وبلىستىق ىشكى ساياسات جانە ءدىن ىستەرى باسقارماسى ء«دىن – بىرلىككە باعىتتايدى» تاقىرىبىندا سەمينار ۇيىمداستىردى. قامتۋ اياسى وبلىستىق دەپ كورسەتىلگەنىمەن، جيىنعا جەرگىلىكتى ءدىن وكىلدەرىمەن قاتار قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجىۇلى مەن ونىڭ ورىنباسارى، نايب ءمۇفتي سەرىكباي قاجى ساتىبالدىۇلى دا قاتىستى، - دەپ جازادى "وڭتۇستىك رابات" گازەتىنىڭ ءتىلشىسى.

«قازىر وبلىس اۋماعىندا 11 كونفەسسياعا ەنەتىن 60 ءدىني بىرلەستىك پەن 789 فيليالى بار. ونىڭ 786-سى يسلامدىق، ۇشەۋى حريستياندىق باعىتتاعى فيليالدار» دەپ سەميناردى اشقان الماسبەك كەڭەسبەكۇلى ەلىمىزدە تەك قانا بەيبىتسۇيگىش دىندەر عانا قولداۋ تاباتىنىن تىلگە تيەك ەتتى. سونداي-اق ءدىني الاۋىزدىققا جول بەرىلمەيتىنى، نەگىزگى ۇستانىمىمىز – ۇلتارالىق، دىنارالىق قاقتىعىستاردى بولدىرماۋ ەكەنىن اتاپ ءوتتى.

ال قمدب توراعاسى، باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجىۇلى جينالعان قاۋىمدى مۇھاررام ايىنىڭ باستالۋىمەن قۇتتىقتادى.

ەرجان قاجى مالعاجىۇلى، باس ءمۇفتي:

– قمدب-دا اللاھ دەگەن سوزگە قاتىستى ءپاتۋا شىققان. «اللاھ» دەپ ايتۋعا بولمايدى، «اللا» دەپ ايتۋ كەرەك. بۇگىننەن باستاپ، بارلىق اۋىلدىق، اۋداندىق يمامدارعا جەتكىزىلسىن: ۋاعىزدارىندا «اللاھ» ءسوزىن ايتۋلارىنا بولمايدى. شاكارىم دە، اباي دا «اللا» دەپ ايتىپ كەتكەن. ەشقايسىسى اللاھ دەپ ايتپاعان. مىقتى 30 تەولوگىمىز بار. ولار جەر-جەرلەردى ارالاپ، ۋاعىز ايتىپ، جۇمىس جاسايدى. ەلىمىزدەگى بارلىق تۇرمەلەردە ءبىزدىڭ يمامدارىمىز جۇمىس ىستەيدى. وڭتۇستىكتە باسقا وبلىستارمەن سالىستىرعاندا ءدىني تۇراقتىلىق ساقتالعان. مىنا باتىس وڭىرلەردە ءبىر وبلىستا 30-40 مەشىتتەن عانا بار. ول جاقتاعى ءدىني تۇراقتىلىق جاعدايى قيىنداۋ.

«ەجەلدەن ءابۋ-حانيفا مازحابىن بەرىك ۇستانىپ، يمام ماترۋدي جولىن ارداقتاعان اتا-بابامىزدىڭ جولى ءبىز ءۇشىن قاشان دا قاستەرلى. ەندى اتا-بابالارىمىزدان قالعان اسىل جاۋھارلاردى جارىققا شىعارۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ۋاقىتتىڭ ءوزى دە دالەلدەپ وتىر، دەگەن باس ءمۇفتي: جۋىردا ء«داستۇرلى يسلام جاۋھارلارى» اتتى عىلىمي-تانىمدىق، تاريحي كىتاپ ازىرلەنىپ، باسپاعا جولدانعانىن حابارلادى.
دەنى اق سالدەلى، اق شاپاندى يمامدار مەن ءدىن قۇراعىنىڭ جيەگىن جاعالاعان سەمينارعا قاتىسۋشىلاردىڭ اراسىندا حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى مارحابات بايعۇت تا بولدى. جازۋشى اڭگىمەنى ەلباسىنىڭ بىرلىكتى ءاردايىم العا قويىپ كەلە جاتقانىنان باستادى. 1993 جىلى ورداباسى تاۋىنداعى 150 مىڭ ادام جينالعان ۇلان-اسىر تويدا قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بەرەكە باسى بىرلىك» اتتى بايانداما جاساعانىن ايتقان ول: بىرلىك پەن ىنتىماق – قازاق ءۇشىن، قازاقستان حالقى ءۇشىن ماڭگىلىك ستراتەگيا بولىپ تابىلادى، – دەدى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا: يمامدارىمىز كوركەم ادەبيەتتى وقىسا، دەگەن تىلەگىن ءبىلدىردى.

«شىمكەنت» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دۇيسەنبەك تاپالوۆ بولسا بايانداماسىندا دىنارالىق تاتۋلىق تاقىرىبىن ءسوز ەتتى.
«قازاقستاننىڭ بۇگىنگى جەتىستىگىن كورە المايتىن شەتەلدىك ساياسي استىرتىن كۇشتەردىڭ قاراپ وتىرمايتىنى ايدان انىق. ولاردىڭ قارجىلاندىرىلۋى وتە جوعارى. مىسالى، سوڭعى 10 جىلدىڭ كولەمىندە ساۋد ارابياسى جىل سايىن تەك قانا وزدەرىنەن شىعاتىن ءتۇرلى اعىمداردى دۇنيە جۇزىنە تاراتۋ ءۇشىن 1 ملرد دوللاردان استام قارجى جۇمسايدى ەكەن» دەپ، دەمىن باسقان عالىم ءدىني باسقارما باسشىسىنا بىرنەشە ۇسىنىسىن جەتكىزدى.

مارحابات بايعۇت، جازۋشى:

– بىزدە ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ءىس-شارالاردىڭ بارلىعى كەرەمەت، جوعارى دەڭگەيدى وتەدى. بۇعان ابدەن ۇيرەنگەنبىز. قاتتى دايىندالامىز. جاقسى وتكىزەمىز. ەلدىڭ ءبارى ريزا بولادى. سول ماڭىزدى ءىس-شارالاردى وتكىزىپ الامىز دا، كەلەسىسىنە قىزۋ دايىندالىپ كەتەمىز. سونىڭ ارا-اراسىندا قارا جۇمىس قالىپ قويادى. قارا جۇمىس، دەگەن نە ول؟ سوناۋ الىس اۋىلداردىڭ، نە حالىق وتە كوپ تۇراتىن ۇلكەن كەنتتەردىڭ، كولەڭكەلى كوشەلەرى بار. ەش ۋاقىتتا ەشكىم بارمايتىن، ءىس-شارا وتكىزبەيتىن، ءىس-شاراعا شاقىرىلمايتىن، وزدەرىنىڭ بىلگەندەرىن ىستەپ جاتاتىن، ناشاقورلىقپەن اينالىساتىن، ءدىننىڭ كەرەعار اعىمدارىنا بەرىلىپ كەتكەن، تەلەديداردان ەشۋاقىتتا پرەزيدەنتتىڭ ءسوزى مەن يمامداردىڭ ۋاعىزدارىن تىڭدامايتىن، ءتيىستى ارنالاردى كورمەيتىن، تەك قانا قانتوگىس، بانديتيزم، جەزوكشەلىك، جالاڭاش فيلمدەردى عانا كورەتىن، سونداي جەرلەر جوق ەمەس، بار. سونداي جەرلەردە قارا جۇمىس ىستەلمەيدى. ول قارا جۇمىستاردى كىم ىستەۋ كەرەك؟ اۋىل اكىمدىگى، اۋىلداعى مەكتەپ، اۋىلداعى مەشىت، ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ باستاۋىش ۇيىمى، ۋچاسكەلىك پوليتسيا ىستەۋ كەرەك.

بەسىنشى ءسوز قمدب توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، نايب ءمۇفتي سەرىكباي قاجى ساتىبالدىۇلىنا بەرىلدى.
«اللانىڭ ءدىنى بىرلىككە باعىتتايدى. ال، وڭتۇستىك ءوڭىرىنىڭ يسلام ءدىنىن دامۋىنداعى ورنى ەرەكشە» دەگەن نايب ءمۇفتي: قمدب توراعاسىنىڭ باستاماسىمەن الداعى ۋاقىتتا «مۇسىلماندىق» اتتى كىتاپتىڭ شىعارىلاتىنىن مالىمدەدى. ايتۋىنشا، كىتاپتا حالىق عۇلامالارىنىڭ قازاق تاريحىنداعى مۇسىلماندىقتىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى تۋرالى شىعارمالارىنىڭ نەگىزىندە جيناقتالادى.
بايانداماشىلاردىڭ ءسوزىن وبلىستىق ىشكى ساياسات جانە ءدىن ىستەرى باسقارماسىنىڭ «الەۋمەتتىك باستامالار ورتالىعى» مكم-ءنىڭ ديرەكتورى نۇرجان تۇرسىنباي تۇيىندەدى. ء«دىني تۇسىندىرمە جۇمىستارىندا جەكە كەزدەسۋ مەن جالپى كەزدەسۋ دەگەن نارسە بار. قازىر ءبىز 3500 جەكە كەزدەسۋ وتكىزدىك» دەگەن نۇرجان ارىستانبەكۇلى بىرقاتار ەسەپ كەلتىرىپ، «900 دەن استام نەگاتيۆتى سايتتارعا ساراپتاما جاساپ، ءتيىستى ورگاندارعا جىبەردىك» دەپ ايتىپ ءوتتى.

جوعارىدا ايتىلعان ۇسىنىس-تىلەكتەرگە قاتىستى باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجىۇلى: الماتىداعى يسلام ينستيتۋتىندا ايماقتاردان كەلگەن يمامدارعا «شەشەندىك ونەر» ءدارىسى وقىتىلىپ جاتقانىن، بۇعان قوسا الداعى ۋاقىتتا الماتى، قاراعاندى، تۇركىستان قالالارى جانە الماتى وبلىسى اۋماعىندا قمدب-نىڭ مەكتەپ-ينتەرناتى اشىلاتىنىن ايتتى.

سەرىكباي قاجى ساتىبالدىۇلى، قمدم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، نايب ءمۇفتي:

– تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا بىزدە ءدىني مەكتەپ بولعان جوق. ءبىراز ازاماتىمىز تۇركيادا، ءبىرازى ساۋد ارابيا-سىندا، باسقالارى سيريادا، بىرەۋلەرى مىسىردا وقىدى. ال، بىزدەر قازىر بىرىزدىلىككە كەلۋ ماقساتىندا ورتا ازياداعى مۇسىلمان مەكتەبى باعىتىندا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. ورتا ازيادا قالىپتاسقان ءدىني مەكتەپ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە؟ بۇل ءدىني ۇستانىمنىڭ ءرولىن ارتتىرۋ. بۇل ۇستانىم – ءدىني-رۋحاني تازالىق، جوعارى ادامگەرشىلىك پەن يماندىلىق، وزگە ۇلت پەن وزگە دىندەگىلەرگە تۇسىنىستىكپەن قارايتىن توزىمدىلىك مەكتەبى. ويتكەنى، ەشقايسىسىنىڭ داۋىرىندە، وتكەن تاريحىندا تولىققاندى يسلام مەملەكەتى بولعان ەمەس. ءدىن باسشىلارى ءدىني جورالعىلارىمەن اينالىستى. ساياساتقا ارالاسپادى. بىراق ەكەۋى ۇيلەسىم تاۋىپ وتىردى. زايىرلى قوعامداعى باسقا ءدىني سەنىمدەگى ادامدارعا قۇرمەتپەن قاراۋدى قالىپتاستىرىپ كەلە جاتقان 800 جىلدىق ءدىني مەكتەبىمىز بار. وسى ورايدا 30 قازان كۇنى الماتى قالاسىندا تۇڭعىش رەت «ورتا ازيا عۇلامالارىنىڭ فورۋمىن» وتكىزەمىز. وعان بەس ەلدىڭ باس مۇفتيلەرى قاتىسادى دەپ كۇتىلىپ وتىر.

ەسكە سالساق، وسى جىلدىڭ 19 اقپانىندا استانا قالاسىندا تۇڭعىش رەت يمامدار فورۋمى وتكەن بولاتىن. سول فورۋمدا تاريحي ءتورت قۇجات: «قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ تۇعىرناماسى»; «يمام كەلبەتى»; «مۇسىلماننىڭ بەينەسى»; «يمامنىڭ قىزمەتتىك ەتيكاسى» قابىلدانعان.

جانىبەك نۇرىش

Abai.kz