزدى جايلادى. ء بىزدىڭ كىسىلەر و جىلقىنى جاقسى كورۋدى قويىپ الدى. تەك ساتارمانعا بولا ۇستادى.
كوگىلدىر جۇننەن توقىلعان شۇبەرەك كيگەن بالالارىمىز دا ءبۇرىسىپ، قۇنىسىپ بۇرىنعى بيلەۋىنەن، جۇگىرىسىنەن، جۇرىسىنەن ايرىلىپ قالدى.
قوزعالماعان قول بوستىق پەن ەرىنشەكتىكتىڭ ارتى اۋرۋعا سوقپاق قوي. ەندى ءبىز كەدەيدىڭ كەدەيى بولدىق.
نەلىكتەن دەسەڭ، جازىعىمىز ءۇيسىز قاڭعىرعان قاڭعىباس اقىنعا ءۇي بولىپ، اس بولعانىمىز. ونداي اقىن اۋىلىمىزعا ەندى كەلە قالدى بار عوي، قوناق اسىمىزدى بەرىپ وتىرىپ ايتامىز: «جولىڭ بولسىن، ءبىزدى ولەڭ قىلام دەسەڭ قىلا بەر، بىراق ولەڭىڭدى جۋان قالتالى بايلاردىڭ الدىندا ايتا كورمە، ءوزىڭ ءتارىزدى ءۇيسىز – كۇيسىز اقىنداردىڭ الدىندا ايت» – دەپ سۇرايمىز.
مەنىڭ اتىم ىسمايىل التايلى. ء جۇز جىلدار ءوتتى، دولى پاتشا قاپقازدان ءجۇز مىڭ سەركەشتى قۋىپ جىبەرىپ، سولار ءدۇبىرجىنىڭ دالا جازىعىمەن قوپاسىنا ءسىڭىپ كەتكەن. ء بىزدىڭ بابالارىمىز سول ءجۇز مىڭ سەركەشتەن بولادى. دۋناي وزەنىنەن بەرگى سازداۋىتتاردى جارىپ وتەتىن جول بويى سوناۋ قاراتەڭىزدەن سەلىستىردىڭ بايتاق دالاسىنا شەيىن كومىلگەن اتا – بابالارىمىزدىڭ سۇيەگى. سودان بەرى تالاي سوعىس تا بولدى. زەڭبىرەكتىڭ كۇرسىلىن دە تالاي ەستىدىك. بىراق ءبىزدىڭ سوعىسقان جاۋىمىز ءدۇبىرجى قوپاسىنىڭ بەزگەگى بولدى. تۇپتەپ كەلگەندە ءبىز جەڭدىك. ء بىزدىڭ ەلىمىز، راس، ازايدى ءبىر-اق ۋىس قالدى. سوندا دا جەڭگەن سوڭ نە كەرەك. ء بىز ايازدى ۇزاق قىسپەن ارپالىستىق، ونداي قىسقا بۇرىن ۇيرەنبەگەن ەلمىز عوي. بۇرىن ادىرلى، تاۋلى جەردى مەكەن ەتكەن باسىمىز، توپىراعى سارى ساز، جازىق دالاعا دا ۇيرەندىك. ادام باسقا تۇسسە باسپاقشىل بولادى ەكەن. ساۋداگەرلەرمەن اينالىس قىلۋدى قويساق تا، ءوز قولىمىزدان وسىرمەگەن استىق پەن مالعا اڭساۋدان تىيىلساق تا، قۇداي دالادا قالدىرعان جوق، بولىستى.
وسىنى ايتىپ ىسمايىل ءسوزىن دوعاردى.
ابدەن تىڭايىپ العان سوڭ ءتورتىنشى كۇن دەگەندە ىسمايىلعا جۇرەتىنىمدى سەزدىردىم. ول جۇرەم دەگەندى قۇلاعىنا دا المادى.
– مەيرام بىتپەي كەتۋگە بولمايدى. مەيرام وتكەن سوڭ تاعى ءبىر كۇن مۇندا بولىپ، ءبىزدىڭ قۇدالىقتى كورىپ كەت، بيىلعى بولىپ وتىرعان قۇدالىقتىڭ الدى وسى. كەتسەڭ رەنجيمىز.
كونبەسەڭ ءاددىم بولمايدى. جاڭا اقساقال قۇدالىق كۇنگى ات شابىستىڭ ىشىندە بولعانىمدى قالادى. ونىڭ ۇستىنە اقساقال ۇلى اتاسىنان قالعان تۇقىمنان وتكەن بيدايدى كورسەتپەك بولعان.
– ۇلى اتام ولگەندە وسى تۇقىم ءبىر ۋىستاي – اق ەدى، بىراق قولىممەن دۇرىستاپ ماپەلەپ ەكتىم. ەگىن پىسكەندە ءبىر تۇقىمىن دا جوعالتپايىن دەپ، ءار بيدايدىڭ باسىن الاقانىممەن ۇيكەپ ۇكتىم. ودان كەلەسى جىلى مەنىڭ تۇقىمىم جيىرما ەسە كوبەيدى. قالپەتىمەن تاعى دا جەرگە سەپتىم. ء سويتىپ جىلداعىسىن جىلدا وسىرە بەردىم.
بىرنەشە جىل وتكەندە التايلىنىڭ تۇقىمى اۋىل ايماعىنا ەگىن سالۋعا جەتەتىن بولعان. سونىمەن باياعى ساۋداگەرلەرگە ساتىپ، ايىرىلىپ قالعان داۋلەتىن قايتا ورناتىپ العان. ەسكى تۇقىمدى ساقتاپ قالۋعا قام قىلعان جالعىز ادام ىسمايىلدىڭ ۇلى اتاسى بوپتى. بۇل تۇقىم شىنىندا باداناداي سالماقتى ءارى قاتتى تۇقىم ەكەن. ساتارمانعا ايىرباسقا بولا ەگەتىن تۇقىم ەمەس، جاقسى ءتاتتى باۋىرساققا بولا ەككەندەي تۇقىم ەكەن.
كۇن تۇسكە تايانعان كەزدە ءۇي-ءۇيدىڭ اراسىنان ىستامبۇلدىڭ قىزىل تاقيالارىن كيگەن جالاڭ اياق بالالار كورىندى. ولار ۇكىلەگەن، تۇمارلاعان اتتارىن جەتەلەپ، ولەڭدەتىپ، ادىردىڭ باۋرايىنداعى جاڭا شابىلعان شالعىنعا الىپ كەتتى. ء ومىرى جىلقى كورىپ ءجۇرىپ، نەشە اتاسىنىڭ تۇقىمىن ءبىر جەردەن كورگەنىم وسى، بىرتىق اياق، جالپاق تۇياق مالدابان (مولدوۆان؟) اتى دا وسىندا. ء دۇبىرجىنىڭ قاتبا تۇيەلەرى بەينەلەس، قابىرعاسىنان بۇعى كورىنگەن، سۇلىنىڭ ءيىسى مەن ۋىستى قۇلاق ساباننان وزگە دىم جەمەگەن ءدۇبىرجى ماستەكتەرى دە وسىندا. بويى سەرەيگەن، باسى شۇيكەدەي، كوزى سىعىرايعان ماسكەۋ جىلقىسىنىڭ تۇقىمى دا وسىندا. ء ار تۇقىمنان ارالاسقان، بۋدان جاس ايعىرلار دا وسىندا.
وڭشەڭ الەم بايلانعان، قۇيرىق جالى ورىلگەن، سۇزىلگەن. ء جۇنى سابىنداپ جۋىلعان، سارى مايمەن مايلانىپ جىلتىلداعان اتتار و جەردەن دە، بۇ جەردەن دە شىقتى. باستارىن قاقىرايتىپ، پىسقىرىنىپ، كىسىنەپ، قىلاڭ ۇرىپ، ويناقشىپ، ايقايلاسقان، داۋرىققان، توپتانىسقان، شۇبىرعان جاڭا ءوسپىرىم جىگىتتەردىڭ تاقىمىندا تۇرماي بارادى. ء بارى دە بايگە بولاتىن جەرگە بارا جاتىر.
جۇرت تەگىس جينالعان كەزدە، اۋىلدىڭ تاتار جاعىنان ءبىر شۋىلداعان داۋىس شىقتى. كىدىرمەي اتتارىنا ءمىنىپ، شوقىتىپ، بايگەلى جەرگە تاتارلار دا جونەلدى. ماقامبەت (مۇحاممەد) دىنىندە بولعاندىقتان تاتارلار دا ورازا ايتىن مەيرام قىلادى ەكەن. ون ەكى ايدىڭ ىشىندە تاتار مەن سەركەشتىڭ تاتۋلىققا كەلىسەتىن ءبىر عانا جۇماسى وسى ەكەن. جار دەگەننەن جەرەبە سالىستى. ء بىر ات تاتاردىكى، ءبىر ات سەركەشتىكى بولىپ قوس – قوسىمەن قۇيىلدى. اناۋ دا، مىناۋ دا قوس-قوس اتقا ەكى جار بولىپ، باس سالىسىپ جاتىر. جۇرت يۋ -قيۋ، جاڭىلداسقان، داۋلاسقان، بوقتاسقان داۋىس.
مەن ءوز قوجايىنىم ىسمايىل اقساقالمەن قاتار تۇرمىن. اقساقال تىم-اق تۇنجىراڭقى، ەلەڭ-سەلەڭى جوق. ارتىندا تۇرعان ەكى قاتىنى دا قاباقتارى ءتۇسۋلى. تەك قىزى گۇلشەت اتتى قاشان جىبەرەدى دەپ شىداي الماي ءجۇر. گۇلشەتتىڭ ءجۇزى جارقىن، ايناداي. بۇل ءبىر بويى سىمباتتى، سوپاق بەتتى، تورسيعان قىزىل ەرىندى، شۇڭىرەكتەۋ قارا كوزدى، قىل شاشتى، ون بەس جاسار قىز بالا. تازا سەركەش قانى بار ءبىر عانا ءۇيدىڭ ءىشى ىسمايىل اقساقالدىكى بولسا كەرەك. اۋىلدىڭ وزگە ادامدارى، وتە-موتە جاس بۋىن بۋدان كورىنەدى. بەت-اۋزى اپپاق، شاشى ساپ-سارى ايەلدەر ءباداۋي ءتارىزدى قاپ-قارا بالانى كوتەرىپ تۇرعانىن كورەسىڭ. كوك كوزدى، قىلاڭ ءجۇزدى جاستار، باداۋيدەي قاپ-قارا اكەسىنىڭ قاسىندا تۇرعانىن كورەسىڭ.
جارىساتىن اتتاردىڭ داۋ-جانجالى تالاي ۋاقىتتى وتكىزدى. قوناققا كەلگەن تاتارلارعا قىشقىل قىمىران مەن اششى بوزانى باسا بەرسە كەرەك. سۋسىن بويعا تاراعان سايىن كوزدەرى شاتىناپ، داۋىستارى اكىرەڭ-اكىرەڭ شىعىپ، بولىپ بەردى. . .
اياقتاپ كەلگەندە، ات شابىس باستالدى. اۋەلگى شاباتىن قوس اتتىڭ جەرى جەتى شاقىرىمداي شامالاندى. وزعان جاق گۇلشەتتىڭ قولىنان كۇمىس ماجديە (سىي) الماقشى. ات شاباتىن الاڭنىڭ ءبىر جاعىندا قاتىن، بالا – شاعاسىمەن تاتارلار، ەكىنشى جاعىندا سەركەشتەر تۇرىستى. قۇلاقتى جاڭعىرىقتىرعان ايعاي-ۇيعاي اتتىڭ ءدۇرسىلى بىرتىندەپ باسىلا بەردى. ەكى ات مەرزىمدى جەردىڭ ورتالىعىنا جەتكەن كەزدە قاراۋشىلار قىبىرشىپ، جىبىرشىپ قوزعالا باستادى. تاتار اتى وزىپ بارا جاتىر، سەركەشتەر قيقۋدى سالماسىن با، نە كەرەك تۇك شىقپادى. جەڭگەندەر جەڭىلگەن جاقتى مازاق قىلدى. تاتار جىگىتى گۇلشەتتىڭ قولىنان كۇمىس ماجديە الدى. مۇنىڭ ارتىنان تاعى ەكى ات جىبەرىلىپ ەدى تاعى بايگەنى تاتارلار اكەتتى. ء ۇشىنشى، ءتورتىنشى جىبەرىلگەن اتتاردان دا تاتاردىكى وزىپ كەلدى. تاتار اتتارى وزعان سايىن ىسمايىل اقساقالدىڭ ءوڭى سۇرلانا بەردى. سەركەشتەر ۇتىلۋدان كوز اشپادى. تاتارلار كۇلىپ، قاڭقۋلاپ-اق ءولتىردى.
– ۇيات-اي، ۇيات-اي! اتتارىڭ ات سياقتى-اق ات قوي! مۇنشا تىرباڭداتىپ، قوستاعان باقا قىپ قويعاندارىڭ نە؟ – دەپ ايعايلاستى. سەركەشتەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىلدى. ابدەن ۇيالدى، ءابۇيىرى توگىلدى، قور بولدى.
تاتاردىڭ اقساقالى اقىمەت كەندىر كەلىپ، ىسمايىلدىڭ جانىنا وتىردى. ەڭ سوڭعى ەكى ات شاۋىپ جاتىر ەدى.
– سەنىڭ اتتارىڭا نە بولدى؟ – دەدى وتىرىك جانى اشىعان كىسىمسىپ. ىسمايىل ونى سەزە قويدى.
– الدە سەندەردىڭ سۇلىلارىڭ جوق پا؟ جوق، جىگىتتەرىڭ جىعىلام دەپ قورقىپ شاپپاي ءجۇر مە؟ – دەپ تاعى باسىپ ءوتتى. ىسمايىلدا ءۇن جوق.
– جىلقىلارىڭ جامان بولسا، بىزدەن تۇقىمعا بىرنەشە بيە، ايعىر ساتىپ الارسىڭ؟ – دەپ تاعى ءبىر قويدى.
سوڭعى اتتار توقتاعان سوڭ ىسمايىل ورنىنان تۇردى دا ايتتى:
– اقىمەت، ەندى تاڭداما اتتار شىقسىن. مەن اتىمنىڭ قاق ماڭدايىن شىعارامىن، ءوز تۋمامنان قوسامىن. ول قاي جىلقىنىڭ تۇقىمى دەسەڭ باياعى ءبىزدىڭ جىلقى، بۋداندارعا ارالاسپاعان تازا كۇنىندەگى، ءبىزدىڭ جەرىمىز جاتتان كەلگەن جامان تۇقىممەن بىلعانباعان كەزىندەگى جىلقىنىڭ تۇقىمى. توبىڭنان تاڭداپ شىعار، مەن دە جاقسى اتىمدى شىعارامىن. بايگەگە بەس ءجۇز ماجديدە تىگەم دەسەڭ دە دايارمىن – دەدى.
– التى ءجۇز! – دەپ ايعايلادى اقىمەت اقشا قالتاسىن قولىنا الىپ.
– التى ءجۇز ەلۋ! – دەدى ىسمايىل جۇلىپ العانداي.
– اپ كەل بەرى پاتشانى – دەدى گۇلشەتكە قاراپ.
سەركەشتەر سەرگىپ، كوتەرىلىپ قالدى.
– تىراپايدى كەلتىرىڭدەر – دەدى اقىمەت ءبىر جىگىتىنە. دەدى دە ىسمايىلعا قاراپ: – مىنا الاڭدى ءتورت اينالعاندا مەنىڭ اتىم وزاتىندىعىنا ەكى ءجۇز التىن سالامىن – دەدى.
ەكەۋى ءبىرىنىڭ ءبىرى قولىن قىستى دا، كىلەمگە توگىپ التىندى ساناي باستادى.
– ء بىر! – دەدى اقىمەت، العاشقى اقشانى جەرگە تاستاپ.
تاتار، سەركەش توپىرلاپ، باسشىلارىن قامالاپ، ايعايلاپ، ولار دا قابات ساناستى.
– ء ۇش، ءتورت، بەس، التى!. . .
جايىلعان كىلەم ۇستىنە التىن ءدىلدا سىلدىرلاپ، شومەلە بولىپ ءۇيىلىپ قالدى.
– ىسمايىل التايلى جارتى ساعاتتان كەيىن ەكى ءجۇز ءدىلدالى بولادى – دەپ سەركەشتەر داۋىستادى.
– ودان دا ءوز ءدىلدالارىنا قوش ايتىسسىن! – دەپ تاتارلار كۇلىستى.
– پاتشا (ىسمايىلدىڭ بايگەگە شىعارعان اتى) وزاتىندىعىنا ون ءدىلدا تىكتىم – دەپ ءبىر سەركەش ايعاي سالدى.
– مەن دە تىكتىم! – دەپ ءبىر تاتار ەكى التىندى لاقتىرىپ تاستادى.
ەكى اتتى بايگەلى جەردەگى باعانعا اكەلگەنشە ەگەسە-ەگەسە جۇزدەن استام ادام ءباس تىگىستى. ەركەك بىلاي تۇرسىن، قاتىن، بالاعا شەيىن ءباس سالىستى. ەكى جۇيرىكتىڭ سىرت بىتىمىندە پالەندەي ايىرىم جوق. اقىمەتتىڭ الا اتىنان گورى ىسمايىلدىڭ اتى انتەك سيدامىراق، باسى دا انانىكىنەن كىشىرەك ءتارىزدى. ەكەۋى دە اراب جىلقىسىنىڭ تۇقىمى، مارال اياقتى، تازىعىر جىلتىر ءجۇندى، ومىراۋدىڭ، الدىڭعى اياقتىڭ سىڭىرلەرى ايقىش-ۇيقىش بولىپ بىلەۋلەنىپ تۇر.
ىسمايىل اتىنىڭ جانىنا بارىپ سىلادى، سيپادى، تۇمسىعىنان ءسۇيدى، قۇلاعىن اقىرىن ۋقالادى. نە ايتقانىڭدى ۇقتىم، تاتارعا سەركەشتىڭ نامىسىن جىبەرمە دەپ تۇرسىڭ عوي دەگەندەي ات اياعىمەن جەر تارپىدى.
و كەزدە اقىمەت تە تىراپايىن ەرتتەپ جاتتى. پاتشانىڭ جانىنان اقىمەت ءوتىپ بارا جاتقاندا، پاتشا ويناقتاپ، شاپشىپ، ەلەگىزىپ، كىسىنەپ جىبەردى.
– سەنىڭ اتىڭ نەمەنە؟ سەن ءبىزدى جەك كور دەپ ۇيرەتىپ قويدىڭ با؟ – دەپ اقىمەت ىسمايىلدان سۇرادى.
قالاي دا پاتشاعا تاڭىرقاماي قاراي المادى. سەركەشتىڭ مىنا جۇيرىگىنە قاراعاندا قۇستىڭ تىرناعىنا ۇساعان جىڭىشكە ساۋساعىمەن سەلدىر ساقالىن سيپاپ، دۇردەك ەرنىمەن تامسانىپ ءوتتى.
– ىسمايىل اپەندى، اتىڭ بەك ءايبات ەكەن. مۇنداي اتتان وزعان قانداي راقات – دەدى.
– سەنىڭ اتىڭ دا وسال كورىنبەيدى، شاماڭ كەلسە وزىپ كور – دەدى سەركەشتىڭ اقساقالى.
– مەنىڭ اتىما بالام ابدۋل مىنەدى. ابدۋل، بەرى كەلشى – دەپ بالاسىن شاقىردى.
ون التى جاسار قامىت اياق ابدۋل اتقا سىپ ەتىپ ءمىنىپ، اقىل ۇيرەتكەن اعايىندارىنا جىميىپ جاۋاپ بەردى.
– گۇلشەت، گۇلشەت! بەرى كەل! پاتشانى ساعان مىنگىزەمىن – دەپ ىسمايىل قىزىن شاقىردى.
اقساقالى جازاتايىم ءىس قىپ تۇرعانداي، سەركەشتەر باسشىسىنا تاڭىرقاپ قارادى، اقىمەت كەندىر تاعى اشۋلاندى.
– بۇ نە، قىلجاعىڭ با، مازاعىڭ با؟ مەنىڭ كىسىلەرىمدى قورلاعالى قىز مىنگىزىپ تۇرسىڭ با؟ – دەپ قولى بەلىندەگى قانجاردىڭ سابىن ىزدەي باستادى.
ىسمايىل جايىمەن تۇرىپ:
– اللا ساقتاسىن! بۇل مەنىڭ تۋعان قىزىم. مەندە ۇل جوق ەكەنى وزىڭە ايان، اتىمدى قىزىمنان وزگە كىسىگە مىنگىزۋگە سەنبەيمىن، ويتكەنى پاتشا گۇلشەتتەن وزگە ادامدى قاسىنا جولاتپايدى – دەدى.
ەكى وتاعاسى التىن ۇيىلگەن كىلەمنىڭ ەكى جاق باسىنا وتىرىستى. دىڭگەككە بايلاۋلى پاتشا تاعى الاسۇرا باستادى، شۇلعىدى، پىسقىردى، شاپشىدى، ساسىق ءيىس سەزگەندەي مۇرنىن تىجىرىپ يسكەدى. ون قادامداي جەر بىلاي تامان اپارعاندا عانا دامىل تاپتى. اقىمەت دولدانعانداي ىسمايىلعا قارادى. ىسمايىل دا كوزى جالت ەتىپ جاۋاپ قايىردى.
– دايىنسىڭدار ما؟ – دەپ قارت ات باسقارۋشى داۋىستادى.
– دايىنبىز! – دەدى گۇلشەت پەن ابدۋل ءبىر داۋىسپەن.
– توپتان! – دەپ ات باسقارۋشى قامشىسىن سەرمەدى.
اتىلعان وقتاي ەكى جۇيرىك اتا جونەلدى.
– ءشۇۋ! – دەگەندە پاتشا توساڭسىپ، تاتار اتىنان قالىڭقىراسا دا ازدان سوڭ قاتارلاسا باستادى. جەك كورۋدەن دە كۇشتى الدەبىر سوقىر سەزىم بويىن بيلەگەندەي پاتشا موينىن تىراپايدىڭ موينىنا قۇشاقتاعانداي ەگەسە شاپتى. اتتار العاشقى رەت كرۋگتى اينالىپ ىسمايىل مەن اقىمەتتىڭ قاسىنان وتكەندە، ەكەۋى دە ءبىر ەلى ارتىعى جوق باستارى قاز قاتار ءوتتى. الدەبىر ەكى باستى، سەگىز اياقتى جالعىز ماقۇلىق شاۋىپ بارا جاتقان تارىزدەندى. قاراۋشىلار نامازدا تۇرعانداي تىم-تىرىس بولدى. ولار ءبىر دىبىس شىعارماستان جۇلىنداي ۇشىپ بارا جاتقان ەكى قاراعا كوزدەرىن قادادى. ەكىنشى رەت وتكەندە تاعى دا الگىدەي قايناسىپ، قاتارلاسىپ اعىپ ءوتتى.
اقىمەت:
– ىسمايىل، سەنىڭ اتىڭ كەرەمەت ەكەن – دەدى.
سەركەش اقساقالى:
– اقىمەت كەندىر، سەنىكى دە وسال كورىنبەيدى – دەپ جاۋاپ قايىردى.
ەكى جۇيرىككە ءۇڭىلىپ، ەمەشەسى قۇرىعان ەكى باسشى ەگەستى دە ۇمىتىپ كەتتى. تاتاردىڭ كوزى ءوز اتىنان دا انا اتتى ءىشىپ-جەپ بارادى. ء ۇشىنشى وراعىتىپ وتە بەرگەندە سەركەش جاقتان قۋانىشتى ايعاي دۋ ەتە ءتۇستى. پاتشا تىراپايدان وزۋعا اينالىپ ەدى. اۋەلى تەك تۇمسىعى وزدى. بارا-بارا باسى وزدى. ابدۋلعا ءارتۇرلى اقىل ۇيرەتىپ تاتارلار دا ايعايلادى. اقىمەت بەينە ءبىر ءوز اتىنان جامان پاتشادان ەكى كوزىن ايىرمادى. پاتشا ۇدەي بەردى. تىراپايدان كەۋدەسى تۇگەل وزعان شاقتا قىمقۋىت ايعاي بولدى دا كەتتى. ىسمايىل وتاعاسىنىڭ جەڭىنەن شاپ ەتىپ اقىمەت:
– اللاي-اي، اللا-اي! اتىڭ نە دەگەن ات ەدى! قىزىڭ نەتكەن قىز ەدى! ون جىگىتكە تاتىعانداي قىز ەكەن! – دەپ باجىلدادى. پاتشا تىراپايدان ەسىك پەن توردەي جەر وزعان كەزدە تاتارلار دا، سەركەشتەر دە ەكى اساقالدىڭ قولدارىن قىسىسقانىن كورىپ، تاڭ قالدى. اقساقالدارىن كورىپ ولار دا ءبىرىنىڭ قولىن ءبىرى قىسا باستادى. ۇپاي قايىرما قايتىس بولدى. سوڭعى وزعان ات باستاپقىنىڭ ءبارىن جۋىپ كەتتى.
ۇيالعاننان قىزارىپ اتتان ءتۇسىپ جاتقان بالاسىنا اقىمەت:
– مۇنداي اتتان قالعانىڭنىڭ ارمانى دا جوق – دەدى.
ىسمايىل اقساقال ءبىر دوربا التىندى بەرىپ جاتىپ قىزىن قۇشاقتاي الدى.
– بار قاراعىم، گۇلشەت، اجەڭە – دەدى.
توپ-توپ بولىپ تاتارلار ءۇيدى-ۇيىنە تاراي باستادى. ءباس تىگىسكەن سەركەشتەر ءباسىن قولدارىنا ۇستاسىپ، پاتشانى كەزەك-كەزەك ءسۇيىسىپ جاتىر. پاتشانى جەتەلەپ ىسمايىلدىڭ اتقوراسىنا اكەتتى; اتقورا مەن ىسمايىل ءوزى جاتاتىن ءۇيدىڭ اراسىندا جۇقا تاقتايدان عانا بولمە بولاتىن. اقىمەت ىسمايىلدىڭ قاسىنا تۇرىپ قالدى. ول ىسمايىلعا اسىق جارىنان جامان تەلمەڭدەپ قاراپ تۇر.
تۇرىپ-تۇرىپ، ىسمايىلعا:
– ايعىرىڭا ءتورت ءجۇز ءدىلدا ال! – دەپ، كەلتەسىنەن قويىپ قالدى. ىسمايىل:
– پاتشا، ساتىلمايدى، – دەدى.
– بەس ءجۇز.
– جوق!
– التى ءجۇز!
– اتىم ساتىلمايدى. سىبايلاس، قوش بول. ءۇيىم كۇتىپ وتىر – دەپ، ىسمايىل ۇيىنە بەت قويدى.
– مىنە، تاپ مەنىڭ پاتشام سىقىلدى اتتاردى شەتەلگە ساتىپ ساتىپ جۇردىك; ون ەسە ارتىق الىپ جۇردىك; نە كەرەك: سانى كوپ بولعانمەن، ساپاسى جوق، – دەپ، بايگى بىتكەن سوڭ قوناقباي ماعان قاراپ سويلەدى. وندا جىلقىمىز شەتىنەن وسى پاتشا ءتارىزدى ەدى، سەن كورگەن شوبىرلاردىڭ، قايدا, وندا ءبىرى دە جوق. ەندى سەن ۇلى اتامنان قالعان بيدايدىڭ تۇقىمىنان پىسىرگەن ناندى جەپ كور; كەلەر جىلدان ءارى ەندى ناندى سول بيدايدان پىسىرەمىز.
ماعان اتقورامەن استاسقان سارايشاعا توسەك سالىپ بەردى; اتقورادا پاتشادان وزگە دە ءۇش ات تۇر. كەشكى تاماقتىڭ ۇستىندە قىمىراندى مولىراق ءىشىپ جىبەرسەم كەرەك: شەشىنۋگە دە مۇرشام كەلمەي، توسەككە باسىم تيىسىمەن قاتا قاپپىن. اتتىڭ ەلەگىزىپ كىسىنەگەن، تىقىرشىعان داۋىسىمەن ويانا كەلسەم، تاڭدا راۋانداپ، اعارىپ قالعان ەكەن. پاتشانىڭ نەگە كىسىنەگەنىن بارىپ بىلگىم كەلدى. اتقورانىڭ ەسىگىنە تايانعاندا ىسمايىل اقساقال ۇشىرادى. اقساقال جۇگەرى ەگىلگەن اڭىز جاققا قاراپ:
– ۇرىمتال جەرگە تەنتىرەپ تاتار كەلدى – اۋ دەيمىن. پاتشانىڭ دايەكسىزدەنىپ تۇرعان ءمانى سول، – دەدى. ء بىز سويلەسىپ تۇرعاندا گۇلشەت جالاڭ اياق بىزگە كەلىپ، مەنىڭ نەعىپ ەرتە ويانعانىمدى سۇرادى. اقىرىن سويلەسسەك تە، ء بىزدىڭ كۇبىرىمىزبەن قوڭسىلاردا وياندى: ەسىكتەر سىقىرلاپ، تاۋىق شاقىرىپ، ەركەكتەر، ايەلدەر تىسقا شىعىپ، ورىسكە جىبەر دەگەندەي، قوي ماڭىراپ، سيىر موڭىرەي باستادى. بىتەگەنەدەن سوڭ، ۇستانىڭ دۇكەنىنەن توسكە شاقىلداعان بالعا داۋىسى دا ەستىلدى. اۋەنى يىسكەلەپ توڭىرەكتى تاعى دا شولىپ قارادى دا، ىسمايىل دارەت الۋعا ۇيگە كىردى. گۇلشەت الىسقا قادالا قاراپ، اتقورانىڭ جانىندا تۇرا بەردى. ول ات ۇستىنەن
– كەرەمەت! – دەپ گۇلشەت وزىنەن – ءوزى داۋىسىن قاتتىراق شىعارىپ جىبەردى.
مەن وعان جالت قاراپ: – و كىم؟ – دەپ سۇرادىم.
– ابدۋل. ابدۋل. ابدۋل! – دەپ ايتقان سايىن داۋىسىن قاتايتا بەردى. جۇگەرىنىڭ التىن ساباعىنىڭ اراسىنان قارايىپ ءبىر بۇيرا باس كورىندى. گۇلشەت كورمەگەنسىپ تۇر. گۇلشەت دوس ادامداي قولىمنان ۇستاپ، ەلەۋسىز ۇيگە قاراپ، جەتەلەپ:
– قوناق، سەن بىزدىكىندە قانشا بولاسىڭ؟ – دەپ سۇرادى.
– ء ۇش – ءتورت كۇندەي بولارمىن، – دەدىم.
– ەندەشە مەن ساعان بۇ كۇن جۇگەرى ءپىسىرىپ بەرەيىن، – دەپ، جۇگەرى ەگىنگە جۇگىرىپ كەتتى.
جارتى ساعاتتان كەيىن، ء تاتتى قۋىرعان جۇگەرىنى الدىما اكەپ قويعاندا، قاراسام، قىزدىڭ ءوڭى گۇل – گۇل جاينايدى، كوزىنەن نۇر توگىلەدى، اكەسىمەن ەكەۋمىزدى اياعىنىڭ ۇشىمەن تىك تۇرىپ، كۇتىپ ءجۇر.
– قالاي؟ جۇگەرى ۇناي ما؟ مەن ەڭ جاقسىسىن تاڭداپ اكەلدىم، – دەپ، بەت–اۋزى شيقانداي بوپ كەتتى.
اكەسى تاماققا قولىن سالىپ جاتىپ، قىزىنا جاۋاپ قايىرعان ادامداي:
– پاتشاعا ساق بولۋ كەرەك، – دەدى. ايتتىڭ سىلەمى ءالى بار: جۇرت جەڭىل – جەلپى جۇمىس بولماسا، شارۋاعا ءالى وڭدى قاراعان جوق. مەن اقساقالمەن بىرگە ەسكى اۋىل جاماسىپ وتىر ەدىم، وقىستا اقىمەت كەندىر كەلىپ، جۇمىسىمىزدى ءبولىپ، ول ەڭ ءساندى كيىمىن كيىنگەن، ءتۇرلى – ءتۇستى اسىل تاسپەن بەزەلگەن جالپاق بىلعارى بەلبەۋىنەن شولاق مىلتىقپەن قانجارى سالبىراپ تۇر . ىستامبۇل تاقياسىن كىرشىكسىز اق سالدە جاۋىپ تۇر. اماندىقتىڭ ورنىنا:
– نە حابار بار؟ – دەپ سۇرادى. ىسمايىل ءىسىن توقتاتپاي:
– حابار جوق، – دەدى.
– ىسمايىل، مەن سەنىمەن اتىڭ جايىنان تاعى سويلەسكەلى كەلدىم، – دەپ، جۇمىسىن ايتتى.
– اقىمەت اپەندى، ونىڭ نە سويلەسەتىنى بار؟! اتىم ساتىلمايدى دەدىم عوي.
اقىمەت قويمادى:
– نە نارسەنىڭ بولسىن، قۇنى بار عوي. الۋشى قانشا بەرەدى؟ اڭگىمە سوندا عوي.
– جالاڭ وندا ەمەس، يەسىنىڭ ساتاتىن ويى بار ما، جوق پا؟ – اڭگىمە سوندا عوي دەپ، ىسمايىل شەگەردى. اقىمەت تاقىمداپ بولمادى.
– باعاسىز نارسە بولاما التى ءجۇز ءدىلدا التىن دەگەن ويىنىشىق ەمەسقوي.
– جوق! التى ءجۇز ەلۋ!
– جوق!
– ەكەۋىدە دىم قويدى. كوپكە دەيىن ءلام دەسپەدى. ىسمايىل كوزىن ىسىنەن ايىرمادى. اقىمەت جەپ قوياتىن نەمەدەي تىكىرەيىپ ىسمايىلدان كوزىن المادى. اقىمەتتىن ابايسىزدا بەلبەۋگە تامان بارىپ قالعان قولى ىسمايىلدى ورنىنان ۇشىپ تۇرعىزدى. ەكى باسشى بىرىنە ء–بىرى قادالىپ التەك تۇرىپ قالدى. اقىمەت دىم كورمەگەنسىپ جۇمساق داۋىسپەن:
– جەتى ءجۇز ءدىلدا بولسا قايتەر ەدى؟ – دەپ سۇرادى.
– مەنىڭ پاتشام ساتىلمايدى! – دەپ ىسمايىل قاتايىپ كەتتى.
اقىمەت باسىن ەڭكەيتتى دە كەتۋگە وڭتايلاندى. ىسمايىل قاقپاعا دەيىن شىعارىپ سالدى. تاتار كەتكەن سوڭ اقساقال جايمەن ىسىنە قايتا وتىردى. ء بىر مەزەتتە شوشىعانداي اتقوراعا تۇرا جوڭەلدى. جانىنا تەڭەيتىن اتىمەن كۇبىرلەسىپ سويلەستى دە بويىن جازدىرۋعا قوراعا شىعاردى. قايتا كەلىپ ىسكە وتىرىپ جاتىپ، پاتشاعا ەندى بۇرىنعىدان بەتەر ساق بولۋ كەرەك –دەدى.
ماعان داۋىسى انتەك قالتىراعان ىسپەتتى كورىندى، دەرەۋ ءوڭى قۇپ – قۋ بولىپ كەتتى، رەنجىپ كەتسە اقىمەتتىڭ قولىنان كەلمەيتىنى جوق – دەدى. سول كەزدە گۇلشەت كەلىپ اكەسىنىن قۇلاعىنا كۇبىرلەدى. گۇلشەت ايعىرعا تايانىپ ەدى، ايعىر الدەبىر جامان ءيىس سەزگەندەي وسقىرىپ ۇرىكتى.
– مەنىڭ قىزىم كەشە ساعان ۇنادى ما؟ – دەپ ىسمايىل مەنەن سۇرادى.
– اتقا مۇنداي مىقتى ايەلدى كورگەنىم وسى – دەدىم.
– بۇل قىزىم بۇرىنعى تۇقىمنان. بيدايىم مەن ايعىرىمنىڭ تۇقىمى قانداي بولسا، گۇلشەتتە سول تۇقىمنان جارالعان بالا. بۇدا ساتۋعا بولاتۇعۇن ەمەس، تۋعان ەمەس. مۇنى السا، وسپان سەسپە سەركەشتەرى عانا الادى.
ءبىز تۇسكە دەيىن ءىس ىستەدىك. تۇسكى تاماقتان كەيىن كوپ كىسى كەلدى، كوبى جاستار، كۇلىستى، ءتۇرلى ويىن ويناستى، جۋىردا تويى بولاتىن كۇيەۋ مەن قالىندىقتى سىقاق قىلىستى. بار ويىنعا باسشى بوپ جۇرگەن گۇلشەت. اتى وزىپ كەلگەننەن بەرى گۇلشەت جۇرتتىڭ كوزىندە نايزا بويى كوتەرىلگەندەي، ارداقتى بوپ كەتكەن. وعان بىردەنە دەمەگەن، وعان كوڭىل بولمەگەن جان جوق. گۇلشەت شاتتانىپ، بىرەسە وڭدا، بىرەسە مۇندا جۇگىرىپ، ابىگەرلەنۋدە. قۇراق ۇشۋدا. ەكى ەزۋى قۇلاعىندا.
كەشكە كەشكە تامان قىز، بوزبالا ءبىر ۇزاتاتىن قىزدىڭ ەسىك الدىندا القا وتتان وتىرىسىپ جار – جار ايتىستى. ء ار ولەڭنىڭ باسىن بىرەۋ جەكە ايتىپ، اياعىنا ءبارى قوسىلىپ وتىردى. جەكە شىرقاپ ايتۋعا گۇلشەتتى قويىپتى. انشىلەر ءبىر قالىندىق ۇيىنە ايتىپ بولىپ، ەكىنشى، ءۇشىنشى قالىندىقتاردىكىنە قىدىردى. داۋىسى جاقسى كىزدار بولسا دا، بارعان ۇيدە ولەڭ باستاۋشى گۇلشەت بولدى.
كۇن تاۋدىڭ تاساسىنا قالاي ءتۇستى، سولاي گۇلشەت تە جۇگەرىسىنە جۇگىرىپ كەتتى.
تۇندە تاعىدا پاتشا كىسىنەپ، مەنى وياتتى. اتقورانىڭ ارتىندا سىبىرلاسقان داۋىس ەستىلدى. ء بىر مينۋت وتىسىمەن مىلتىق داۋىسى شىقتى، جاڭعىرىعى كۇڭگىرلەپ، الىسقا كەتتى. مەن سارايدىڭ تەسىگىنەن باسىمدى شىعارىپ قارادىم. قولىندا ۇزىن شام ورناتقان پانارى بار ىسمايىل اتقورانى قاراپ ءجۇر ەكەن.
– سەن تۇك ەستىگەن جوقسىڭ با؟ – دەپ، مەنەن سۇرادى.
– مەن تەك اتتىڭ كىسىنەگەنىڭ ەستىدىم، – دەدىم.
– قاپ. نە بولسا دا كورەرمىز. پاتشادان كوز ايىرماي كۇزەتۋ كەرەك، – دەپ، ۇيگە قاراي جونەلدى.
تاڭ الدىندا جاتاتىن ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتقان، گۇلشەتتىڭ اقىرىن باسقان تىقىرى ەستىلدى.
ءتۇس كەزىندە اقىمەت كەندىر ىسمايىلدىكىنە تاعى كەلدى.
– نە حابار بار؟ – دەپ سۇرادى.
– ەش حابار جوق!تۇندە مىلتىق اتام دەپ، جاقسى سىبايلاسىمنىڭ مازاسىن الدىم بىلەم، – دەدى ىسمايىل، كەشىرىم سۇراعان كىسىشە، اقىمەتكە قاراپ.
– جوق! سىبايلاس، مەنىڭ ۇيقىم قاتتى بولاتىن. نەمەنە؟ الدە ۇرى كەلدى مە؟
– اتقوراعا تامان بىرەۋ كەلە جاتقان تارىزدەندى، – دەدى.
– قۇداي ساقتاسىن! – دەپ اقىمەت شىن شوشىپ كەتكەندەي بولدى. ىسمايىل، ايعىرىڭدى ساتسايشى. بايگە بولعاننان بەرى ۇيقىدان دا، كۇلكىدەن دە قالدىم، ىشكەن اس تاماعىمنان جۇرمەيدى، ەسىلدەرتىم ايعىر بولادى دا تۇرادى.
تىنىشتىعىم دا، ابىرويىم دا، تىرشىلىگىم دە وسى ايعىردا تۇرعان ءتارىزدى. ىسمايىل التىالالى ساتسايشى ماعان، ايعىرىڭدى، – دەپ، جالبارىنعان ادامشا، ىسمايىلعا قولىن سوزىپ جالىندى.
– ساتىم ساعات ەمەسقوي، اقىمەت كەندىر.
– مەن سياقتى كىسى ساعان كەلىپ، مەن سياقتانىپ، ىرىسىم دا، ءومىرىم دە وسى ايعىردا دەپ وتىرعاندا، مەن سياقتانىپ ساعان جەتى ءجۇز، سەگىز ءجۇز سوم ساپ التىن، – جوق، مىڭ ءدىلدا بەرەم دەپ وتىرعاندا، ىسمايىل اقساقال، نەعىپ ءبىر قايىسپايسىڭ؟ – دەپ، قولىن ۋقالاپ، ەكىلەنە سويلەدى.
– مەن ايتتىم عوي. ساتىم ساعات ەمەس. اتىمدى ءومىرى ساتپايمىن.
– تىراپايدى قوسا بەرسەم دە دەمە؟ سەنىڭ اتىڭنان انتەك كەمە تومەن ەكەنىن وزىڭدە كوردىڭعوي. سوندا قايتەر ەدىڭ، سىمەكە؟
– مەنىكىنەن انتەك قانا تومەن ءوز اتىڭ تۇرعاندا، مەنىڭ ايعىرىم ساعان نەگە كەرەك؟
– نەگە دەسەڭ، مەن وعان جەرىك بولدىم. ودان ارتىق نە ايت دەيسىڭ؟ اتتى ءوزىڭ دە جاقسى كورەسىڭ، مەنىڭ قالىمدى ۇقساڭ كەرەك قوي
– راس! مەن پاتشامدى جاقسى كورەمىن. ء ومىرى ونى كىسىگە بەرمەيمىن. ول تۇقىم عوي، حالقىمنىڭ ابىرويى عوي.
– ەندەشە، ءبىلىپ قوي، ىسمايىل. ات قۇيرىعىن كەسكەن جەرىمىز وسى، بۇدان بىلاي ارامىزدا سوعىس باستالادى، دەدى اقىمەت قۇشىرلانىپ، پاتشا مەنىڭ قولىما تيسە، مەنىڭ قانداس ادامدارىمدى انادايدان سەزىپ، كىسىنەيتىن، تىپىرشيتىن ادەتىن قويعىزارمىن، دەدى.
– سەنىڭ قانداستارىنىڭ قولىنا پاتشا ءومىرى تۇسە قالماس! – دەپ ىسمايىل كەتىپ بارا جاتقان اقىمەتكە اقىردى. سەندەر، سياقتى وڭشەن الىپساتارلار اسىل نارسەمىزدى قۇرتتىڭدارعوي تۇگەل. نانىمىزدى دا، استىعىمىزدى، اتىمىزدى دا، ايەلىمىزدى دە الدىڭدار، ولاردىڭ قارجۋىنا جالعىز كەبەكتەن باسقا نە بەردىندەر؟ – دەپ اقىردى. سول كۇنى دە، ونىڭ ەرتەڭىنە دە گۇلشەت ايعىرمەن بۇرىنعىسىنان كوپ وينادى. مەيرامنىڭ كەلەسى ءتۇنى گۇلشەت ايعىرعا ءمىنىپ، ۇزاتىلاتىن قىزداردىڭ ءۇي الدىنداعى جەتى وتتى شىراق ۇستاپ اينالعان كوپ كىسىلەردىڭ ساۋىعىنا كەتتى. سەركەشتەردىڭ تويىن كورۋگە ءبىرتالاي تاتارلار دا كەلدى، ولار تايانعاندا، بۇرىنعىداي ەمەس، پاتشا پالەن ۇرىككەن جوق، كەيبىر وتتار سونگەن سوڭ، گۇلشەت ايعىرىن اتقوراعا اكەلىپ بايلادى.
ۇيگە قايتىپ كەلگەن سوڭ، اتقورا جاقتان قۇلاعىما سىبىر ەستىلدى. ابدۋلدىڭ داۋىسى ەكەنىن تاني كەتتىم.
– قاراشى ماعان ۇيرەنىپ كەلەدى. ەندى ءبىراز كۇندە ابدەن ءۇيىر بولادى.
– ايتسە دە سەنىڭ كەتكەنىڭ جاقسى ابدۋل، – دەدى گۇلشەت.
– اقساقال تىستا ءجۇر عوي. مۇندا پىشەننىڭ ءىشى ءتىپتى جىلى، جايلى، – دەدى جاس جىگىت.
– ماعان ۇيگە قايتاتىن ۋاقىت بولعانىن بىلەسىڭ بە؟ اكەم ءبىلىپ قويسا ارتى نەگە شاباتىنىڭ بىلەسىڭ بە؟ ءولىم عوي، ابدۋل، ءولىم عوي!
– گۇلشەت، سەنىڭ جانىڭ قالاي ءتاتتى ەدى؟ مەن سەنى ەر مە دەپ ويلاپ ەدىم.
ەسىڭ جوق ەكەن.
– ءوز جانىم ەمەس، سەنىڭ جانىڭا بولا ايتام!
وسى سوزدەردىڭ ارتىنان ساقىلداعان كۇلكى، سولقىلداعان جىلاۋ ەستىلدى. تىسقارىدا سوڭعى وت ءسونىپ، سوڭعى قىز، بوزبالا ءۇيدى – ۇيىنە تاراعان كەزدە، توبەدەگى تەسىكتەن ابدۋل تىسقا شىقتى. گۇلشەت قاقپادان شىعىپ، ءوز بولمەسىنە كەتتى.
ازدان سوڭ، قاسىنا ءتورت جىگىت ەرىتىپ، ىسمايىل وتاعاسى اتقوراعا كىردى. قىنامەندەنىڭ سول ءتۇنى ءومىرى ەسىمنەن كەتپەس! ءجىپ – ءجيى جۇلدىزدار شاشىلعان، ايناداي كوگىلدىر اسپان. كۇمىس نۇرىن توعايدىڭ باسىنا، ساعىلتاۋدىڭ ۇستىنە توگىپ تۇرعان، بادالعان، بوزعىلتىم اي. شالقار قوتاندى جاعالاي شوپشەك پەن جاعىلعان سامالاداي ءجۇز ءبىر وت. وتتىڭ ۇستىنەن اسپانعا كوتەرىلىپ بۋداقتاعان ءتۇتىن القا قوتاننىڭ قاق ورتاسىندا جاڭا قوسىلعان جاستارعا قولىن جايىپ باتا بەرىپ تۇرعان، اق كيىمدى اقساقالدى قوجا. كۇيەۋلەردىڭ كيگەنى قىزىل مەن جاسىل، قالىندىقتاردىڭ كيگەنى سارى مەن كوك. ەركەكتەر ءبىر سىدىرعى قوڭىر انگە باسىپ، ايەلدەر الاقانىن شاپالاقتاپ، قوڭىراۋىن سىلدىراتۋدا. اۋەنىڭ ءيىسى قۋىرداق، كۇيگەن بال. القا قوتاننىن سىرتىنان اتتارىنا الەم – جالەم بايلاپ، بەزەگەن سالت اتتى جىگىتتەر لەك – لەگىمەن ءوتىپ، قولدارىندا سەمسەرى قانجارى بار نەشە ءتۇرلى ات ويىنىن ىستەپ وتتاردان ات سەكىرتىپ ءجۇر.
دۋماننىڭ دەگەن قىزۋ ۇستىندە، قوجامەن سويلەسىپ تۇرعان، ىسمايىل اقساقالدىڭ الدىنا بۇكىرەيگەن جالعىز جەتىپ باردى، بۇل اقىمەت كەندىر ەدى. توبەگە ۇرعانداي، جۇرت تىم – تىرىس بولدى. قوڭىراۋلار دوعارىلدى. تاتار قوجاعا ءتاجىم ەتتى دە ىسمايىلدىن قاسىنا وتىردى. ول ىسمايىلمەن ازاق سويلەستى، ىسمايىل بولمايدى دەگەندەي باسىن شايقاعان كەزدە، قولىن ۇسىنىپ، داۋسى دىرىلدەپ، جالىنا باستادى. ولاردىڭ سوزىنە قوجا دا كىرىستى. قوجانىڭ ءسوزىن قۇلاق قويىپ ىسمايىل تىنداپ بولدى:
– «جوق، جوق، جوق» – دەپ، تاعىدا باسىن شايقادى. اكەسى اقىمەتپەن سويلەسىپ وتىرعان كەزدە، گۇلشەت پاتشانى شاۋجايلاپ، مەنىڭ قاسىمدا تۇردى. اقىمەت قاسىنا ىسمايىلدى ەرتىپ، القا قوتاننان شىقتى. از كۇننىڭ ىشىندە ول اپ سوققانداي جۇدەپتى. ونىڭ جانىن ۋلى شەر جەدى عوي، ول توقتادى دا، اۋىر قاسىرەتپەن پاتشاعا قارادى. سودان كەيىن جالىنعان، جاساۋراعان كوزى ىسمايىلعا ءتۇستى. ىسمايىلدىڭ بەتىنەن دە جاس تامشىلاپ تۇر ەدى. ەكى ەركەك ءلام دەسپەي، ءبىرىنىڭ كوزىنە ءبىرى قاراپ، قادالىپ كوپ تۇردى. سودان كەيىن ىسمايىل اتىنىڭ جانىنا كەلدى. اتىن سيپاپ، ايالادى دا، قولىنداعى ورامالىمەن كوزىن جاپتى. مىلتىق جىلت ەتتى، داۋىسى كۇلپ ەتتى. پاتشا جەرگە كۇرس ەتتى. ەكى شال ولگەن اتتىڭ باسىن قۇشىپ جىلاپ جاتقاندا، ابدۋلدىڭ قۇشاعىندا تۇرىپ گۇلشەت جىلادى.
– اكە، مەنى ايا! مەن ونى سۇيەمىن! – دەپ جىلادى. سول ءتۇنى سەركەش، تاتار باس قوسىپ، تاعى ءبىر قۇدالىقتى تويلادى.
جۇسىپبەك
Abai.kz
2015 جىل، 5-قاراشا.
