ءسوز باسى

قازاق حالقى 15-ءشى عاسىردىڭ ورتاسىنان وتە بەرە ءوز اتىمەن مەملەكەت قۇرىپ، تاريح ساحناسىنا شىقتى. بيىل سوناۋ تاريحي وقيعانىڭ – قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى  اتالىپ ءوتىپ جاتىر.

بۇل، ءسوز جوق، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرىن نىعايتا تۇسەتىن، كوپتەن اڭساعان، ءۇمىت ارتا كۇتكەن مەرەيتوي، ۇلى توي بولدى. وسىناۋ مەرەيلى داتانى اتاپ  وتۋگە  دايىندىق بارىسىندا حالقىمىزدىڭ (قازاقتار مەن ارامىزدا تۇرىپ جاتقان وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ) بارشا بۋىنى  بويىندا پاتريوتتىق، وتانسۇيگىشتىك، ەلىمىز ءۇشىن ماقتانا الۋشىلىق سەزىمدى ۇشتاۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى ءىc-شارالار مىندەتتى تۇردە جۇزەگە اسىرىلادى. مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ ايتۋلى داتاسىن بيىك دارەجەدە مەرەكەلەۋگە بەل بۋىمىز بۇگىندە اركىمنىڭ قازاق اتىمەن مەملەكەت قۇرعان تاريحىمىزدى تانۋىنا، تيىسىنشە، ءوزىن-ءوزى تانۋىنا، جاستارىمىزدى تاريح ارقىلى تاربيەلەۋگە كەڭ جول اشىپ وتىر. وسىنداي كوتەرىڭكى رۋح جەتەگىمەن ءبىز قازاق اتىمەن الەمدەگى دەربەس مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار قاتارىنا قوسىلعان مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىنا كوزقاراسىمىزدى قاعازعا تۇسىرۋگە بەل بايلادىق.

ءبىز مۇنىڭ وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنىن تۇسىنەمىز. ويتكەنى ءبىزدىڭ تاريحي  عىلىمىمىز دا، قوعامي سانامىز دا قازاق تاريحىنا باتىستىق، ەۋروتسەنتريستىك تۇرعىدان قاراۋدان تولىق باستارتا قويعان جوق. ءبىز، ءتىپتى، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ وسىناۋ سونشالىقتى ۇزاق مەرزىمگە جاتا قويمايتىن كەسىندىسىنىڭ ءوزىن جوعارعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تۇڭعىش رەت اتاپ وتكەلى وتىرمىز. سول سەبەپتى قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحى حاقىندا ءبىزدىڭ وزىمىزشە قورىتقان كوزقاراسىمىزدىڭ ءبىر قايناۋى ىشىندە قالۋى ابدەن ىقتيمال. بىراق ءبىز ادال نيەتىمىزبەن، مەيلىنشە ءادىل دەپ بىلەتىن ويىمىزبەن بولىسكەندى حوش كورۋدەمىز.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن ارنايى اتاپ ءوتۋ، ارينە، ماڭىزدى. دەگەنمەن وسى سالتاناتقا دايىندىق جاساۋ جانە ونى وتكىزۋ بارىسىندا قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ بۇتكىل تاريحىن تەرەڭ تانۋعا تىرىسۋ، پايىمداۋ، پارىقتاۋ ودان دا ماڭىزدىراق سەكىلدەنەدى. قازاق حاندىعى ياكي قازاق ورداسى – بۇل قازاق حالقىنىڭ تاريحتىق ساحناعا ءوز اتىمەن، وزىندىك اتاۋىمەن شىققان كەزەڭىنىڭ باسى. بۇعان دەيىن قازاقتار شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ، جوشى ۇلىسىنىڭ، شاعاتاي ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا بولدى. ۇلىع ۇلىس (جوشى ۇلىسى، التىن وردا) پەن شاعاتاي ۇلىسى سىنىقتارىنان اق وردا، ءسىبىر حاندىعى، نوعاي ورداسى، ابىلقايىر حاندىعى، موعولستان ءتارىزدى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار پايدا بولعانى ءمالىم. جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار مەملەكەتتىكتىڭ جاڭا ساپاعا، تاريحي تۇرعىدا ءادىل ساپاعا اۋىسۋىنا نەگىز جاساپ، ابىلقايىر حاندىعىنىڭ ءىرى بولىگىن قازاق  حاندىعىنا اينالدىردى. Cونىڭ ناتيجەسىندە تاريح تۇرعىسىنان وتە قىسقا مەرزىمدە وزگە مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردەگى قازاق رۋ-تايپالارى قازاق مەملەكەتى قۇرامىنا كىردى.

ءبىز بيىل 550 جىلدىعى اتالعالى وتىرعان سول وقيعادان بەرگى جاعدايدى قاراستىرامىز.

ال قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋلارىن، تەرەڭگە كەتكەن تامىرلارىن وسى سالتاناتقا دايىندىق بارىسىندا ءوتىپ جاتقان عىلىمي كونفەرەنتسيالار، ءتۇرلى دوڭگەلەك ستولدار مەن جيىندار تەرەڭىرەك قاراستىرا بەرەر دەگەن ءۇمىت بار. 

بارشاعا بەلگىلى، ۇلى دالا تاريحى تەرەڭدە. مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ عۇندار زامانىندا پايدا بولعانى كۇمانسىز. عۇنداردىڭ مۇلتىكسىز ۇيىمداستىرىلعان شاپشاڭ دا جۇردەك اسكەرى بولدى. ولاردىڭ جاۋىنگەر جاساقتارى ەۋرازيا توسىندە قۇيىنداتا شاۋىپ، تۇركى ەتنوسى مەن تۇركى ءتىلىن ۇلى دالا شەگىنەن اسىرا تاراتتى.

ودان ءسال كەيىنىرەك، ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ 552-ءشى جىلى، تۇركىلەردىڭ التايداعى تايپالىق وداعى العاشقى تۇركى مەملەكەتتىگىن قۇردى. ول تۇركى قاعاناتى دەپ اتالدى. 6-شى عاسىردا پايدا بولعان بۇل قاعانات ادامزات تاريحىنداعى ەجەلگى مەملەكەتتەردىڭ اسا ىرىلەرىنىڭ ءبىرى ەدى.  سول شاقتا قازاق حالقىنىڭ رۋ-تايپالارى تۇركى وداعىنا كىرگەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. دەمەك، جاڭا ەرانىڭ 552-ءشى جىلى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ دە باستاۋ العان ۋاقىتى بولىپ تابىلادى. وسىنى تاريحشى-عالىمدارىمىز تياناقتاپ دالەلدەۋگە تىرىساتىن شىعار.

ەگەر ءبىزدىڭ عىلىمي ويىمىز توقىراپ قالماي، اتالمىش داتانى بيىك دەڭگەيدە مويىندايتىنداي دارەجەگە جەتكىزە دامىسا، اللا قالاسا، ەندى جەتى جىلدان كەيىن ەلىمىزدە قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ جانە قازاق جازۋىنىڭ 1470 جىلدىعى اتاپ وتىلەتىن بولادى.

ال ءبىز ازىرگە قازاق مەملەكەتى تاريحىنا قىسقاشا شولۋ جاساپ، سوعان بايلانىستى ءوزىمىزدىڭ كەيبىر  ويلارىمىزدى، وتكەن كەزەڭدەردەگى كەي جايلارعا كوزقاراسىمىزدى ءبىلدىرىپ بايقاماقپىز...

 

ءى. دەربەس قازاق مەملەكەتى

قۇرىلعانعا دەيىن

 

 قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ  تاريح ساحناسىنا ءوز اتىمەن العاش شىققان ءتۇرى قازاق ورداسى، قازاق حاندىعى دەپ اتالعانى ءمالىم. شىنتۋايتقا كەلگەندە، ەلدىگىمىزدىڭ تامىرى عاسىرلار تۇڭعيىعىندا – عۇندار زامانىندا، كوكتۇرىكتەر داۋىرلەرىندە، قىپشاق، قاراحان مەملەكەتتەرىندە، بەرتىنگى قازاق حالقىن جاڭاشا قالىپتاستىرعان شىڭعىس حان قاعاناتى، قاعاناتتاعى جوشى ۇلىسى  كەزەڭدەرىندە جاتىر.

قازاقتار  كەيىنگى ورتا عاسىر جىلدارىندا ءىرى-ءىرى ەتنوستىق توپتار رەتىندە ءبولىنىپ، ۋاقىتىندا التىن وردا اتالعان تۇركى يمپەرياسىنىڭ كۇيرەگەن ورىندارىندا قالعان اق وردا، ءسىبىر حاندىعى، كوك وردا، نوعاي ورداسى، ابىلقايىر حاندىعى جانە موعولستان سەكىلدى مەملەكەتتەرگە قاراپ تۇرعان. بۇل ساياسي بىرلىكتەردىڭ ءبارى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ءىزاشارى ىسپەتتى ەدى. شىنتۋايتىندا، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى رەتىندە تۇرك (تۇرىك ەمەس – تۇركى، تۇرك، تيۋرك) قاعاناتى قۇرىلعان 552-ءشى جىل بەلگىلەنەرىنە كۇمانىم جوق. ادامزات تاريحىنداعى اسا ءىرى ەجەلگى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە مويىندالعان سوناۋ بىرلىكتى بۇگىنگى تاڭداعى عىلىمي ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە مەيلىنشە جاقىن تۇتارىمىز كامىل. ايتسە دە، 13-ءشى عاسىردا جەر-جاھاندى ءدىر قاقتىرا سىلكىندىرۋشى رەتىندە تانىلعان تۇلعادان بەرمەن قارايعى تاريحتا قازاق  مەملەكەتتىلىگىنىڭ ۇزىلمەس شەجىرەسى جاتىر...

ۇلى دالانى جايلاعان تۇركى رۋ-تايپالارىنىڭ ءار جاڭا ساياسي قۇرىلىمى باسىندا شىڭعىس حان  ۇرپاقتارى تۇردى. ءار جاڭا ساياسي قۇرىلىمنىڭ ومىرگە كەلۋى نەمەسە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتۋى شىڭعىس حاننان تاراعان  اۋلەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ بيلىكتەن كەتىرىلۋىنە، ونىڭ ورنىنا جەڭىسكە جەتكەن ەكىنشى ءبىر اۋلەتى وكىلدەرىنىڭ  ورنىعۋىنا بايلانىستى جۇزەگە اسىپ جاتاتىن. قازاق ورداسى وسىنداي جولمەن شاڭىراق كوتەردى. بۇل ءجايت شايبان ۇرپاعى ابىلقايىر باسقاراتىن مەملەكەت  قۇرامىنان وردا-ەجەن ۇرپاقتارى كەرەي جانە جانىبەك شىعىپ كەتكەننەن كەيىن ورىن الدى. وسى قوس سۇلتان باسقاراتىن رۋ-تايپالاردىڭ قازاقتىق (ەركىندىك) قۇرىپ باس قوسۋى ارقىلى جاڭا ساياسي  بىرلىكتىڭ نەگىزى جاسالدى دا، ۇزاماي، ابىلقايىر مەملەكەتى بيلەۋشىسىن وزگەرتىپ، قازاق حاندىعى تۇرىندەگى جاڭا ساپاعا اۋىستى. ءبىز بيىل تويلاعالى وتىرعان داتا – قازاقتىڭ تاريحتا تۇڭعىش رەت تاريح ساحناسىنا ءوز ەتنوستىق اتاۋىمەن مەملەكەتتىك تۋ كوتەرىپ شىققان شاعى. ال بۇل، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ابىلقايىر مەملەكەتىنىڭ جاڭا ساپاعا اۋىسقان كەزىنە ءدوپ كەلەدى. ءبىز ءۇشىن اسا ماڭىزدىسى – وسىناۋ جاڭا ساپانىڭ كورىنىسى رەتىندەگى مەملەكەتتىڭ سودان بەرى قازاق اتىمەن اتالعانى بولىپ تابىلادى.

بۇل تاريحي وقيعانى مۇمكىن ەتكەن قوزعاۋشى كۇش – ۇلى دالادا ورنىققان شىڭعىستىق بيلەۋشى اۋلەتتەردىڭ ارەكەتتەرى. شىڭعىستىڭ ۇلكەن ۇلى   جوشى حان باسقارعان ۇلىستى، ول دۇنيەدەن وتكەننەن سوڭ، جوشىۇلى  باتۋ بيلەگەنى ءمالىم. ال باتۋ حان جوشى ۇلىسى كەرەگەسىن باتىسقا قاراي باتىل كەڭەيتتى. شىعىس ەۆروپاعا جاساعان جەڭىستى جورىعىنان ورالعاننان كەيىن، ۇلىع ۇلىستىڭ (التىن وردا يمپەرياسىنىڭ) ەدىل بويىنا سالعىزعان استاناسى ساراي-باتۋدا وتىرىپ، زامانىندا اكەسى امىرشىلىك ەتكەن اۋماقتى كۇللى حالقىمەن ءوزىنىڭ باۋىرى وردا-ەجەنگە بەردى. وردا-ەجەن جوشى اۋلەتى ارمياسىنىڭ سول قاناتىن باسقاردى. باتۋدىڭ قولىنان ۇلەس العان  كەلەسى باۋىرى شايباننىڭ اسكەرى ارميانىڭ وڭ قاناتىنا كىرگەن. تاعى ءبىر باۋىرى توقاي-تەمىرگە باتۋ اسكەردىڭ ارتىقشىلىققا يە بولىگىنەن ۇلەس بەردى، ونىڭ ۇرپاقتارى قاجى-تارحانعا (استراحان قالاسىنا) دا بيلىك جۇرگىزدى.

وردا-ەجەن جوشى ۇلىسىنىڭ سول قاناتىن 1226–1253 جىلدارى بيلەدى. التىن وردانىڭ قۇرامىنا كىرەتىن، دەگەنمەن ىشكى-سىرتقى ساياساتى تاۋەلسىز جۇرگىزىلەتىن اق-وردا مەملەكەتىن قۇردى. ونىڭ ساياسي ءرولى تەك ءوز ۇلىسىندا عانا ەمەس، شىڭعىس حان ىرگەسىن قالاعان كۇللى الىپ قاعاناتتا، قاعاناتتىڭ استاناسى قاراقورىمدا جوعارى بولدى. ماسەلەن، يمپەريانىڭ ءتورتىنشى ءارى سوڭعى قاھانى، شىڭعىس حاننىڭ ايگىلى ء«تورت كۇلىگىنىڭ» كىشىسى تولەنىڭ ۇلى موڭكەنىڭ 1251 جىلى قاھان، ۇلى حان بولىپ سايلانۋىنا باتۋ حان  قولداۋ كورسەتكەن ەدى، سوعان قاراماستان، موڭكە حان ءوزىنىڭ زاڭنامالىق جارلىقتارىندا ونى ەمەس، وردا-ەجەندى ەرەكشە قۇرمەتتەپ،  ەسىمىن التىن وردا ءامىرشىسى، ءوزىنىڭ قولداۋشىسى باتۋ حان ەسىمىنىڭ الدىنا قويىپ وتىرعان.   

وردا-ەجەن مەن شايبان ۇلىستارى الىپ جاتقان اۋماق 14–15-ءشى عاسىرلارداعى  شىعىس دەرەككوزدەرىندە بىرەسە اق وردا، ەندى بىردە كوك وردا دەپ اتالىپ ءجۇردى. سەبەبى قوس ۇلىستى دا وردا-ەجەن اۋلەتىنەن شىققان امىرشىلەر بيلەگەن. سوندىقتان بولۋ كەرەك، دەرەككوزدەر بۇل كەزەڭدەگى اق وردا يەلىگى رەتىندە جايىقتان باتىس ءسىبىر ويپاتىنا، سىرداريانىڭ ورتاڭعى جانە تومەنگى اعىسىنا دەيىنگى جەر-سۋدى، ءىس جۇزىندە اتالعان ەكى ۇلىس ورنالاسقان اۋماقتى نۇسقايدى. وردا-ەجەن مەن ونىڭ اۋلەتى بيلەگەن اق وردا قازاق جەرىندەگى ءتىلى ءبىر، ءومىر ءسۇرۋ سالتى ءبىر جەرگىلىكتى ەتنوستار نەگىزىندە شاڭىراق كوتەرگەن تۇڭعىش ءىرى مەملەكەتتىك قۇرىلىم بولاتىن. 

13–15-ءشى عاسىرلاردا اق وردا حاندارى مىنانداي رەتپەن تاقتا وتىردى: وردا-ەجەن (1226–1253) – سارتاق – قونىشا – بايان – ساسى-بۇعا – ەرزەن – مۇباراك – شىمتاي – ورىس (1361–1377) – قويىرشاق – باراق (1426–1428). ياعني   وردا-ەجەن مەن ونىڭ اۋلەتى 1226–1428 جىلدارى (ەكى عاسىر) بيلىكتە بولدى. وردا-ەجەننىڭ ۇرپاقتارى، ناقتىلاپ         ايتقاندا – اق وردا امىرشىلەرى ورىس حان (14-ءشى عاسىردا بيلەگەن) جانە ونىڭ نەمەرەسى باراق حان (15-ءشى  عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىنىڭ باسىندا باسقارعان) سول شاقتاردا ەشقايسىسىنىڭ ويىنا كەلە قويماعان، بىراق ۇزاماي،  15-ءشى  عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق حاندىعى اتالىپ جۇزەگە اساتىن ءىرى تاريحي بەتبۇرىستىڭ العىشارتىن جاسادى. 

شامامەن 1410-شى جىلداردان باستاپ، ورىس حاننىڭ نەمەرەسى باراق حان شىعىس دەشتى-قىپشاقتاعى ءوز اتا-بابالارىنىڭ بيلىگىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزدى.  ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسى القابىندا وتكەن شايقاستا ۇمىتكەرلەر اسكەرىن جەڭىپ، 1422 جىلى التىن وردا تاعىنا وتىردى. بىراق ودان 1426 جىلى ايرىلىپ قالدى.

سول جىلى  اق وردا بيلەۋشىسى بولىپ، سىرداريا بويىنداعى قالالارعا، ماۋەرانناحرعا جورىقتار جاسادى. اق وردانىڭ استاناسى سىعاناقتى عاسىر باسىندا ءامىر تەمىر باسىپ العان ەدى، سونى قايتاردى. وردا-ەجەن مەن توقا-تەمىردىڭ تۇركىستان ولكەسىندەگى يەلىكتەرىن ءامىر تەمىر اۋلەتى بيلىگىنەن قايتارىپ الۋدى كوزدەگەن شايقاستار جۇرگىزدى. ونىڭ جىگەرلى ارەكەتتەرى ۇلىستىڭ بايىرعى قۋاتىن جاڭعىرتا الماعانمەن، قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ساياسي احۋالدى بەلگىلى-ءبىر دارەجەدە وزگەرىسكە ءتۇسىردى.

وسى 15-ءشى جۇزجىلدىقتىڭ العاشقى شيرەگىندە اق وردادا جوشى تۇقىمى (وردا-ەجەن، شايبان، توقا-تەمىر) ىشىندەگى اۋلەتارالىق كۇرەس جيىلەگەن بولاتىن. ۇلىستا  بۇلىكتەر مەن كيكىلجىڭدەر تولاس تاپپاي جالعاستى. 20-شى جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي  التىن ورداعا قاراستى ۇلىستاردىڭ كوپشىلىگىندە شايبان بالالارى بيلىككە كەلدى. ال وردا-ەجەن ۇرپاقتارى وزدەرىنە بابالارىنان مۇراعا قالعان يەلىكتەرىن ولاردان قورعاپ قالۋعا تىرىستى. سولاردىڭ ءبىرى باراق حان، جوعارىدا ايتىلعانداي، ۇلىستىڭ وڭتۇستىك بولىگىن قايتارىپ الۋ ءۇشىن سوعىستى. 

الايدا باراق حان 1428 جىلى  دۇنيە سالدى دا، ول ولگەننەن كەيىن اق ورداداعى بيلىك وردا-ەجەن – ورىس حان اۋلەتىنەن شايبان اۋلەتىنە ءوتتى. وسى جىلى شايبان ۇرپاعى ابىلقايىر  باتىس سىبىردەگى تۋرا وڭىرىندە حان تاعىنا وتىرعىزىلدى. ونىڭ مەملەكەتى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-باتىس جانە ورتالىق ايماعىن الىپ جاتتى. حاندىقتىڭ جەرى گەوساياسي تۇرعىدا اق وردادان دەربەستەنگەن باتىستاعى نوعاي ورداسى، سولتۇستىكتەگى ءسىبىر حاندىعى جانە شىعىستاعى موعولستان مەن وڭتۇستىكتەگى ءامىر تەمىر تۇقىمدارى مەملەكەتىنىڭ ارالارىندا، باتىسىندا – جايىق وزەنىنە، شىعىسىندا – بالقاش كولىنە دەيىن، وڭتۇستىگىندە سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسى مەن ارال تەڭىزى وڭىرىنە، سولتۇستىگىندە توبىلدىڭ ورتا اعىسى مەن ەرتىسكە كەتكەن الىپ اۋماقتى الىپ جاتتى. ابىلقايىر حاندىعىنىڭ قۇرامىنا قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ كوپشىلىگى جانە وزگە دە كوشپەندى تۇركى تايپالارى كىردى.

ابىلقايىر حان باسقارعان قىرىق جىل ۋاقىت ىشىندە ەلدىڭ ساياسي جاعدايىندا تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق بولمادى.  15-ءشى عاسىردىڭ ورتا كەزىندە شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جوشى جۇرتىنداعى (دەشتى-قىپشاقتاعى) ەڭ قۋاتتى بيلەۋشى جوشى حان ۇرپاعى شايباني ابىلقايىر حان ەدى. ول كۇشى كەمەلىنە كەلگەندە، ات باسىن سىرداريا بويىنداعى ايماقتارعا بۇردى. ءسويتىپ،  سوندا  كوشىپ-قونىپ تۇرمىس كەشىپ جۇرگەن جوشى ۇرپاعى ورىس حاننىڭ وعلاندارى جانىبەك پەن كەرەيگە جانە ولاردىڭ بوداندارىنا قاتتى قىسپاق كورسەتتى. وسى ءجايت ەكى  اۋلەت بيلەۋشىلەرى  اراسىنداعى  تايتالاستى  ودان سايىن شيەلەنىستىردى دە، اقىرى، جانىبەك پەن كەرەيدى وزدەرىنە قاراستى  رۋ-تايپالارىن باستاپ موعولستانعا كوشىپ كەتۋگە ماجبۇرلەدى. 

ول زاماندا موعولستان اۋماعى ءتاڭىرتاۋ (تيان-شان), كوكشەتەڭىز (بالقاش كولى), ەرتىس، سىرداريا وزەندەرى ارالارىن، وڭتۇستىگىندە فەرعانا، تۇرفاندى الىپ جاتاتىن. موعولستاندا بۇل كەزدە (بيلەۋشىسى ەسەن-بۇعا حان تۇسىندا) بيلىك قۇرىلىمى السىرەگەن ەدى. قاراماعىنداعى امىرلەردىڭ ارقايسىسى ءوز بەتتەرىنشە قامال سالىپ الىپ، ودان ءبولىنىپ كەتىپ جاتقان. قالماقتار ەلدە ورتالىقتاندىرىلعان بيلىكتىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ، جەتىسۋعا شابۋىلىن جيىلەتكەن. ولار ىستىقكول ايماعىنا باردى، 1452 جىلى شۋعا جەتتى. ەسەن-بۇعا سوندا ولارعا ەلەۋلى قارسىلىق كورسەتە الماعان. وعان مىنە وسى شاقتا، دالىرەك ايتقاندا، 1456 جىلى، ابىلقايىردىڭ بيلىگىنە نارازى كەرەي مەن جانىبەك سۇلتاندار ءبىر قاۋىم جۇرتىن ەرتىپ كەلدى.  ولار «قازاقتىق» جاساۋعا، ياعني تىنىس-تىرشىلىككە قولايسىزدىق تۋعىزعان بيلەۋشىنىڭ قۇزىرىنان قاشىپ، ەركىن ۇيىسۋعا بەل بۋعان بولاتىن. ەسەن-بۇعا ولاردى جاقسى قارسى الدى.  وسى قوس سۇلتانعا قاراماقتارىنداعى 200 مىڭداي ەل-جۇرتىمەن ەمىن-ەركىن مەكەندەۋى ءۇشىن، موعولستاننىڭ باتىس شەت ايماعىن – شۋ وزەنىنىڭ قاراتاۋدىڭ سولتۇستىك سىلەمدەرى مەن بەتپاقدالا ارالىعىنداعى اششىسۋ ويىسى كولدەرىنە قۇيىپ جاتاتىن تومەنگى اعىسى مەن  جەتىسۋدىڭ باتىسىنداعى قوزىباسى ولكەسى ارالىعىن ءبولىپ بەردى.  

قازاق بولۋ ارەكەتتەرى تۇركى تايپالارى عۇمىرىندا بۇرىندارى دا ارادىك كەزدەسىپ تۇرعان، بىراق تاپ وسى جولعىداي جاڭا مەملەكەت قۇرۋعا باعىتتالعان  تاريحي سيپات العان ەمەس-ءتىن. التىن وردانىڭ اتاقتى ءامىرشىسى وزبەك حاننىڭ قۇرمەتىنە «كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتى» اتالعان ابىلقايىر حاننىڭ ۇلىسىنان ءبولىنىپ، سىر بويىنان شۋ وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى الابىنا كوشىپ كەلگەن از جۇرت ءىس جۇزىندە بولاشاق قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالاندى. بىرنەشە جىلدان كەيىن قازاق حاندىعى،  قازاق ورداسى اتانىپ جارىققا شىعاتىن مەملەكەتتىڭ ىرگەسى، ءسويتىپ، تۇركىلەر ومىرىندەگى قاتارداعى ءجايت سانالاتىن نارازى توپتىڭ ەركىندىكسۇيگىشتىك، باسىبوستىق تانىتىپ، وزگەنىڭ وزبىرلىعىنا كونبەۋشىلىك كورسەتىپ، ياعني قازاق بولىپ ءوز بەتتەرىنشە وتاۋ تىگۋ وقيعاسىمەن قالانا باستاعانىن تاپ سول جىلدارى ەشكىم باجايلاي الماعان بولار. الايدا ۇزاماي تاريحي وقيعا شىرقاۋ شىڭىنا شىقتى. جانىبەك پەن كەرەي ەل-جۇرتىمەن جاڭا قونىسقا ورنىققان از جىلدان كەيىن شۋدىڭ تومەنگى اعىسى القابىندا جاتقان كونە سوزاق قالاسىندا قازاق حاندىعى قۇرىلدى. ەلدىگىمىزدىڭ ايبىندى بايراعى تۇڭعىش رەت قازاق اتىمەن سوزاقتا جەلبىرەدى... 

   

II. حاندىقتىڭ قاز تۇرۋى مەن

كۇشەيۋى

سونىمەن، جوشى حاننىڭ وردا-ەجەن جانە شايبان اتتى ۇلدارىنان (شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەلەرىنەن) تاراعان ۇرپاقتاردىڭ ءبىرىنىڭ ەكىنشىسىنە قىسىم جاساۋى ايماقتاعى سونى سەرپىلىسكە ۇيتقى بولدى.

وردا-ەجەن اۋلەتىنىڭ قوس سۇلتانى جانىبەك پەن كەرەي شايبان اۋلەتىنەن حاندىق قۇرىپ تۇرعان ابىلقايىر بيلىگىنىڭ ىقپالىنان شىعىپ كەتتى – وسى وقيعا ورىن العان 1456 جىلدى ءبىز سول سونى سەرپىلىستىڭ، مۇلدەم جاڭا قۇبىلىستىڭ باستاۋى، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعان ۋاقىت دەپ سانايمىز. شىعىس، باتىس، ورىس وقىمىستىلارىنىڭ جانە بۇگىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىندا بۇل داتانى راستايتىندار دا، كۇمان كەلتىرىپ، باسقا ۋاقىتتى بەلگىلەيتىندەر دە جەتكىلىكتى. دەگەنمەن سول سۇلتانداردىڭ ءوز قاراماقتارىنداعى جۇرتىن باستاپ شۋدىڭ تومەنگى اعىسىنا قونىستانۋى قازاقتىڭ ءوز اتىمەن جارىققا شىعاتىن مەملەكەتتىلىگىنىڭ العاشقى ىرگەتاسى بولعانىن ەشقايسىسى جوققا شىعارمايدى. جاپپاي مويىندالعان 1465 جىلدى ءبىز دە تەرىستەمەيمىز، ويتكەنى بۇل ەركىندىك سۇيگىش از توپ قاراسىنىڭ كوبەيىپ، دەربەس ەل ەكەنىن جاريا ەتكەن شاعىنا سايكەس كەلەدى.

اق وردانىڭ ءبىر بولىگىندە شايبان ۇرپاعى ابىلقايىر حاندىق قۇرىپ تۇرعان جىلداردا وڭتۇستىك اۋدانداردى بۇرىنعىسىنشا وردا-ەجەن ۇرپاقتارى بيلەپ جۇرگەن-ءدى. سولاردىڭ ىشىندەگى كەرەي مەن جانىبەك تە وزدەرى باسقاراتىن اۋماقتاردا بەلگىلى-ءبىر رۋ-تايپالاردىڭ حانى (كىشى حاندار) بولاتىن. كەزىندە جانىبەكتىڭ اكەسى، اق وردا بيلەۋشىسى باراق حاندى قولداعان رۋ-تايپالاردىڭ سىر بويى قالالارىمەن بايلانىسىپ جاتقان ەداۋىر بولىگى ولارعا باعىناتىن-دى. تاۋەلسىز قالىپتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان. الايدا بۇل ءجايت، ارينە، ابىلقايىر حاندى قاناعاتتاندىرمايتىن. 1428 جىلى تاققا وتىرعان ول حاندىقتاعى بيلىگى كۇشەيگەن شاقتا، اقىرى، مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمى مەن قۇرامىن ناقتىلاۋدى قوش كورەدى. ءسويتىپ، 1446 جىلى  حاندىقتىڭ وڭتۇستىگىنە جورىق جاساپ، سىرداريا قالالارىن العان. استاناسىن سىعاناققا كوشىرگەن.

دەمەك، سول جىلدان باستاپ جوشى حان ۇرپاقتارىنىڭ ەكى بۇتاعى وكىلدەرى اراسىنداعى قارسى تۇرۋشىلىق ءورشي تۇسكەن بولۋعا كەرەك.  تيىسىنشە، ابىلقايىر حاننىڭ وزبىر بيلىگىنە نارازى  سۇلتاندار سول شامادا موعولستان حانى ەسەن-بۇعامەن كەلىسسوز جۇرگىزۋدى باستاعان بولۋى ىقتيمال. سوسىن، مۇحاممەد حايداردىڭ «راشيد تاريحىندا» («تاريح-ي راشيدي») ايتىلاتىنداي، ولار وزدەرىنە ءبولىپ بەرىلگەن موعولستاننىڭ باتىس شەت ايماعىن قۇرايتىن ولكەگە ورنىققان. ال موعولستاننىڭ شىعىس بولىگى ارقىلى 1457 جىلى سىر بويىنا وتكەن  ويراتتار سىعاناق قالاسى ماڭىندا ابىلقايىر حاننىڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتكەن.  سىرداريانىڭ ورتاڭعى اعىسىنداعى قالالاردى تالان-تاراجعا تۇسىرگەن. وسى  شاپقىنشىلىقتان كەيىن ابىلقايىر حاننىڭ قۇزىرىنان قاشىپ، جانىبەك پەن كەرەيگە قوسىلۋشىلار قاتارى كوبەيە تۇسكەن دە، از ۋاقىتتا قازاقتار سانى الدىڭعى تاراۋدا ايتىلعان مولشەرگە جەتكەن...    

استاناسى تۇبىندە كۇيرەي جەڭىلىپ، قالماقتار قويعان اۋىر شارتتارعا مويىنسۇنعان ابىلقايىر حاننىڭ ەس جيۋىنا بىرنەشە جىل كەتەدى. سوسىن ول ءوزىنىڭ شاپقىنشىلىقتان كۇيزەلگەن يەلىكتەرىندە ءتارتىپ ورناتۋعا كىرىسەدى. ىشكى جاعدايىن ءبىرشاما رەتتەگەننەن كەيىن، قۇزىرىنان ءبولىنىپ ءوز الدىنا حاندىق قۇرىپ العان جانىبەك پەن كەرەي حانداردى جۋاسىتىپ الماققا بەكىنەدى. سونداي ماقساتپەن جورىققا شىعادى. بىراق جورىق كەزىندە قازا تابادى. بۇل 1468 جىل ەدى.

اق وردا اۋماعىندا قىرىق جىل ءامىرشى بولعان شايبان  اۋلەتىنىڭ وكىلى ابىلقايىر حان وسىلاي ومىردەن وتكەننەن سوڭ،  جانىبەك پەن كەرەي ونىڭ يەلىگىنە ورالىپ، سىعاناقتاعى جوعارعى بيلىكتى باسىپ الادى. سودان باستاپ، شايباني ابىلقايىر حان تۇسىندا «كوشپەندى وزبەكتەر مەملەكەتى» اتانىپ وزگەرىسكە ۇشىراعان بايىرعى اق وردانى جوشى ۇرپاعىنىڭ باسقا بۇتاعى – شايباننىڭ اعاسى وردا-ەجەننەن تارايتىن ورىس-حان اۋلەتىنىڭ وعلاندارى قايتا باسقارا باستايدى. ۇلىس ساپالىق تۇرعىدا ءبىر ەتنوسقا تۇتاستانىپ، قازاق اتىمەن جاڭا ساتىعا شىعادى، ۇلى دالادا قازاق مەملەكەتىنىڭ تۋى جەلبىرەيدى...

جالپى، بۇرىنعى اق وردا اۋماعىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي،  وردا-ەجەن ۇرپاقتارىنىڭ بيلىگى ءىس جۇزىندە ۇزىلمەگەن بولاتىن. (بۇعان كونە شىعىس قولجازبالارىنىڭ دەرەكتەرىن نەگىزگە العان بۇگىنگى زەرتتەۋلەردە ايتىلعان كۇللى وي-پىكىردى تالداپ قاراستىرعان سايىن كوز  جەتە تۇسەدى). سول سەبەپتى جانىبەك پەن كەرەي قاراماعىنداعى جۇرتىن دەربەس ءومىر سۇرۋگە باستاپ شىعا الدى، سول سەبەپتى دە قازاق رۋ-تايپالارى ولار كوتەرگەن تۋ استىنا جيىلىپ، بۇكىل ايماقتىڭ ساياسي تاريحىنا جانە ۇلان-عايىر دالا ءتوسىن مەكەندەيتىن بارشا جەرگىلىكتى الاش جۇرتىنىڭ تاعدىرىنا ايتۋلى وزگەرىس ەنگىزدى.

قاراسى كوبەيىپ، 1465 جىلى حاندىق تۋىن تىككەن حالقىمىز ەلدىگىمىزدى جاڭاشا تۇرپاتتا جاڭعىرتتى. وسى جاڭا ساياسي جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىم ابىلقايىر حاندىعىنداعى بيلىكتى قولعا الۋ ارقىلى مۇلدەم كۇشەيە ءتۇستى. تاريحتا قىرىق جىلداي ابىلقايىر مەملەكەتى، كوشپەندى وزبەك ۇلىسى اتانعان اق وردانىڭ قازاق رۋ-تايپالارى  مەكەندەيتىن بولىگى جاڭا ساپالىق دەڭگەيگە اۋىسىپ، دەربەس قازاق حاندىعى رەتىندە ءومىر سۇرە باستادى.

ال دەربەس ۇلتتىق قازاق مەملەكەتىن قۇرعان جانىبەك پەن كەرەي حاندار قازاق دالاسىنداعى حالىقتى ءبىر شاڭىراققا ۇيىستىرعان جوشى ۇلىسىنىڭ ءامىرشىسى، شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى حاننان تاراعان، ساياسي بيلىكتى ەكى عاسىردان استام ۋاقىت بويى  قولدا ۇستاپ، بيلەۋشى بولىپ كەلە جاتقان وتە كۇشتى، بەدەلدى اۋلەتتىڭ وكىلدەرى بولىپ تابىلادى. تاعدىر ولارعا اتا-بابالارى بيلەپ كەلگەن اۋماقتاعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى مۇلدەم سونى ساپاعا اۋىستىرىپ، جاڭعىرتۋدى، جاڭا ەتنوستىق بىرلىككە نەگىزدەلگەن قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرۋدى بۇيىرتتى. 

ولاردىڭ شىڭعىس حاننان  ورىس حانعا دەيىنگى اتالارى ءبىر، ال ودان بەرى قاراي ەكەۋى ەكى اۋلەتكە بولىنەدى. بۇلار – ورىس حاننىڭ توقتاقيا جانە قويىرشاق دەگەن ەكى ۇلىنان تاراعان وعلاندار. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى وردا-ەجەننەن ءجۇز جىل كەيىن دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاعى ورىس حاننىڭ شوبەرەلەرى.  كەرەي – بولاتتىڭ ۇلى، توقتاقيانىڭ نەمەرەسى، ال  جانىبەك – باراقتىڭ ۇلى،  قويىرشاقتىڭ نەمەرەسى. كەرەي – اعا بالاسى، جاسى دا جانىبەكتەن ۇلكەن. سوندىقتان، قازاقتىققا شىعۋدى شوبەرەلەس ءىنىسى جانىبەكپەن بىرگە باستاعانمەن، اتا سالتىنا ساي، قازاق تاعىنا ودان بۇرىن وتىرعان.  كەرەي دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن ەلدى جانىبەك بيلەدى.

ورىس حاننىڭ وسى قوس شوبەرەسى العاشقى جىلداردا بىرىنەن سوڭ ءبىرى حان سايلانىپ، قازاق مەملەكەتىن نىعايتىستى. ارينە، بۇل ەكى حان قازاقتىڭ بارلىق رۋ-تايپالارى مەن جەر-سۋىن تۇگەل بىرىكتىرە العان جوق. بىراق ولار قازاق اتىمەن اتالعان ۇلتتىق مەملەكەتتى تۇڭعىش رەت تاريح ساحناسىنا الىپ شىعۋىمەن اسا قادىرلەنەدى جانە ەشقاشان ۇمىتىلمايدى. ولاردىڭ داڭقتى ءىسىن ۇلدارى لايىقتى تۇردە جالعاستىردى. ون شاقتى جىل ەل باسقارىپ، شامامەن 1480 جىلى ومىردەن وزعان جانىبەك حاننان كەيىن تاققا كەرەي حاننىڭ ۇلى بۇرىندىق سۇلتان وتىرعان. ال جانىبەكۇلى قاسىم سۇلتان ەل قۇرىلىمىنىڭ ءبىر ۇلىسىن باسقاردى. بۇرىندىق حانمەن قاتار مەملەكەتتىك ىستەرگە ارالاسا ءجۇرىپ، ول دا تاريحتاعى ءوز ورنىن الۋعا بەتتەپ كەلە جاتتى...

وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىندا سامارقاندا وتكەن ءبىر سەمينارعا قاتىسۋشىلار تاۋ باۋرايىنان ورىن تەپكەن شاح-ي-زيندا ماۆزولەيلەر كەشەنىندە بولعان ەدىك. سوندا ەكسكۋرسيا جۇرگىزۋشىدەن ءبىر قىزىق دەرەك بىلگەنبىز. ول ورتاعاسىرلىق ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى شوعىرىن تانىستىرىپ كەلە جاتىپ، بيىككە سالىنعان مۇحاممەد پايعامباردىڭ اعايىنى قۋسام يبن ابباستىڭ مازارىنا اپاراتىن مىڭ-سان تەپكىشەكتى جول بويىنداعى ءبىر كۇمبەزگە ەشكىم قويىلماعان، ونى كوزى تىرىسىندە وزىنە  بۇرىندىق سالدىرعان، بىراق ول قازاق دالاسىندا، الىستا قازا تاپقاندىقتان، دەنەسى مۇندا اكەلىنبەگەن دەگەن-ءدى.

بۇرىندىق – قازاق تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار ەسىم. ول  ءامۋ مەن سىر ارالىعى ايماعىنداعى (ماۋەرەنناحر-ماۆەرانناحرداعى) بيلەۋشىلەرمەن،  موعولستان امىرشىلەرىمەن سوعىستى. قازاق حالقىنىڭ ەتنوستىق تۇتاستىعىنا قول جەتكىزۋدى كوكسەدى. قازاققا ءتان اۋماقتى اكەسى قۇرعان حاندىق قۇرامىنا حالقىمەن بىرگە جيناستىرۋدى كوزدەدى. جەڭىستەرگە جەتتى. گيدتىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعاندا، ءامىر تەمىر زامانىنان ماۆەرانناحرداعى باس قالا، وقۋ-اعارتۋ، ونەركاسىپ، عىلىم مەن ونەر ورتالىعى بولىپ كەلە جاتقان سامارقاندا، بالكىم، بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە بۇرىندىقتىڭ جۇلدىزى جارقىراعان بولار دەپ ويلادىق. وندا بۇرىندىق حاننىڭ قىزى ميھر-سۇلتان حانىم تۇراتىن. كەزىندە ونى اكەسى شايباني مۇحامەد سۇلتاننىڭ ۇلى تەمىر سۇلتانعا تۇرمىسقا بەرگەن ەدى. حانىمنىڭ سامارقاندا جانە قالا ماڭىنداعى جەرلەردە ۇلكەن بايلىعى بولاتىن...

 بۇرىندىق حان قازاق ورداسى باسىندا جانىبەك حاننان كەيىن وتىز جىلدان استام ۋاقىت تۇردى. سان مىڭ ساربازى بار قۋاتتى اسكەرگە قولباسشىلىق ەتتى. قازاقيانىڭ، ياعني ۇلتتىق اتالىمىمەن ايشىقتالعان مەملەكەتتىڭ ءۇشىنشى حانى رەتىندە، ونى نىعايتۋ ءۇشىن كوپ كۇش-قايرات جۇمسادى. ونىڭ بيلىك قۇرعان ۋاقىتى ۇرىستار مەن قاقتىعىستارعا تولى بولدى. سىر ءوڭىرى مەن جەتىسۋدا ماۆەرانناحر، موعولستان بيلەۋشىلەرىمەن شايقاستى. باتىستاعى قازاق  رۋ-تايپالارىن حاندىققا قوسپاققا نوعاي ورداسىنا باردى. سارايشىقتى ءبىراز ۋاقىت قازاق ەلىنىڭ باس قالاسىنا اينالدىردى.

قىسقاسى، قازاقتىڭ ەتنوستىق اۋماعىن بىرىكتىرۋ، مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋ جولىندا بەلسەندى  كۇرەس جۇرگىزدى. ەل بيلەگەن العاشقى جيىرما شاقتى جىلىندا قازاق حاندىعىنىڭ اۋماعى ۇلعايىپ، قۋاتى ارتۋى جولىنا كوپ كۇش جۇمساعان، تيىسىنشە ءوزىنىڭ دە بەدەلى ءوسىپ، اتاق-ابىرويى، ايبىنى اسقاقتاعان ەدى. الايدا بيلىگىنىڭ ودان كەيىنگى كەزەڭىندە – 16-شى عاسىردىڭ العاشقى ونجىلدىعىندا ەداۋىر قاتەلىكتەر جىبەردى. شايبان ۇرپاقتارىنىڭ قازاقتارعا قارسى جورىقتارىنا تويتارىس بەرۋ ماسەلەسىندە مەملەكەت مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن ەنجارلىق كورسەتتى. ال بۇل كەزدە ەل ىشىندە قاسىم سۇلتاننىڭ بەدەلى ارتىپ كەلە جاتقان. جۇرتشىلىق ونىڭ وتان قورعاۋداعى قاجىر-قايراتىنا، ەڭبەگىنە، ەرلىگىنە ءسۇيسىنىپ، حاننان ارتىق قۇرمەتتەدى. سوندا، ءوزىنىڭ بيلەۋشىلىك بەدەلىن جوعالتقانىنا كوزى جەتىپ، بۇرىندىق حان 1511 جىلى تاقتى تاستاعان دا، ماۆەرانناحردىڭ ءبىر قيىرىنا كەتكەن...   

 وسى جىلدان قازاق مەملەكەتىنىڭ باسىنا اتاعى دۇركىرەگەن اسكەرباسى قاسىم سۇلتان كەلدى. ءاز اتانىپ، حالىقتىڭ ەرەكشە سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن جانىبەك حاننىڭ بالاسى. ونىڭ حان سايلانۋىمەن مەملەكەتتىلىكتىڭ ايرىقشا جارقىراعان كەزەڭى باستالدى. قاسىم حان بيلىكتە بولعان ون ءبىر جىل قازاق مەملەكەتىنىڭ قۋاتى ارتقان، كەمەلىنە جەتىپ، وزگە ەلدەر قۇرمەتپەن قاراعان ءداۋىر بولدى. حاندىقتىڭ حالىق ءبىر ميلليوننان استى. ارمياسىنداعى ساربازدار مولشەرى ءۇش ءجۇز مىڭعا جەتتى. 

قاسىم حان ەل باسقارعان جىلدارى  جايىققا دەيىنگى ايماق، وڭتۇستىك ءوڭىر ءبىرجولا حاندىق قۇرامىنا ەندى، ەلىمىزدىڭ جالپى اۋماعى شامامەن قازىرگى كولەمگە جەتتى. ەل-جۇرت ۇمىتپاي، ءالى كۇنگە دەيىن سۇيىسپەنشىلىكپەن ەسكە الاتىن «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» اتتى ايگىلى قۇقىقتىق قۇجات جاسالدى.  وسىناۋ زاڭدىق جيناقتىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىكتى نىعايتۋعا باعىتتالعان شارالار جۇزەگە اسىرىلىپ، حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىندە تۇراقتىلىق ورنادى. ونى ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپ قولداپ، قۋاتتاعاندىقتان دا، ىشكى جاعداي جاقساردى. مال شارۋاشىلىعىمەن، قولونەرمەن، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلداناتىن  ايماقتار اراسىندا ءونىم الماسۋ، ساۋدا-ساتتىق جاساۋ كەڭ ءورىس الدى. جايىق بويىنداعى سارايشىق قالاسى قازاق ەلىنىڭ استاناسىنا اينالدى.

قازاقيا حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلا باستادى. ماسكەۋ (موسكوۆيا) پاتشالىعىمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتىلدى. الىس مەملەكەتتەردەن ەلشىلەر كەلىپ-كەلىپ جاتتى. كۇنى كەشە سوعىسىپ جۇرگەن ءدۇرداراز كورشىلەر قازاق حاندىعىنىڭ كۇش-قۋاتىن مويىنداپ، ەندى ونىمەن تاتۋ بولۋ جولىن ۇستاندى...

 

ءىىى.  حاندىقتىڭ السىرەۋى جانە

قايتا جاڭعىرۋعا بەت الۋى

 

15-ءشى عاسىردىڭ سوڭعى جيىرما جىلدىعىنان 16-شى عاسىردىڭ العاشقى جيىرما جىلدىعى بويى قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى ەداۋىر ۇلعايدى. نىعايدى. بۇل ۇدەرىسكە بۇرىندىق حاننان كەيىن، 1511–1521 جىلدارى بيلىكتە بولعان قاسىم حان زور ۇلەس قوستى. ول ءوز كەزىندە قازاق جەر-سۋى مەن حالقىن جيناستىرىپ، بىرىكتىرۋ شارالارىن جەدەل جۇزەگە اسىردى. الايدا حاندىقتىڭ وركەندەۋىندە تۇراقتى ىلگەرىلەۋدى قامتاماسىز ەتەتىن ۇدەرىسكە قول جەتكىزۋ مۇمكىن بولمادى...

قاسىم حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعدايى جاقسارا تۇسكەنىن، تۇراقتىلىق ورناعانىن، حالىقارالىق ارەنادا تانىلا باستاعانىن وتكەن تاراۋدا ايتتىق. قازاق حالقىنىڭ قازىرگى زاماندا مەكەن ەتىپ جۇرگەن  اۋماعى نەگىزىنەن، شىنتۋايتىندا، سول جىلدارى قالىپتاستى. سول جىلدارى ماسكەۋ مەملەكەتىمەن، قازان، ورتا ازيا، ءسىبىر حاندىقتارىمەن ساۋدا جانە ەلشىلىك بايلانىس جاسالدى. باتىس ەۋروپا دا قازاق مەملەكەتىن قاسىم حان تۇسىندا تانىپ ءبىلدى.

دەگەنمەن حاندىقتاعى  بيلىك قۇرىلىمى تەك قاسىم حاننىڭ بەدەلى ارقاسىندا عانا تۇتاستىق كورسەتىپ، ابىرويى اسقاقتاپ تۇرعان ەدى.

ال ونىڭ بەدەلى بۇرىندىق حان تۇسىندا كوتەرىلە باستاعان-تىن. قاسىم سۇلتان ءوز يەلىگىندەگى ارقا جەرىنە شايبان تۇقىمدارىنىڭ بىرنەشە رەت جاساعان شاپقىنشىلىعىنا حان اسكەرىنىڭ قولداۋىنسىز-اق تويتارىس بەرگەن. ەلەۋلى  قارسىلىق كورسەتىپ قانا قويماي، دۇشپاندى تاس-تالقان ەتىپ جەڭگەن. وسىناۋ جەڭىمپاز جاساقتىڭ ساردارى رەتىندە، تيىسىنشە، ەل ىشىندەگى اتاق-ابىرويى وسكەن بولاتىن. قاسىم سۇلتاننىڭ جەڭىلىستى بىلمەيتىن قالىڭ قوسىندارى ول حان سايلانعاننان كەيىن دە ايبىندىلىعىن ارتتىرا ءتۇسىپ، ەلدەگى تىنىشتىقتى، كورشى حاندىقتارمەن بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋدى قامتاماسىز ەتىپ تۇرعان. حاننىڭ وسىنداي ايبارىنىڭ ارقاسىندا ەل ىشىندە شارۋاشىلىق جانە الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق ءوزارا بايلانىستاردى جاقسارتۋ، ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن قولدانۋدى رەتكە كەلتىرۋ ماسەلەلەرىن كوزدەپ جاسالعان كۇللى رەفورما كىدىرىسسىز جۇزەگە اسىپ جاتتى.

مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ايگىلى «راشيد تاريحىندا» جوشى حاننان كەيىن ونىڭ دارەجەسىنە پاراپار ۇلكەن بيلىككە قاسىم حان عانا جەتتى، ودان باسقا ەشكىم دە قول جەتكىزە المادى دەپ اتاپ كورسەتكەن. قاسىم حان وتە قۇدىرەتتى بيلەۋشى بولدى.

قىسقاسى، قاسىم حاندى اسا ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى، ساياسي تۇلعا، قاھارلى ءامىرشى رەتىندە مويىنداۋشىلىق – حاندىقتا ۇيىمداستىرىلعان ماڭىزدى شارالاردىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتتى. ياعني بيىك پارمەننىڭ ەل ىشىندە ويداعىداي جۇزەگە اسىرىلۋىنا مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ، اكىمشىلىك باعىنىس قۇرىلىمىنىڭ قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلۋىنان گورى، جوعارى دارەجەلى ءامىرشىنىڭ قاھارى، ايبارى شەشۋشى ءرول اتقاردى.

الايدا مەملەكەتتىڭ مىقتىلىعىن تۇراقتاندىرىپ، مەملەكەتتىك ءتارتىپتىڭ بۇلجىماستىعىن قامتاماسىز  ەتۋ ءۇشىن ونىڭ باسشىسى قۇرعان اكىمشىلىك جۇيە دە ومىرشەڭ بولۋعا كەرەك. ەلدى باسقارۋ قۇرىلىمى بيلىكتىڭ ءتۇرلى دەڭگەيلەرىندە جوعارىلى-تومەندى ءوزارا تاۋەلدىلىكتى، باعىنىشتىلىقتى قامسىزداندىرۋعا ءتيىس. بىراق ناقتى جاعداي ولاي بولماي شىقتى. قاسىم حان 1521 جىلى سارايشىقتا ماڭگىلىككە تىنشىعاننان كەيىن مەملەكەتتە بيلىككە تالاسۋشىلار بوي كورسەتىپ، بۇل ورايداعى كەمىستىكتى تەز اشىپ بەردى.

تاققا مۇراگەرلىك جولمەن قاسىم حاننىڭ ۇلكەن ۇلى ماماش سۇلتان وتىرعان، بىراق حاندىقتاعى وزگە سۇلتاندارعا ونىڭ ايدىندىلىعى كەم كورىندى. ەداۋىر جاسقا كەلىپ قالعان ماماش حاننىڭ اينالاسىنا بىردەن اكەسىندەي اسەر ەتە الماۋى تۇسىنىكتى ءجايت، الايدا تاعدىر وعان ءوزىنىڭ بيلەۋشىلىك قابىلەتىن تولىق اشۋىنا ۋاقىت جاعىنان مۇمكىندىك بەرمەدى. ول حان تاعىندا ءبىر-ەكى  جىلداي عانا بولىپ، الدەبىر شايقاس كەزىندە قازا تاپتى.

سودان كەيىن جوشى تۇقىمدارى اراسىندا قازاق ەلىندەگى باس بيلەۋشىنىڭ ورنىنا تالاسۋ ارەكەتتەرى ۇدەي ءتۇستى. حان بولۋدان دامەسى بار سۇلتاندار ءوزارا قىرقىستى. ءتىپتى بولماعان سوڭ ولار ءوز ولكەلەرىندە جەكە-دارا بيلىككە ۇمتىلىپ، حاندىقتى بىرنەشە ۇساق ۇلىسقا بولشەكتەپ جىبەردى. نە كەرەك، كەرەي مەن جانىبەك قۇرعان، قاسىم تۇسىندا كەمەلىنە جەتكەن حاندىق اينالاسى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە ءبىرىن ءبىرى مويىندامايتىن ايماقتىق حاندىقتارعا ءبولىندى. سىرت جۇرت تا قاسىم حان كەزىندەگى قازاق ەلىنە قۇرمەتپەن قاراۋشىلىعىن جيىپ قويىپ، قازاق بيلەۋشىلەرىنە قارسى جورىقتارعا شىقتى، سول جولدا ءوزارا وداق قۇرا باستادى.

وسىنداي الاساپىران كەزەڭدە قاسىم حاننىڭ كىشى ۇلى، سوزاق قالاسىنىڭ ءامىرشىسى حاق-نازار (حاقنازار، اقنازار) سۇلتان باتىل تۇردە ەلدى بىرىكتىرۋ شارالارىن جاساۋعا كىرىستى... 

ماماش حان ۇرىس ۇستىندە وپات بولعان سوڭ، سۇلتاندار اراسىندا ەل تىزگىنىن قولعا الۋ ءۇشىن تاعى ءبىراز تالاس-تارتىس وتكەن دە، اقىرى، 1523 جىلى تاققا قاسىم حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى تاھير (تايىر) وتىرعان. ول 1532 جىلعا دەيىن بيلىكتە بولدى، بىراق، مەملەكەت باسقارۋ ىسىندە شىن مانىندە قايراتكەرلىك قابىلەت كورسەتە الماعان سياقتى. اتاقتى قازاق تاريحشىسى قادىرعالي جالايىر ءوزىنىڭ ايگىلى «جىلنامالار جيناعىندا» ء(«جامي ات-تاۋاريح») ول جايىندا: ء«بىراز ۋاقىت حاندىق قۇرعانمەن، پاتشالىقتىڭ سىرىن بىلمەدى» دەپ جازعان.  زەرتتەۋشىلەر تايىر حاننىڭ بويىندا ەرەكشە ءبىر مامىلەگەرلىك، سونداي-اق ايتا قالارلىقتاي  اسكەرباسىلىق قاسيەتتىڭ بولماعانىن ايتادى.

 شىنىندا دا ول ەلەۋلى  قولباسى قابىلەتىن تانىتپادى، ەڭ باستىسى، باس حان رەتىندە، ەلدەگى بيلەۋشىلەرمەن ەكى ارادا ءوزارا تۇسىنىستىككە قول جەتكىزە المادى. جەتىسۋ بيلەۋشىسى بۇيداش، سىعاناق ءامىرشىسى احمەت سەكىلدى ىقپالدى سۇلتاندار ونى ەلەڭ قىلمادى. ولارعا  ءوزىن مويىنداتۋعا مۇنىڭ شاماسى جەتپەدى. سونداي احۋالدىڭ سالدارىنان شىعار، تاھير حاننىڭ بيلىكتە بولعان كەزىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ سىرتقى قاتىناستارى دا كۇرت ناشارلادى. قاسىم حان تۇسىنداعى نوعايلارمەن ارادا ورناعان تاتۋلىق اسكەري قاقتىعىسقا ۇلاستى. تاشكەنت بيلەۋشىسى كەلدى-مۇحاممەدپەن تۇسىنىسە الماعاندىقتان،  وزبەكتەرمەن دە شايقاسۋعا تۋرا كەلدى. تۇركىستان ماڭىندا جەڭىلىسكە ۇشىرادى. ونىڭ بيلىكتە بولعان كەزىندە موعولستان حاندارىمەن اراداعى جاراسىمدى قاتىناس تا بۇزىلدى.

نە كەرەك، وسى كەزەڭدە قازاق حاندىعى وڭتۇستىكتەگى جانە سولتۇستىك-باتىستاعى جەرىنىڭ بىرەر بولىگىنەن ايرىلدى.

دەگەنمەن تايىر حان جەتىسۋدى جانە ىستىقكول ايماعىن ساقتاپ قالۋعا كوپ كۇش جۇمسادى. قىرعىزدارمەن وداقتاسىپ، ەلدى موعولدار مەن قالماقتاردىڭ شاپقىنشىلىعىنان قورعادى. شامامەن 1532 جىلى قازا تاپتى.

ودان كەيىن قازاق ەلىنە توعىم سۇلتان حان سايلاندى. بىراق جەتىسۋ ءامىرشىسى بۇيداش  پەن سىعاناق ءامىرشىسى احمەت سۇلتاندار  ونىڭ دا بيلىگىنە مويىنسۇنباي، ءوز ايماقتارىندا وزدەرىن حان سايلاتىپ الدى. تيىسىنشە،  توعىم حاننىڭ تۇسىندا دا ءوزارا قىرقىسۋلار توقتالعان جوق. وسى تۇستا قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاق قۇتقارۋشىسى  قاسىمۇلى اقنازار سۇلتان كورىنە باستاعان. ول سوزاق ءامىرشىسى بولاتىن. بىراق، حاندىقتى بولشەكتەگەن جەتىسۋ ءامىرشىسى بۇيداش پەن سىعاناق ءامىرشىسى احمەت سەكىلدەنبەي، بىردەن توعىم حاننىڭ بيلىگىن مويىنداپ،  وعان قولداۋ كورسەتتى.

بۇل كەزدە ءىس جۇزىندە بىرنەشە حاندىققا ءبولىنىپ كەتكەندىكتەن، قازاق جەرىندە سىرتقى جاۋعا بىرلەسىپ قارسى تۇرۋ قيىنداپ كەتكەن. بىرىگىپ قيمىل ۇيلەستىرۋدىڭ ورنىنا، حاندار ءوز بەتتەرىنشە ارەكەت ەتكەن. توعىم حان مەن بۇيداش حان جەتىسۋ مەن سىرداريا ءوڭىرىن موعول جانە وزبەك حاندارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەستى. احمەت حان قازاق ەلىنىڭ ورتالىق جانە باتىس ءوڭىرىن قورعاماققا نوعاي  ورداسىنا جورىققا اتتاندى. سول جورىقتا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، 1435 جىلى ماڭعىت وراق باتىردىڭ قولىنان قازا تاپتى. ءوڭىردىڭ ءبىراز بولىگى نوعايلاردىڭ بيلىگىنە ءوتىپ كەتتى. موعولداردىڭ وزبەكتەرمەن بىرىككەن اسكەرىنە قارسى شايقاستا، شامامەن 1537 جىلى، توعىم حان قازا تاپتى. بۇيداش حان ىستىقكول ماڭىندا ۇرىس جۇرگىزىپ جاتتى.

وسىنداي احۋال كەزىندە اقنازار سۇلتان اۋەلى وڭتۇستىكتەگى احمەت حان بيلەگەن اۋماقتى، سوسىن بۇيداش حان بيلەگەن باتىس جەتىسۋدى قازاق حاندىعىنا قايتا قوستى. ءوستىپ، بولشەكتەنۋ سالدارىنان السىرەگەن مەملەكەتتى قالپىنا كەلتىرۋ ءىسىن قولعا الدى. نىعايۋ جولىنا تۇسىرە باستادى.

ءسويتىپ، يگىلىكتى ىسىمەن كوزگە تۇسكەن حاق-نازار، ەلدەگى بايىرعى حان سايلاۋ سالتىنا ساي،  1538 جىلى اق كيىزگە وتىرعىزىلادى. مولدا ءتيىستى ءدىني جورالعى جاسايدى. سودان سوڭ بيلەر حان وتىرعان اق كيىزدى جان-جاعىنان ۇستاپ جوعارى كوتەرەدى. تانىستىرۋ ءراسىمىنىڭ تالابىنا سايكەس، جينالعان جۇرتشىلىقتىڭ الدىنان الىپ وتەدى. ەلدەگى بەرەكەسىزدىكتەن قاجىعان حالىق جاڭا حانعا ۇلكەن ءۇمىت ارتا قارايدى... 

ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتا حاقنازار حان اكەسى قاسىم حاننىڭ جولىن جالعاستىرۋدى مۇرات تۇتتى. ول حان تاعىندا وتىرعاندا قازاق حاندىعى بىرلىككە، تۇتاستىققا يەك ارتقانمەن، ءوز تەرريتورياسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعىنان ايرىلعان كۇيدە ەدى. ەلدىڭ باتىسى – نوعايلاردىڭ، شىعىسى – ويراتتاردىڭ، سولتۇستىگى – ءسىبىر حاندىعىنىڭ، موعولستان مەن تاشكەنت – بۇحارا حاندىعىنىڭ قول استىنا تۇسكەن بولاتىن. قاسىم حان تۇسىندا حاندىق شەكاراسى ۇلىتاۋ مەن بالقاشتان اسقان، جايىق پەن سىردارياعا كەتكەن، جوبالاپ ايتقاندا بۇگىنگى قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ شاماسىنداي ەدى.

مەملەكەتتىڭ اۋماعىن اكەسى قالىپتاستىرعان كولەمگە جەتكىزۋدى اقنازار حان ەل تىزگىنىن قولعا الىسىمەن ارماندادى. قازاق رۋلارىنىڭ اتا قونىستارىن ءوز قالىپتارىندا، بوتەن جۇرتقا تيگىزبەي ساقتاۋعا، حاندىقتىڭ كورشى ەلدەر الدىنداعى ىقپالىن قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش سالدى. ەلدى قاسىم حان كەزىندە 1511 جىلى قابىلدانعان «قاسقا جول» زاڭدار جيىنتىعىن («قاسىمنىڭ قاسقا جولى») باسشىلىققا الۋ ارقىلى باسقاردى. مەملەكەتتىڭ بايىرعى اۋماعىن قالپىنا كەلتىرۋگە تىرىستى. الايدا بۇل ورىندالۋى قيىن شارۋا بولىپ شىقتى. ايتسە دە حاقنازار حان مۇمكىندىگىنشە  قازاق مۇددەسى ءۇشىن كۇرەستى. ونىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعى قايتا بىرىگىپ، دامي ءتۇستى.

ول مەملەكەتتىك بيلىكتى نىعايتۋعا جانە كۇشەيتۋگە قاجىرلى قايرات جۇمسادى. وزىنەن بۇرىن بىتىراڭقى جاعدايعا تۇسكەن قازاق حاندىعىن قايتا بىرىكتىردى. قازاق-قىرعىز وداعىن ودان ءارى نىعايتتى، سول زاماننىڭ تاريحي دەرەكتەرىندە ونى «قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ پاتشاسى» دەپ اتاعان. حاقنازار وسى قازاق-قىرعىز وداعىنا سۇيەنە وتىرىپ، موعولستان حاندارىنىڭ جەتىسۋ مەن ىستىقكول الابىن جاۋلاپ الۋ  ارەكەتىنە تويتارىس بەردى.

حاقنازار حاندىق قۇرعان كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى جاعدايىندا اسا ءىرى تاريحي وقيعالار بولىپ جاتتى.

مەملەكەتتىڭ سولتۇستىگىندە ماسكەۋ كنيازدىگىنىڭ شەكاراسى قازاق دالاسىنا قاراي ەداۋىر تاقالدى. 1552 جىلى قازان، 1558 جىلى استراحان حاندىقتارىن باسىپ العان ماسكەۋ پاتشالىعى ەدىل وزەنىنىڭ بارلىق اڭعارىن، بۇرىنعى التىن وردا قاعاناتىنىڭ باس قالالارى ورنالاسقان  اۋماقتى يەلەنگەن. (سوناۋ ءبىر باسقا كۇن تۋعان شاقتاردا قونىس اۋدارا بەرۋگە ءماجبۇر بولعان، تاعى دا جەر-سۋىنان ايرىلعان جۇرتتىڭ: «...بۇرىنعى وتكەن اتامىز كوشەمىن دەپ ءولدى مە، قىرىمدى تاستاپ ەدىلگە اقىلى جوقتان كەلدى مە... ەدىل مەنەن جايىققا ەشبىر جەردىڭ تەڭى جوق!..  مەكەن ەتكەن قونىسىن – ەدىل مەنەن جايىقتى قاتىن-بالا  ساعىنار»، – دەگەن وكىنىشتى جىر جولدارى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتتى). ماسكەۋ جيھانگەرلەرى باشقۇرت جانە ءسىبىر حاندىقتارىن كنيازدىك قۇرامىنا ەنگىزدى. ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى ءوڭىردى مەكەندەگەن نوعاي ورداسىن ىدىراتىپ، حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتتى. امان قالعان نوعايلاردىڭ دەنى كاۆكازعا، ودان تۇرىك ەلىنە كەتتى.

ۇلىستىڭ ەداۋىر حالقىن  (بۇلاردىڭ دەنى قازاق رۋ-تايپالارى بولاتىن، ەل ىشىندە نوعاي مەن قازاقتىڭ ايرىلۋىنان كورىنىس بەرەتىن ءتۇرلى جىر، كۇي ساقتالعان) حاقنازار حان مەملەكەتىنە قاراتىپ الدى. سوعان وراي حاقنازار «قازاقتار مەن نوعايلاردىڭ حانى» دەپ اتالدى. ءسويتىپ، نوعايلارمەن ارالاس-قۇرالاس تۇرىپ كەلگەن قازاق تايپالارى 1560-شى جىلدارى ەتنوستىق تەرريتورياسىمەن بىرگە قازاق حاندىعىنا بىرىكتى.

بۇرىندىق پەن قاسىم حاندار بيلەگەن زامانداردان باسقا ۋاقىتتاردا نوعاي ورداسىنىڭ استاناسى بولىپ كەلگەن سارايشىق قالاسى قازاق حاندىعى قۇزىرىنا ءوتتى.

18-ءشى عاسىردا ورىنبور ولكەسىندە قىزمەت ىستەگەن تاريحشى پەتر رىچكوۆ حاقنازار حان تەك نوعايلاردى عانا ەمەس، باشقۇرتتاردى، قازان، ءسىبىر جانە استراحان حاندىقتارىن، بۇحارانى، حيۋانى، تاشكەنتتى جانە باسقا كوپتەگەن قالالاردى ءوز بيلىگىنە قاراتىپ، ولاردان الىم-سالىق جيناتىپ تۇردى دەپ جازدى.

قازىرگى زەرتتەۋشىلەر حاقنازاردىڭ تۇسىندا قازاق مەملەكەتى تاپ ونداي دارەجەگە جەتپەگەنىن، الايدا اۋماعىنىڭ كەڭەيىپ، قۋاتىنىڭ ارتا تۇسكەنىن، حاندىقتىڭ ەداۋىر نىعايعانى داۋسىز راس ەكەنىن ايتادى. 

 

IV. ۇزدىكسىز كۇرەس ۇستىندە نىعايۋ

 

حاقنازار حان تاقتا قىرىق ەكى جىل وتىردى. ول شىن مانىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇتقارۋشىسى بولدى. بولشەكتەنگەن حاندىقتىڭ قايتادان تۇتاستانۋىنا قول جەتكىزدى. ەل اۋماعىن اكەسى قاسىم حان پاتشالىق قۇرعان زامانداعى قالپىنا كەلتىرۋمەن شۇعىلداندى. بۇل جوسپارىن ءبىرشاما  ورىنداي الدى دا.

جوعارىدا ايتىلعانداي، اقنازار حان نوعايلار مەن باشقۇرتتاردىڭ بىرەر بولىگىن وزىنە  قاراتتى. سوسىنعى ءبىر اتاپ ايتاتىن ءجايت، ونىڭ داۋىرىندە قىرعىز-قازاق وداعى ساقتالىپ تۇردى. ول بيلىگىنىڭ ەداۋىر ۋاقىتىن سىرداريا قالالارى ءۇشىن كۇرەسكە ارنادى. (سىردىڭ ورتا اعىسىنداعى قالالارعا بيلىك ەتۋ وزبەك پەن قازاق قاتىناستارىنداعى وزەكتى ماسەلەگە اينالعان بولاتىن). شايبان اۋلەتىنەن شىققان بۇحارا حانى ابدوللامەن دوستىق شارت جاساسۋ ارقىلى كورشى ەلمەن ءبىراز ۋاقىت تاتۋ تۇرىپ، بەيبىتشىلىك ورناتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە حاندىقتىڭ ىشكى جاعدايى جاقساردى. شارۋاشىلىق دامىدى، كورشى ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق ودان ءارى ورىستەدى. سوسىن، حاندىق قۇرعان ۋاقىتىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە، تۇركىستان مەن  ساۋراندى مەملەكەت قۇرامىنا الۋعا كۇش سالدى. سول شاقتا تاشكەنت ايماعىن بيلەۋشى بابا سۇلتان ابدوللا حانعا باعىنباي، قۇزىرىنان شىعىپ كەتۋ ءۇشىن سوعىسىپ جۇرەتىن. حاقنازار بۇحارا ءامىرشىسىن قولدادى دا، كۇرەس بارىسىنداعى شايقاستا قازا تاپتى. (ەندى ءبىر دەرەكتە ونى  بابا سۇلتاننىڭ استىرتىن اگەنتى ۋ بەرىپ ءولتىردى دەلىنەدى). بۇل شامامەن 1580 جىلى ورىن الدى.

سودان كەيىن، بيلەر مەن تورەلەر ءماسليحاتىنىڭ شەشىمىمەن، قازاق ەلىنىڭ تاعى اقنازاردىڭ نەمەرە تۋىسىنا – قاسىم حاننىڭ ءىنىسى شىعاي سۇلتانعا بەرىلەدى. ول جانىبەك حاننىڭ كەنجە ۇلى جادىكتىڭ بالاسى بولاتىن. جادىك سۇلتان كەزىندە باۋىرى قاسىم حاننىڭ قازاق مەملەكەتىن ءتۇرلى (اسكەري، ساياسي، ديپلوماتيالىق) جولدارمەن نىعايتۋىنا، حالقىن ءوسىرىپ، اۋماعىن كەڭەيتۋىنە اتسالىسقان. ونىڭ بالاسى شىعاي دا جاس كەزىندە نەبىر شايقاستاردا ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن بەلگىلى تۇلعا ەدى.

ەندى، ەلدەگى باس بيلىككە جاسى ۇلعايىپ شاۋ تارتقان شاعىندا كەلگەندىكتەن، شىعاي حان ءوز بالاسى تاۋەكەلدى ۇدايى قاسىندا ۇستايدى. ءاردايىم ەرجۇرەكتىگىمەن، اقىلىمەن ەرەكشەلەنگەن العىر تاۋەكەل سۇلتان ەل باسقارۋدا اكەسىنىڭ ويىنان شىعادى. اكەسى بۇحارا بيلەۋشىسى ابدوللا حانمەن وداقتاسىپ، تاشكەنت ءامىرشىسى بابا سۇلتانعا قارسى جورىق جاساۋعا بەل بۋعاندا، كىدىرىسسىز بىرگە اتتانادى. جەڭەدى. بابا سۇلتاننىڭ باسىن الىپ،  ابدوللاعا تارتادى.

بۇحارا حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى ابدوللا حان ريزاشىلىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە، وعان سامارقان ماڭىنداعى ءبىر ءۋالاياتىن سىيلايدى.  الايدا بۇل الداۋسىراتۋ امالى ەدى. سىر بويىنداعى قالالاردى قازاق مەملەكەتىنىڭ يەلىگىنە قايتارۋعا ونىڭ ىقىلاسى جوق-تىن.  ال 1582 جىلى شىعاي حان بۇحارا تۇبىندە دۇنيەدەن ءوتىپ، حاندىقتى رەسمي باسقارۋعا تاۋەكەل كىرىسكەندە، ونىڭ ماۆەرەنناحرداعى ءوز بيلىگىنە ءتۇبى قاتەر ءتوندىرۋى ىقتيمالدىعىن ويلايدى دا، وداقتاس رەتىندەگى ۋاعدالارىن ۇمىت قالدىرادى. ءسويتىپ ەندى قازاق بيلەۋشىسى تاۋەكەل حاننان مۇلدەم قۇتىلۋ امالدارىن قاراستىرا باستايدى. ابدوللا حاننىڭ كوڭىل-كۇيىندەگى وزگەرىستى سەزگەن تاۋەكەل حان ونىمەن قارىم-قاتىناسىن ءۇزىپ، 1583 جىلى مەملەكەتىنىڭ قىپشاق دالاسى جاعىنا اۋىسادى.

 مۇندا بىرەر سۇلتان ءبىرتۇتاس ەلدى بولشەكتەپ، بولەكتەنۋگە بەيىم جۇرگەن. سولاردىڭ الدىندا تاۋەكەل حانعا ءوزىنىڭ حاندىق مارتەبەسىن قارۋ كۇشىمەن دالەلدەپ، بەكىتۋگە تۋرا كەلەدى. ۇزاماي، 1586 جىلى، جۇرت ونى بۇكىل قازاق ەلىنىڭ حانى رەتىندە تانيدى.

سول شاقتا مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق جاعدايى ناشارلاي باستاعان بولاتىن.  سوندىقتان ول ىزىنشە قازاق حاندىعىنىڭ قۋاتىن ارتتىرۋ ماسەلەسىنە كىرىسەدى.  وڭتۇستىكتەگى قالالاردى حاندىق قۇرامىنا قايتارۋدى سىرتقى ساياساتىنىڭ باستى ماقساتى ەتەدى. ويراتتاردىڭ ءبىر بولىگىن وزىنە باعىندىرادى. قاتتى شايقاستار جۇرگىزىپ، 1588 جىلى تاشكەنتتى الادى. الايدا قالاعا  ابدوللا حاننىڭ سامارقاندا تۇرعان كۇشتى اسكەرى كەلەدى دە، تاشكەنتتى تاستاپ، قىرعا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. 

اراعا ون جىل سالىپ، قازاق اسكەرى تاشكەنتكە قايتا كەلەدى. گارنيزوندى جەڭىپ، شاھاردى الادى. سوسىن بۇحارا مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى ابدوللا حاننىڭ اسكەرىن سامارقان تۇبىندە تاس-تالقان ەتەدى. وسىدان سوڭ تاشكەنت، سامارقان، تۇركىستان جانە باسقا دا وڭتۇستىكتەگى قالالاردىڭ ءبارى تاۋەكەل حان مەملەكەتىنىڭ قولاستىنا قارايدى.

تاۋەكەل حاننىڭ تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ قۋاتى ارتىپ، قۇلپىرا ءتۇستى. ونىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى ەلەۋلى ىستەرىنىڭ ءبىرى ماسكەۋ پاتشالىعىمەن 1594–1595 جىلداردا ەلشى الماسۋى بولدى.

قازاق ەلشىسى قۇلمۇحاممەد ماسكەۋدە وتىرعان فەدور پاتشاعا ءوزىن «قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ پاتشاسى» دەپ اتاعان تاۋەكەل حاننان حات الا بارىپ، ەكى ءتۇرلى ماسەلە كوتەردى. ءبىرى – ورىس پاتشالىعىنان قازاق حاندىعىنىڭ  سىرتقى جاۋلارمەن كۇرەسىنە قاجەت اسكەري-ماتەريالدىق جاردەم الۋعا تىرىسۋ، ەكىنشىسى – شايبان تۇقىمى كوشىم حاننىڭ يەلىگىندەگى ءسىبىر مەملەكەتى اۋماعىندا 1587 جىلى ورىس تۇتقىنىنا تۇسكەن (شىعاي حاننىڭ تاۋەكەلدەن كەيىنگى بالاسى وندان سۇلتاننىڭ سول كەزدەگى ون بەس جاسار ۇلى) وراز-مۇحاممەد سۇلتاندى بوساتىپ الۋ ەدى.

الايدا بۇل كەزدە تاۋەكەل حاننىڭ ءىنىسى وراز-مۇحاممەد ماسكەۋگە قىزمەت ەتۋگە مويىنسۇنىپ، ورىس-شۆەد سوعىسىنا قاتىسىپ جۇرگەن. ال قازاق پەن ورىس بيلەۋشىلەرىنىڭ وداقتاس بولۋعا تىرىسۋى ءبىر-ءبىر مارتە ءوزارا ەلشىلىك  جىبەرىپ الۋدان اسپايدى. دەگەنمەن، ريۋريكوۆيچتەر اۋلەتىنىڭ سوڭعى تۇقىمى، قاھارلى يواننىڭ   ءۇشىنشى ۇلى، ساياسي ەرىك-جىگەرى ماردىمسىز، ءالجۋاز، بىراق   ديۋانالىق مىنەزىنە ساي داڭعويلاۋ فەدور يواننوۆيچ ءوزىن قازاقتىڭ دا پاتشاسىمىن دەپ ساناعان...

ال تاۋەكەل حان قازاق مەملەكەتتىگىن جانداندىرا تۇسۋمەن شۇعىلداندى. ونىڭ قىزمەتى سىردىڭ ورتا اعىسىنداعى قالالارعا ءبىرجولا ورنىعۋعا، قىرعىزدارمەن وداقتاسا وتىرىپ، جەتىسۋ مەن ىستىقكول ءوڭىرىن موعولدار مەن شايباندىقتاردىڭ بىرىككەن شابۋىلىنان قورعاۋعا، سونداي-اق بارشا ماۆەرانناحر ءوڭىرىن ءوز ىقپالىنا تۇسىرۋگە باعىتتالدى.

1598 جىلى ول سامارقان تۇبىندە ابدوللا حاننىڭ اسكەرىن جەڭەدى دە، سامارقانعا ءىنىسى ەسىم سۇلتاندى ءامىرشى ەتىپ قويادى. بىرتىندەپ كۇللى ءامۋ مەن سىر اراسىن (ماۋەرەنناحردى) قازاق مەملەكەتى قۇرامىنا قوسۋدى ويلايدى. سول جوسپارىنىڭ شەشۋشى شاراسى رەتىندە، سەكسەن مىڭ سارباز جيىلعان قالىڭ قولىمەن بۇحارانى قورشايدى. الايدا قالاعا جاساعان شابۋىلدارىنىڭ بىرىندە قاتتى جاراقات الادى. تاشكەنتتە قايتىس بولادى.

تاققا ونىڭ ءىنىسى، سامارقان قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى ەسىم سۇلتان وتىرادى. ەسىم حان ساياسي يكەمدىلىك تانىتىپ، قارسىلاسىمەن ءبىتىم جاسايدى. بۇحارا قۇزىرىنا سامارقاندى قايتارادى (ايتكەنمەن وندا كوپ جىلدار  بويى ايگىلى قازاق ءجالاڭتوس ءباھادۇر ءامىر بولىپ تۇرادى), ال تاشكەنت، ءانديجان، سايرام، تۇركىستان  قالالارىن قازاق حاندىعى قۇرامىنا ەنگىزەدى.

ەسىم حان تاقتا وتىز جىل (1598–1628 جج.) وتىرىپ، حاندىقتى ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلعان كۇشتى مەملەكەت ەتىپ قالىپتاستىردى. ونىڭ قولباسشىلىق دارىنى، باتىرلىعى، ەل تاۋەلسىزدىگى مەن بىرلىگىن ساقتاۋ جولىندا سىرتقى، ىشكى جاۋلارمەن ىمىراسىز كۇرەس جۇرگىزۋى حالىق جادىنان ۇمىتىلماس كورىنىس تاپقان. ونى جۇرت «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» دەپ اتايدى. ول ەل باسقارۋدا قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولىن» جەتىلدىرىپ، جاڭا زاڭناما جاسايدى. ونىسى تاريحتا «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەگەن اتپەن بەلگىلى. ول، سونداي-اق، قازاق حاندىعىنىڭ ورتالىعىن سىعاناق قالاسىنان تۇركىستانعا اۋىستىردى. ءسويتىپ،  تۇركىستان شاھارىن عاسىرلارعا كەتكەن قازاق استاناسىنا اينالدىردى. 

ەسىم حاننىڭ تاققا وتىرۋى ورىس ەلىندە ريۋريكوۆيچتەردىڭ ورىس تاعىنداعى سوڭعى تۇقىمى فەدور پاتشانىڭ دۇنيە سالعان جىلىنا سايكەس كەلدى. سول 1598 جىلدان ورىس پاتشالىعىندا رومانوۆتار اۋلەتى باستاۋ الاتىن 1613 جىلعا دەيىن سوزىلعان الاساپىران كەزەڭ ورىن الدى. بۇل شاقتا قادىرعالي جالايىر (ول شاكىرتى وراز-مۇحاممەدپەن بىرگە سىبىردە تۇتقىندالىپ، 1587 جىلى ماسكەۋگە اكەلىنگەن ەدى) قاھارلى يۆاننىڭ  بالاسى فەدور پاتشانىڭ  تۇسىندا-اق ەلدى ءىس جۇزىندە باسقارىپ تۇرعان بوريس گودۋنوۆقا ارناپ، قازاق تاريحىنان مول ماعلۇمات بەرەتىن  اتاقتى ء«جامي ات-تاۋاريح» (1600 ج.) اتتى تۋىندىسىن جازدى (بوريس پاتشا ەكەۋى ءبىر جىلدا – 1605 جىلى دۇنيە سالدى).

بوريس گودۋنوۆ سول 1600 جىلى ەسىم حاننىڭ نەمەرە ءىنىسى وراز-مۇحاممەدتى قاسىم حاندىعىنىڭ باسىنا قويعان. ول حان تاعىندا ون جىل وتىرىپ، ورىس مەملەكەتىندەگى الاساپىران شاقتىڭ بەلسەندى قايراتكەرى بولدى. الايدا ىشكى دۇربەلەڭدەر ولاردىڭ دا، جالپى ورىس پاتشالىعىنىڭ دا قازاق ەلىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن جوق.

بۇل كەزەڭدە قازاق حاندىعىنىڭ وڭتۇستىكتەگى   كورشى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستارىندا دا قيلى  وزگەرىستەر بولىپ جاتقان.  شايبان اۋلەتى 1487–1598 جىلدار بويى بيلەپ كەلگەن ماۋەرەنناحردا  بيلىك اۋىستى. ابدوللا حان قازا تاپقاننان كەيىن بۇحار حاندىعىنىڭ تاعىنا ونىڭ الىس اتاسى جوشى حاننىڭ ءبىر ۇلى توقاي-تەمىردەن تاراعان  ۇرپاقتارىنىڭ استراحاندا (قاجى-تارحان، اشتارحان) حاندىق قۇرعان تارماعى كەلدى. 

اشتارحاندىقتار شايبان اۋلەتى باسقارىپ تۇرعان ولكەگە التىن-وردا ىدىراسىمەن جىلدام كۇشەيىپ كەلە جاتقان ورىس پاتشالىعىنىڭ جاساقتارى 1556 جىلى  استراحاندى باسىپ العاننان سوڭ اۋىسقان. مۇندا ءجاني-مۇحاممەد (جانىبەك) سۇلتان بۇحارا بيلەۋشىسىنىڭ (ابدوللانىڭ اكەسى ەسكەندىر حاننىڭ)  قىزىنا ۇيلەندى. ءسويتىپ، جوشى ۇلدارى شايبان مەن توقاي-تەمىر اۋلەتتەرىنىڭ اراسىنداعى تۋىسقاندىق بايلانىس جاڭعىردى. ابدوللا حان قازا تاپقاننان كەيىن، 1599 جىلى ءجاني سۇلتان بۇحاراداعى بيلىكتى باسىپ الدى. (سودان اشتارحاندىقتار، دالىرەك ايتقاندا – ءجاني اۋلەتى، بيلىكتە 18-ءشى عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي تاقتى ماڭعىتتار اۋلەتى العانعا دەيىن بولدى). 

بۇل كەزەڭدە بۇحار حاندىعىندا قازاق حاندىعىنا ابدوللا حان كەزىندەگىدەي قاۋىپ توندىرەرلىك قاۋقار جوق ەدى. 

 

 V. ەل تۇتاستىعىنا  قول جەتكىزۋ جانە ونى باسقارۋدى جەتىلدىرۋ             

 تاشكەنت 16-شى عاسىردىڭ باسىنان شايبان اۋلەتى ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا بولاتىن. عاسىر سوڭىنا قاراي (1598 ج.) ونى تاۋەكەل حان، ودان كەيىن بىرنەشە دۇركىن ەسىم حان بيلەگەن. ارا-اراسىندا ءبىر-ءبىر جىلدان اشتارحاندىق ءجاني مۇحاممەد پەن قاراقالپاق جەتەكشىسى ابدالعافار، 1612 جىلى ەسكەندىر سۇلتان (بۇحارا تاعىنداعى يمامقۇلي حاننىڭ ۇلى) باسقارعان. وسى كەزدە، جەڭىستى شايقاستار جۇرگىزۋ ارقىلى، ساياسي ارەناعا تۇرسىن مۇحاممەد سۇلتان شىعادى.

تۇرسىن مۇحاممەد 1576−1582 جىلدارعى تاشكەنت ءامىرشىسى بابا سۇلتاننىڭ قولىنان حاقنازار حانمەن بىرگە قازا تاپقان جالىم سۇلتاننىڭ ۇلى ەدى. بۇحارا حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى يمامقۇلي حان وسى قازاق سۇلتانى تۇرسىندى 1613 جىلى تاشكەنتتىڭ بيلەۋشىسى رەتىندە تانىدى. بۇعان ونى قازاق قولدارىمەن بولعان شايقاستار ناتيجەسى ءماجبۇر ەتكەن بولاتىن. ال تۇرسىن حان (بۇكىل قازاق ەلىنىڭ ەمەس، تاشكەنت ايماعىنىڭ حانى، كىشى حان) تاشكەنتتىڭ بۇحار حاندىعىنا (ماۋەرەنناحر حانىنا) باعىنبايتىن دەربەس، تاۋەلسىز حاندىق ەكەنىن كورسەتۋ ءۇشىن، ءوز تەڭگەسىن شىعاردى. ول كۇللىقازاق حانى (باس حان، قاھان) ەسىمگە تاۋەلدى بولاتىن. وعان ادالدىعىن ايعاقتاپ، ەكى رەت انت ىشكەن، بىراق ەكەۋىن دە ءوزى بۇزعان ەدى. الايدا تۇتاس حالىقتىڭ ىشىندە ءوز كىناسىنەن ءوزارا قانتوگىس بولدىرماۋ ماقساتىندا، ەسىم حان ونى وزىمەن تەڭ قۇقىقتى ساناپ، ەكەۋارا كەلىسىمگە كەلگەن، ءسويتىپ وعان ءبىرشاما ەركىندىك بەرگەن بولاتىن. تۇرسىن حان اۋەلدە ەكى سۋ اراسىن (ماۋەرەنناحردى) بيلەگەن اشتارحاندىقتارمەن (جانيلىكتەرمەن) تاتۋ بولاتىن، كەيىن قارسىلىق كورسەتتى. ۇلكەن جاساقتى باستاپ بارىپ، يمامكۇلي حاننىڭ اسكەرىمەن شاحرۋح بەكىنىسى ماڭىندا شايقاستى. جەڭىسكە جەتتى.  وسى ءجايت ونىڭ تابەتىن وياتا ءتۇستى...

بۇل كەزدە شىعىستا جوڭعارلار قازاق جەرىنە قاۋىپ توندىرە باستاعان ەدى. سول سەبەپتى ەسىم حان قىرعىز ەلىن باسقارىپ وتىرعان  قوقىم بيمەن تاتۋ قاتىناس جاساي وتىرىپ، ەكى ەل وداعىن نىعايتا تۇسكەن. موعولستانمەن دە  دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعان. ءسويتىپ  كۇش بىرىكتىرىپ، قازاق حاندىعىنا شاپقىنشىلىق جاساعان ويراتتارعا ويسىراتا سوققى بەردى. الايدا ەلدە تىنىشتىق ورناي قويمادى. ەسىم حاننىڭ جورىقتا جۇرگەن شاعىن تۇتاس قازاق ەلىنىڭ حانى بولۋدان دامەلى تۇرسىن حان پايدالانىپ قالعىسى كەلدى. قالىڭ اسكەرىمەن تاشكەنتتەن شىقتى دا، قازاق استاناسى تۇركىستان قالاسىنا شابۋىل جاسادى. قازاق ەلىنىڭ باس حانى ەسىم حاننىڭ ورداسىن شاپتى.  قالانى تالان-تاراجعا ءتۇسىرىپ، تونادى. ەسىم حاننىڭ وتباسىن تۇتقىنعا الدى. وسىلاي ول – تاشكەنت حاندىعىنىڭ بيلەۋشىسى تۇرسىن حان – قازاق ەلىنىڭ ىشكى بىرلىگىنە، تۇتاستىعىنا قاۋىپ ءتوندىردى. سوندا ەسىم حان قازاق اسكەرلەرىنەن ۇلكەن كۇش جيىپ، وعان قارسى جورىققا شىقتى. شەشۋشى ۇرىستار جۇرگىزدى. 1627 جىلى اۋەلى سايرامدا، ودان تاشكەنت ماڭىندا بولعان قاندى شايقاستاردا تۇرسىن حاننىڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتىپ جەڭدى. تاشكەنتتى الدى. تۇرسىن حان مەن ونىڭ جاقىندارىن ءولتىردى.  تاشكەنت حاندىعىن جويدى. قالا مەن ايماق حالقىن قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇزىرىنا قاراتتى.

ءوستىپ ءوزارا سوعىس دوعارىلدى، قازاق ەلىنىڭ بارشا ايماقتارى ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلىپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدا تۇتاستانۋىنا قول جەتكىزىلدى. تۇرسىن حان بۇلىنشىلىگى «قاتاعان قىرعىنى» دەگەن اتپەن تاريحتا قالدى. ەسىم حان تۇسىندا ءومىر سۇرگەن مارقاسقا جىراۋ جاۋىنگەرلىك رۋحى جوعارى كوپتەگەن جورىق جىرلارى مەن تولعاۋلار شىعارعان كىسى، سولارىنىڭ تەك كەيبىرى عانا ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەنى بەلگىلى. جىراۋدىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» جىرىندا مىنانداي جولدار بار: «ەي، قاتاعان حان تۇرسىن! كىم ارامدى انت ۇرسىن. جازىقسىز ەلدى جىلاتىپ، جەر ءتاڭىرىسىڭ، جاتىرسىڭ، حان ەمەسسىڭ قاسقىرسىڭ، قارا الباستى باسقىرسىڭ! التىن تاقتا جاتساڭ دا قازاڭ جەتتى قاپىلسىڭ! ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم، ەسىگىڭە كەلىپ تۇر، شاشقالى تۇر قانىڭدى، كەشىكپەي سودان قاتارسىڭ!» مۇندا حالىقتىڭ كۇللى ەل يەسى بوپ وتىرعان ەسىم حانعا سەنىمى جانە ايماقتىق بيلەۋشى تۇرسىن حانعا نازاسى بەينەلەنگەن. تۇرسىن حاننىڭ تۇتاس ەلدى بولشەكتەپ، دەربەستەنگەنى، بۇلىك جاساپ جوعارعى بيلىككە ۇمتىلعانى، حاندىعىنداعى تەك ءوزى سۇيەنەتىن قاتاعان رۋىن بۇلىنشىلىككە كوتەرىپ، تىنىش جۇرتقا قارسى قويۋ جولىمەن قانتوگىس تۋدىرعانى  وسىناۋ قاھارلى جىر جولدارىن ومىرگە اكەلگەن بولاتىن. 

ەسىم حان اۋىر ىشكى ساياسي كۇرەستى باستان كەشە وتىرىپ، مەملەكەتتىڭ كۇشەيۋىنە باعىتتالعان تۇبەگەيلى وزگەرىستەر، جاقسارتۋلار جۇرگىزدى. ونىڭ وتىز جىل ەل باسقارعاندا جۇزەگە اسىرعان رەفورماسىنىڭ ءمان-ماعىناسى مەملەكەت بيلىگىنە حالىق وكىلدەرىن كەڭىرەك تارتۋدا جاتقان ەدى. بۇرىن ەل ءىشىن بيلەۋدى جابىق تۇرپاتتاعى ەليتا – تورەلەر جۇزەگە اسىرىپ كەلگەن بولسا، ەندى حالىقتى باسقارۋ ىستەرىندە ءبىرىنشى كەزەككە  ەل ىشىندەگى بيلەر مەن رۋ-تايپالاردىڭ باسشىلارى، اقساقالدار، باس ادامدار – ياعني، ەليتانىڭ اشىق تۇرپاتى شىعارىلدى. ول مەملەكەتتىڭ اسكەري قۋاتىن ارتتىرۋعا ەرەكشە كوڭىل قويعان بولاتىن. بۇل ورايدا سۇلتاندار مەن باتىرلارعا ايرىقشا اسكەري-ساياسي وكىلەتتىلىكتەر بەرگەن.  وسىناۋ اسكەري قابىلەتتەرىنە تيىسىنشە سەنىم ارتىلاتىن سوناۋ شىڭعىس حان تۇقىمدارىنىڭ بەيبىت ومىردەگى ساياسي قۇقتارىن شەكتەدى. ەسەسىنە قاۋىمدار (رۋ-تايپالار، اتالىقتار) مەن ولاردىڭ جەتەكشىلەرىنە – رۋباسىلارىنا، اۋىلداردىڭ باس ادامدارىنا، اقساقالدارىنا كەڭەيتىلگەن قۇقتار بەردى. ياعني، ەسىم حاننىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن ەل ىشىندە وزىندىك ءبىر رەۆوليۋتسيا – بيلەر توڭكەرىسى جاسالدى. بۇل وراسان زور جاڭالىق «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» اتتى جاڭا زاڭنامالىق قۇجاتتى  قابىلداۋ ارقىلى جۇزەگە استى.

وسىناۋ زاڭدار جيناعىن «ەسىم حان سالعان ەسكى جول»  دەپ تە اتايدى. ويتكەنى، ەسىم حان كوشپەندى رۋ-تايپالاردىڭ ءومىر سالتىندا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان باسقارۋ جۇيەسىن – ەسكى جولدى – جاڭاشا جاڭعىرتقان ەدى. ول قاسىم حاننىڭ زاڭدارىن تولىقتىرۋ سيپاتىندا قابىلداندى. جانە بىردەن جۇرتشىلىقتىڭ ريزاشىلىعىنا يە بولدى. ويتكەنى حالىقتىڭ باسىم بولىگى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن، سوندىقتان  ولارعا ومىردە شاريعات زاڭدارىنان گورى  ادەت-عۇرىپ تارتىپتەرى مەن قيسىندارىن قولدانۋ ءادىل دە قولايلى كورىنەتىن. بۇل قۇقىقتىق اكت حاننىڭ، بيلەر مەن باتىرلاردىڭ وكىلەتتىلىكتەرىن ناقتىلادى. ولاردىڭ ءوزارا قاتىناستارىن، اتقاراتىن مىندەتتەرى مەن پايدالاناتىن قۇقتارىن بەلگىلەدى. «ەسكى جول» ارقىلى ەسىم حان اقسۇيەكتەردىڭ بيلەۋشىلىك مۇمكىندىكتەرىنە شەكتەۋ قويىپ، ەل اراسىنداعى بيلەرگە، رۋباسى، اۋىلباسى، اقساقالدارعا ارقا سۇيەدى.

مەملەكەتتەگى ەڭ جوعارعى زاڭ شىعارۋشى وكىمەت رەتىندە بۇرىنعىسىنشا ءماسليحات تانىلىپ، ادەتتەگىسىندەي جۇمىسىن ىستەي بەردى. ماسليحاتقا مۇشە بيلەر جىلىنا ءبىر رەت كۇزدى كۇندەرى ەل استاناسى تۇركىستاندا، ياكي ۇلىتاۋدا، نەمەسە تاشكەنت ايماعىنداعى حاناباد دوڭىندە جينالاتىن. ساياسي جۇيەدەگى حاننىڭ ءرولى «ەسكى جول» بويىنشا السىرەتىلۋىنە بايلانىستى، حاندى تاڭداپ سايلاۋ ءپرينتسيپى وزگەرىسكە ۇشىرادى. رەسمي تۇردە سۇلتاندار اراسىنان حان بولۋعا لايىق، ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن تۇلعانى تاڭداۋ، ياعني، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا مەريتوكراتيا (سۇلتاندار ىشىندەگى ەڭ اقىلدىلار مەن ەڭ ىسكەرلەرگە، قابىلەتىنە، سىڭىرگەن ەڭبەگىنە قاراي كوزگە ءتۇسىپ جۇرت قۇرمەتىنە بولەنگەندەرگە، مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋدا باتىرلىعىمەن تانىلىپ، ەلگە ەڭبەگى سىڭگەندەرگە بيلىك تۇتقاسىن بەرۋ) ءپرينتسيپى ساقتالىپ قالا بەرگەن. دەي تۇرعانمەن، ءىس جۇزىندە حالىق اراسىندا قۇلاققا ءسىڭىستى بوپ كەتكەن جول – حان دارەجەسىن مۇراگەرلىك جولمەن يەلەنۋ تاجىريبەسى دە بولاشاق تاجىريبەدە اسا داۋ-دامايسىز قولدانىلا بەردى. 

ەسىم حان تۇسىندا، سونداي-اق، مەملەكەت باسقارۋدىڭ بۇرىنعى ۇلىستىق جۇيەسى ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرمەيتىنىن كورسەتكەن ەدى. مۇنداي احۋال قازاق جەر-سۋىنىڭ وندا مەكەندەيتىن كۇللى حالقىمەن بىرگە ءبىر شاڭىراق استىنا جينالۋىنا، ءسويتىپ ەل شەكاراسىنىڭ كەڭەيۋىنە بايلانىستى تۋعان-دى. ەكونوميكانى وڭتايلى دامىتۋ ماقساتىمەن، بارلىق قازاق جەرى ءۇش شارۋاشىلىق-اۋماقتىق بىرلەستىككە – جۇزدەرگە ءبولىپ بەرىلدى. ەل  ىشىنە جۇزدىك ۇيىم ەنگىزىلدى. جۇزدەردىڭ باسىندا بيلەر مەن كۇشتى رۋ-تايپالاردىڭ باسشىلارى تۇردى.  ولار قۇراعان بيلەر كەڭەسى ەلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن باسقارىپ، ءىس جۇزىندە حان بيلىگىن شەكتەپ وتىردى. حان ۇلكەن شارالار قابىلدار الدىندا ءاردايىم بيلەر كەڭەسىمەن اقىلداسۋعا ءتيىس بولدى. ونىڭ پىكىرىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر ەدى. قىسقاسى، حان ەندى ءوز بەتىنشە ءىرى شەشىمدەر جاساي المايتىن. ەسىم حان مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە وسىنداي رەفورما جاسادى. ەل مۇددەسى ءۇشىن سولاي ەتتى.

الايدا ونىڭ زاڭىنا سۇيەنىپ دەربەس بيلىك قۇرۋعا بەيىمدەلگەندەردى، ءار كەزەڭدەگى جاۋمەن سوعىستا ادال ۇزەڭگىلەس بولعانىنا قاراماي، جازالاۋدان تارتىنعان جوق. بۇل رەتتە اسكەرباسى، باتىر، بەيبىت كەزەڭدە ءبىر قاۋىم ەلدىڭ بيلەۋشىسى بولعان جيەمبەت جىراۋ سوزدەرى تەرەڭ ويعا قالدىرادى: «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم، ەسىم، سەنى ەسىرتكەن ەسىل دە مەنىڭ كەڭەسىم. ەس بىلگەننەن، ەسىم حان، قولىڭا بولدىم سۇيەسىن، قولتىعىڭا بولدىم دەمەسىن. ...مەن جوق بولسام، ەسىم حان، يت تۇرتكىنى كورەسىڭ، جيەمبەت قايدا دەگەندە نە دەپ جاۋاپ بەرەسىڭ؟ مەنىمەن حانىم ويناسپا، مەنىڭ ەرلىگىمدى سۇراساڭ – جولبارىس پەن ايۋداي، ورلىگىمدى سۇراساڭ – جىلقىداعى اساۋ تايىڭداي، زورلىعىمدى سۇراساڭ – بەكىرە مەن جايىنداي، بەرىكتىگىملى سۇراساڭ – قاراعاي مەنەن قايىڭداي.  ...جۇمىسكەرىڭ مەن ەدىم ساتىپ العان قۇلىڭداي، ءجۇرۋشى ەدىم اراڭدا ءوزىڭنىڭ ءىنىڭ مەن ۇلىڭداي.  ...مەن ولسە قۇنسىز كەتەر دەمە سەن كەشەگى ءوزىڭنىڭ ۇرىپ ولتىرگەن تىلەۋبەردى قۇلىڭداي!   تىلەۋبەردى قۇلىڭ مەن ەمەس، مۇنىڭ، حانىم، ءجون ەمەس. مەنىڭ ەر ەكەنىمدى كورگەنسىڭ، اۋەلدەن بىرگە جۇرگەنسىڭ، دەگەنىمدى قىلعانسىڭ، قايراتىمدى بىلگەنسىڭ. ...تال شارباققا مال ساقتاپ، تاس قالاعا جان ساقتاپ، تاسقان ەكەن مىنا حان! ...قايراتىم قانشا قايتسا دا، مۇنىڭا، حانىم، شىدامان! ارقاعا قاراي كوشەرمىن، الاشىما ۇران دەسەرمىن، ات قۇيرىعىن كەسەرمىن، ات ساۋرىسىن بەرەرمىن، الىستا داۋرەن سۇرەرمىن، قاراماساڭ، حانىم، قاراما، سەنسىز دە كۇنىمدى كورەرمىن!»  

ەسىم حان قىس ايلارىندا قازاق ەلىنىڭ تۇراقتى استاناسى تۇركىستان شاھارىندا تۇردى، ال جازدا ورداسىن ۇلىتاۋ وڭىرىنە تىكتى. مەملەكەت جاڭعىرۋ، وركەندەۋ ۇدەرىستەرىن باستان كەشە بەردى. سونىمەن بىرگە قازاق ەلىنە جاڭا قاۋىپتەر توندىرگەن قاھارلى كەزەڭدەر دە تاقالىپ كەلە جاتتى... 

ءVى. قازاق مەملەكەتتىلىگىنە قاتەر توندىرەتىن سىرتقى جاعدايلار

قازاقتىڭ ءبىرتالاي رۋ-تايپالارى وزگە دە تۇركى تايپالارىمەن  بىرگە 15–16-شى عاسىرلاردا ءسىبىر حاندىعى قۇرامىندا بولاتىن. 1563 جىلى بۇل حاندىقتى شايبان اۋلەتىنەن شىققان كوشىم حان باسقارۋعا كىرىسكەن. وسى  شاقتا حاندىق اۋماعى ەرتىس، توبىل وزەندەرى الابىنان ورال تاۋلارىنا دەيىنگى كەڭىستىكتى الىپ جاتتى. ول اۋەلدە قازان حاندىعىمەن شەكتەسەتىن. قاھارلى يۆاننىڭ قازاندى باسىپ الۋىنا بايلانىستى، ءسىبىر حاندىعى ەندى ماسكەۋ پاتشالىعىمەن شەكارالاس بولىپ شىقتى.

ماسكەۋ مەملەكەتىندە العاشىندا كىشىگىرىم تۇز كاسىپشىلىگىن اشقان، سوسىن ونى تەز كەڭەيتكەن، ودان اڭ تەرىسىمەن، وزگە دە تاۋارلارمەن ساۋدا جاساۋ جولىمەن ءىرى داۋلەت جيعان ستروگانوۆتار كاسىپكەرلىكپەن شۇعىلداندى. جان-جاقتان جۇمىسشىلار شاقىرىپ، ءتۇرلى قۇرىلىستار سالۋ ارقىلى وزىندىك «مەملەكەت ىشىندە مەملەكەت» قۇرىپ العان وسىناۋ اتاقتى كاسىپكەرلەر اۋلەتىنىڭ جەرىن شىعىس جاعىنان تونگەن «جابايىلار» شابۋىلىنان جالدامالى قارۋلى جاساقتارى قورعايتىن. ولار تەك يەلىكتى قورعاۋمەن عانا شەكتەلمەگەن ەدى. قاھارلى يوانن پاتشانىڭ وزىنەن باتا الىپ، ستروگانوۆتار كاسىپشىلىگىنىڭ جەرىن كەڭەيتۋ ءۇشىن، تاس بەلدەۋدەن (ورالدان) اسقان دا، ءسىبىر حاندىعىنىڭ باتىسىنداعى يەلىگىنە سۇعىندى. بىراق جەرگىلىكتى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تايسالماي قاقتىعىسۋدان تارتىنباۋىنا، ءتىپتى، ءجيى-ءجيى كەرى شابۋىلداپ كورسەتكەن قارسىلىعىنا كەزىكتى. سوندىقتان، ماسكەۋدىڭ قولداۋىنا ارقا سۇيەگەن اتالمىش كاسىپكەرلەر ەدىل بويىندا قاراقشىلىقپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن كازاكتاردان «پاتشالىقتىڭ شىعىس شەكاراسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن» جاڭا كۇش جينادى. ولاردىڭ اتامانى ەرماكقا ۇلكەن جاساق قۇرعىزىپ،  ونى وت-قارۋمەن، سوعىسقا قاجەت بارشا جاراقپەن جابدىقتادى. ءسويتىپ كازاكتاردى ء«سىبىر پاتشالىعىن باعىندىرىپ، ورىس دەرجاۆاسىنا قوسۋ ءۇشىن» جورىق جاساۋعا مىقتاپ دايىندادى. 

ەرماك جاقسى قارۋلانعان 600 كازاگىمەن ءسىبىر ءامىرشىسى كوشىم حاننىڭ اسكەرباسىلارى باستاعان جاساقتارىنا قارسى 1581–1585 جىلدارى تابىستى جاۋلاۋشىلىق ۇرىستار جۇرگىزدى. ەرتىس، وب وزەندەرىنە جەتىپ، حاندىقتىڭ ءىرى قالالارىن الدى. سوسىن سىبىردەگى سوعىس بارىسىن، اسكەري جەتىستىكتەرىن بايان ەتىپ، كاسىپكەر ستروگانوۆ پەن قاھارلى يۆان پاتشاعا 1583 جىلى جاۋشى جونەلتتى. قاراقشى كازاكتاردىڭ ورىس جەرىن كەڭەيتكەن ەرلىكتەرىنە ءدان ريزا پاتشا وعان سىيعا قوس دۋلىعا جىبەردى. ەرماك دۋلىعانىڭ ەكەۋىن دە باسىنا قاباتتاپ كيىپ ءجۇردى. اقىرى 1585 جىلعى جازدا كوشىم حاننىڭ ساربازدارى قولىنان قازا تاپتى. (قازاق ىشىندە ساقتالعان «ساتىبەك باتىر» جىرى ونىڭ ءولىمى جايىنان قىزىق دەرەك بەرەدى). وسى جىلى تاۋەكەل حاننىڭ ءىنىسى وراز-مۇحامەد سۇلتان كوشىم حاندىعىنا كەلگەن. ول ەكى جىلدان كەيىن ۇستازى قادىرعالي بيمەن بىرگە ورىس تۇتقىنىنا تۇسەدى. سول 1587 جىلى توبىل مەن ەرتىستىڭ قۇيىلىسىنا  ورىس پاتشالىعىنىڭ ءسىبىردى جاۋلاپ الۋداعى باستى ورتالىعى رەتىندە توبولسك قالاسى سالىنا باستايدى.

باتپاق پەن تارتپاعا ورنالاسقان شاپ-شاعىن ماسكەۋ كنيازدىگى كۇنى كەشە ىدىراعان يمپەريا (التىن وردا، جوشى ۇلىسى، ۇلىع ۇلىس) ورنىندا وزىمەن قاتار ۇيىسقان  مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ءبىرازىن باس-اياعى ءبىر مۇشەلدەي ۋاقىت ىشىندە باسىپ الدى دا، باسقىنشىلىق ارانىن اشا ءتۇسىپ، وسىلاي، جوشى ۇلىسىنىڭ ۇلان-عايىر اۋماعىنا قوجايىن بولۋعا ۇمتىلدى. (پاتشالىقتىڭ تاريحشىلارى مۇنى كەيىن «ورىس جەرىن جيناۋ» رەتىندە باعالايدى.  بۇل باعا ومىرشەڭ بولىپ شىعادى، سونى جانە سول ماسكەۋلىك مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ وتانشىلدىققا بالاعان كۇللى جاۋلاۋشىلىق، باسقىنشىلىق جورىقتارىن ەشكىم تەرىستەمەيدى. قۋاتتى ماسكەۋ مەملەكەتى كۇشتىنىڭ قۇقىمەن ورنىقتىرعان بىرجاقتى ۇعىمدار بويىنشا، ونىڭ ءاربىر جاڭا ەل-جۇرتتى باسقىنشىلىقپەن جاۋلاپ الۋى  سول جاڭا بودانىنا جاساعان قامقورلىعى رەتىندە ناسيحاتتالادى جانە وسى ۇستانىم ۇرپاقتان ۇرپاق اۋىسقان سايىن جەكە-دارا، جالعىز دا دۇرىس شىندىق رەتىندە ساناعا بەكەم سىڭىرىلە بەرەدى).

ءسىبىر حاندىعىنا 16-شى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ورىس جاساقتارىمەن بىرگە ويراتتاردىڭ ءبىر بولىگى (تورعاۋىتتار) شابۋىلدار جاسادى. 1598 جىلى كوشىم حان ەلىنەن كەتتى. حاندىقتى پاتشا اسكەرى تولىعىمەن باسىپ الدى. ەرتىس بويىمەن كوتەرىلگەن تورعاۋىت-قالماقتار بىرتىندەپ قازاق جەرىنىڭ تەرىستىگى ارقىلى ەدىلگە قاراي ءوتتى. ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىندا قازاقتارمەن، نوعايلارمەن قاقتىعىستارعا بارىپ، جاڭا جەرگە قونىستاندى. كەيىن ولار ورىس قىزمەتىن قابىل الىپ، پاتشالىقتىڭ جاۋىنگەر جاساعىنا اينالادى (جاسالعان كەلىسىمشارتتار بويىنشا، پاتشالىق قالماقتى – ەدىلگە كەلگەن ويراتتى – ءوز بودانى دەپ ەسەپتەدى، ال ولار كەلىسىمشارتتى وزدەرىنشە ءتۇسىنىپ، ورىستارمەن تەك ۋاقىتشا اسكەري وداق قۇردىق دەپ سانادى).

قالماقتاردىڭ ءوز وتانىنان كوتەرىلە كوشۋىنىڭ سەبەبىن تاريح ءدال ايتا المايدى، ىڭعايى، ىشكى كيكىلجىڭدەردىڭ ۇدەي ءتۇسۋى سالدارىنان بولۋى ىقتيمال. 15-ءشى عاسىردىڭ ورتاسىندا ويراتتار قۋاتى ارتقان موڭعول ەلىن باسقارعان. ولاردىڭ قىتايلارمەن  ساۋدا قاتىناستارىنا بايلانىستى ەكى ارادا كيكىلجىڭدەر ورىن الىپ تۇردى دا، اقىرىندا ويرات-قىتاي سوعىسىن تۋدىردى. سوندا مونعولداردىڭ ءىس جۇزىندەگى سەركەسى رەتىندە مويىندالعان ويرات ەسەن تايشى قىتايدى مۇلدەم جاۋلاپ الۋعا نيەتتەندى. ول موڭعولدىڭ قۇبىلاي حان زامانىنداعى يۋان يمپەرياسىن جاڭعىرتۋدى ويلاعان ەدى. سودان 20-مىڭدىق موڭعول-ويرات اسكەرى قىتايدىڭ جارتى ميلليوندىق وراسان زور ارمياسىن تۋمۋ دەگەن جەردە تاس-تالقانىن شىعارىپ جەڭدى (قىتاي تاريحىندا ول وقيعا «تۋمۋ اپاتى» دەپ اتالادى). قىتاي يمپەراتورى ين تسزۋندى تۇتقىنعا الدى. سوسىن ەسەن تايشى اسكەري قيمىلدى توقتاتىپ، قونىسىنا ورالدى. قورعاۋسىز قالعان بەيجيڭگە شابۋىل جاسامادى. يمپەراتوردى قولعا ءتۇسىرۋىنىڭ ءوزى  زور وقيعا ەدى، سوندىقتان ەسەن قىتاي جاعىمەن اسىقپاي كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. مول ولجا الۋدان دامەلەندى. الايدا بەيجيڭ قورعانىسىن ۇيىمداستىرۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن جاس تا جىگەرلى قىتاي اسكەرباسى يۋي تسزيان جىعىلمادى. تەز ارادا تاققا يمپەراتوردىڭ ءىنىسىن وتىرعىزدى. ءسويتتى دە، ەسەن تايشىنىڭ تۇتقىن يمپەراتوردى ساتىپ ال دەگەن ۇسىنىسىن كەرى قاقتى. «يمپەراتوردىڭ ومىرىنەن ەل تاعدىرى ماڭىزدىراق» دەپ مالىمدەدى.

جوسپارى ورىندالماعان ەسەن ءساتسىز جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدەردەن ءبىرشاما ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، تۇتقىنىندا وتىرعان قىتاي ەلباسىن بوساتىپ، ەلىنە دوستىق كوڭىل-كۇيمەن شىعارىپ سالدى. ودان، 1454 جىلى، ءوزىن موڭعول حانى ەتىپ سايلاتتى.  ول اسكەري قولباسشى رەتىندە مين قىتايىنا اۋىر سوققى بەرىپ، قىتاي يمپەراتورىنىڭ ءوزىن تۇتقىنعا العان، شىڭعىس حاننان كەيىنگى داۋىردە تورە ەمەس اۋلەتتەن تۇڭعىش رەت موڭگوليانىڭ قاھانى بولعان اسا كورنەكتى تۇلعا ەدى. الايدا بۇكىلموڭعول حانى تاعىندا ەسەن تايشى ءبىر جىل عانا وتىرىپ، ءوز ەلىندەگى قارسىلاستارى قولىنان 1455 جىلى  قازا تاپتى. ول دۇنيەدەن كوشكەننەن كەيىن يمپەرياسى دا ىدىراي باستادى. شىعىستاعى موڭعولدار تايپا-تايپاعا بولشەكتەنىپ، ويرات يمپەرياسىنان ءبولىنىپ كەتتى.

قازاق حاندارى ويرات بيلەۋشىلەرىنە قارسى كۇرەستە وسى شاقتا جانە ودان كەيىن دە – 16-شى عاسىردىڭ ورتا شەنى مەن ونىڭ 2-ءشى جارتىسىندا –ولاردان ەداۋىر باسىم ءتۇسىپ وتىرعان. ويتكەنى بۇل كەزدە ويراتتار ەلدىڭ ءوز ىشىندەگى الاۋىزدىق سالدارىنان ەداۋىر السىرەگەن بولاتىن. قازاقتاردىڭ كۇشتىلىگى جانە ولاردىڭ ويراتتاردى باعىندىرعانى جايىندا ماسكەۋ پاتشاسى قاھارلى يوانن ءوز ەلشىسى ارقىلى ءبىلىپ وتىردى. 1594 جىلى ونىڭ ۇلى فەدور پاتشاعا بارعان تاۋەكەل حاننىڭ ەلشىسى دە  ءوز حانىن قازاقتار مەن قالماقتاردىڭ پاتشاسى مارتەبەسىندە اتادى. وسىنداي جاعدايلاردىڭ ناتيجەسىندە، ەسىم حاننىڭ تۇسىندا  قازاق سۇلتاندارىنىڭ كوبى ويرات تايپالارىنىڭ ىقتيمال كۇش-قۋاتىن ەلەمەگەن ەدى. 

دەگەنمەن بۇل جايتكە ەسىم حان ءمان بەرىپ، ەلدى ويرات تايپالارىنىڭ شاپقىنشىلىعىنان قاۋىپسىزدەندىرۋ شارالارىن ويلاستىردى. ونىڭ ساياسي كورەگەندىگىنىڭ، الىستان بولجاعىشتىعىنىڭ ارقاسىندا قازاق جاساقتارى ويراتتاردى زالالسىزداندىراتىن، قاۋىپتىڭ الدىن الاتىن سوققىلار بەردى. سوعىستا اينىمالى تابىسقا جەتىپ تۇرعان ۋاقىتشا جەڭىستەر ءوز الدىنا، ەسىم حان ويرات تايپالارىن ءبىراز ۋاقىت وزىنە باعىندىردى دا. دەگەنمەن، بۇل ۇستەمدىك باياندى بولۋ ءۇشىن قازاق ەلىن قۇرايتىن رۋ-تايپالاردىڭ بىرلىگىن ارتتىرا ءتۇسۋ ماڭىزدى ەدى.  مۇنى ەسىم حان ايقىن ۇقتى. ونىڭ ەل باسقارۋدى جەتىلدىرۋ ماقساتىندا جاساعان  رەفورماسى وسىناۋ اسا قاجەت بىرلىكتى كوزدەگەن بولاتىن.

16-شى عاسىردىڭ سوڭىندا ويراتتاردا ءتورت تايپالىق بىرلەستىك بار ەدى. ەن قۇرالدى. تورعاۋىتتار تاباعاتايدان شىعىسقا قاراي سوزىلعان ايماقتا، حوشوۋىتتار  قازىرگى ءۇرىمشى (كونە ديحۋا) قالاسىنىڭ ماڭىنداعى اۋداندا، دۇربىتتەر ەرتىستىڭ جوعارعى اعىسى بويىندا، چوروستار ىلەنىڭ  باستاۋىندا بولدى. 1528 جىلى ەسىم حان دۇنيە سالعان شامادا ويرات تايپالارىنىڭ بىرىگۋگە بەت العان  ۇدەرىسى  باستالعان. بىرىگۋ ۇدەرىسى قيان-كەسكى كۇرەس ۇستىندە ءجۇردى. ەسەن يمپەرياسىنان بولىنگەن موڭعول ايماقتارىن مانچجۋرلار كۇشپەن قوسىپ العان دا، 1616 جىلى تسين يمپەرياسىن قۇرعان. وسى يمپەريامەن كەسكىلەسكەن كۇرەس بارىسىندا ويراتتار كۇش بىرىكتىرۋ جولىن ىزدەدى.   20-شى جىلداردىڭ سوڭى مەن 30-شى جىلداردىڭ باس كەزىندە ويراتتاردىڭ ءبىر بولىگى ەرتىستىڭ وڭ جاعاسىنا شوعىرلانا ءتۇستى. اقىرى، ء«تورت ويرات وداعى» ۇيىمداستىرىلدى. ونى ء«تورت ويرات مەملەكەتى» دەپ تە اتاعان. ال عىلىم الەمىندە جوڭعار حاندىعى دەلىنەدى. (قالماق تىلىنەن اۋدارعاندا، «جۋڭ عار» – «سول قول، سول جاق قار» ۇعىمىن بەرەدى. شىڭعىس حاننىڭ كەزىندە ويراتتار موڭعول اسكەرىنىڭ سول قاناتىن قۇراعان، سوندىقتان دا وسى فاكتىنى جاڭا مەملەكەتتىڭ اتاۋىنا شىعارۋدى حوش كورسە كەرەك. حاندىقتىڭ جاڭا اتاۋىنا بايلانىستى، ويرات پەندەلەرى جوڭعارلار دەپ اتالا بەرەدى. وعان دەيىن دە سولاي ايتىلىپ جۇرەتىن). جاڭا جوڭعار مەملەكەتىنىڭ 1635 جىلى سايلانعان العاشقى ءامىرشىسى ەردەني-باتىر قونتايشى بىردەن قازاق جەرىنە جورتۋىلعا شىقتى... 

جوڭعارلاردىڭ جاڭا حاندىق قۇرعاننان كەيىن قازاق جەرىن جاۋلاپ الۋ ماقساتىمەن جۇرگىزگەن ۇزدىكسىز جورىقتارى جاڭگىر حاننىڭ اسكەرباسى بولىپ جۇرگەن كەزەڭىنە ساي كەلدى. جاڭگىر – ەسىم حاننىڭ كىشى ۇلى. ەسىم حان 1628 جىلدىڭ كۇزىندە دۇنيە سالىپ، قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى جانىنا قويىلعاننان كەيىن تاقتا ءبىراز جىل اعاسى جانىبەك وتىرعان، ودان سوڭ ەل بيلىگى تىزگىنىن جاڭگىر العان بولاتىن. ول ويراتتارعا قارسى شايقاستارعا اكەسىمەن بىرگە الدەنەشە قاتىسقان، باتىرلىعىمەن كوزگە تۇسكەن، جەكپە-جەكتەردە سالقىنقاندىلىقپەن قيمىلداپ، ۇدايى جەڭىسكە جەتىپ كەلگەن (قالماقتا جاڭگىردى جەڭەتىن باتىر بولماعان), اعاسى حاندىق قۇرعان تۇستا دا اسكەردىڭ باس قولباسشى بولعان، ءارى بويى الاسا، تولىق دەنەلىلىگىنە وراي دا سالقام جاڭگىر اتالىپ كەتكەن كورنەكتى تۇلعا ەدى.  ول ويراتتاردىڭ قازاق ەلىنە شاپقىنشىلىق جاساي بەرۋىنىڭ سەبەبىن جاقسى بىلەتىن...

ءVىI. جوڭعار شاپقىنشىلىعى توندىرگەن قاتەر جانە قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ Cاقتالۋى

سالقام جاڭگىر جوڭعارلاردىڭ قازاق ەلىندەگى شۇرايلى جەرلەر مەن  سىرداريا وزەنى بويىنداعى ساۋدا ورتالىقتارىنا سۇقتاناتىنىن،  سولارعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن ۇزدىكسىز شاپقىنشىلىق جاساي بەرەتىنىن  ايقىن تۇسىنەتىن.  شىنىندا دا، ەرتىستىڭ باستاۋىندا 1635 جىلى ء«تورت ويرات وداعى» (جوڭعار حاندىعى) قۇرىلىپ، ويرات تايپالارى كۇش بىرىكتىرگەننەن كەيىن، ولاردىڭ بيلەۋشىسى باتىر قونتايشى بۇل نيەتىن اشىق كورسەتتى. سول جىلى بىردەن قازاقتارعا قارسى العاشقى ءىرى شاپقىنشىلىعىن جاسادى. ماقساتى بەلگىلى، كوشىپ-قونۋعا جايلى جەر-سۋ مەن ساۋدا-ساتتىق جاساۋعا قولايلى سىر بويى قالالارىنا يەلىك ەتۋ. قازاق قولىنىڭ جەتەكشىسى سالقام جاڭگىر مۇمكىندىگىنشە قارسىلىق ۇيىمداستىردى. بىراق ۇرىس بارىسىندا ءوزى تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالدى. ەداۋىر قيىندىقتان كەيىن قاشىپ شىعىپ، قايتادان قورعانىس سوعىستارىن جۇرگىزدى.  سوزىلمالى قاندى شايقاستار ناتيجەسىندە  قازاق جاساقتارى جەر-سۋىن نەگىزىنەن قورعاپ قالا الدى، دەگەنمەن ءبىراز ۋاقىت جوڭعارلارعا سالىق تولەپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى.

باتىر قونتايشىنىڭ اسكەرلەرى قازاق ەلىنە جاساعان جورىعىنان كەيىن شىعىستاعى موڭعولداردى دا، ەنيسەي بويىنداعى قىرعىزداردى دا جەڭىپ، ولاردان دا الىم-سالىقتار الىپ تۇردى.  جوڭعار ءامىرشىسىنىڭ قول استىنا بۇل كەزدە حاندىقتىڭ ۇستىنى بولعان باتىس موڭعولياعا قوسىمشا ىلە وزەنى جوعارعى اعىسىنىڭ جانە وعان كورشى جەرلەردىڭ جۇرتتارى دا قارايتىن. ونىڭ بيلىگىن شىعىس تۇركىستان حالقىنىڭ ءبىر بولىگى مەن ەنيسەيدىڭ ورتا اعىسىن مەكەندەيتىن حاقاستار دا مويىنداعان. ەندى جەر-جەردەگى ويراتتاردىڭ بىرلىگىن ارتتىرۋ قاجەتتىگى كۇن تارتىبىنە شىققان ەدى. ەگەر 13-ءشى عاسىردا الەمنىڭ جارتىسىن جاۋلاپ العان شىڭعىس حان فەنومەنى گۋميلەۆ انىقتاعانداي «پاسسيونارلىق ءدۇمپۋ» كورىنىسى بولسا،  سونداي «پاسسيونارلىق ءدۇمپۋدىڭ» جاڭا كورىنىسىن 15-ءشى عاسىردىڭ ورتاسىنداعى ەسەن تايشىنىڭ ءساتسىز ارەكەتىنەن كەيىن، 17-ءشى عاسىردا قۇرىلعان جوڭعار حاندىعى كورسەتۋگە ءتيىس سەكىلدەنگەن.  باتىر قونتايشى سونداي احۋالعا جەتۋدى ارماندادى، سوندىقتان دا ءوزى باس بولىپ، جوڭعار حاندىعىنىڭ كۇللى بيلەۋشىلەرى قوستاپ، 1640 جىلى كۇللىموڭعول قۇرىلتايىن شاقىردى. وعان جوڭعاريانىڭ وزىنەن، باتىس جانە سولتۇستىك موڭعوليادان، تيبەتتەن، شىعىس تۇركىستاننان، ورتا ازيادان بارلىق ويرات اقسۇيەكتەرىنىڭ وكىلدەرى كەلدى. ويراتتىڭ تورعاۋىت تايپاسىنا جاتاتىن ەلۋ مىڭ شاڭىراعىن باستاپ كوشىپ بارىپ، ەدىل بويىنا، قازاق ەلىنىڭ تەرىستىك-باتىسىنا ورنىققان حو-ورلۇك تايشى ەكى نويون ۇلىمەن كەپ قاتىستى.   قۇرىلتاي تارباعاتاي اۋدانىنداعى ۇلان-بۋرا القابىندا ءوتتى. بۇل قۇرىلتايدىڭ باستى ماقساتى بىرىككەن حالحالار (سولتۇستىك موڭعوليا) مەن ويراتتاردىڭ (جوڭعاريا) نەگىزىندە، سونى تۇعىر ەتىپ، ءار ولكەدەگى حاندىقتاردىڭ وزىندىك يمپەرياسىن قۇرۋ، ءسويتىپ ورتاق جاۋعا قارسى كۇش جيناۋ، سىرتتان دۇشپان تيىسكەن جاعدايدا ءوزارا كومەك بەرۋدى قامتاماسىز ەتۋ بولاتىن. (وسى شاقتا مانچجۋرلار سولتۇستىك قىتاي ءۇشىن سوعىسقان، قىتايدى جاۋلاپ العان دا، وندا مانچجۋرلاردىڭ تسين ديناستياسىن ورنىقتىرعان). قۇرىلتايدا حاندىقتىڭ كاۆكازداعى يەلىكتەرىنەن باستاپ ءۇندىستان شەكاراسىنا دەيىنگى  بارلىق بوداندارىنا – موڭعولدار مەن ويراتتارعا، قالماقتارعا ورتاق، ءوزارا كەلىسپەۋشىلىكتەر مەن قاقتىعىستاردى بولدىرماۋعا ءتيىس موڭعول-ويرات زاڭدارىنىڭ جيناعى قابىلداندى. شىڭعىس حاننىڭ ياساسىنان باستاۋ الىپ، كوشپەندىلەردىڭ ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن بويىنا سىڭىرگەن «دالالىق زاڭدار جيناعى» (يكي تساادجين بيچيك – ۇلى زاڭدار كودەكسى)  دەپ اتالاتىن بۇل زاڭنامالىق قۇجات بارلىق ويرات يەلىكتەرىنە كۇشى جۇرەتىن ءبىرتۇتاس زاڭداردى بەلگىلەدى. سونداي-اق، قۇرىلتايعا بۋددالىق جوعارى ءدىنباسىلارىنان عالىم جانە اعارتۋشى، ويرات ءالىپبيىن ء(دىني ماتىندەردەگى جازبالاردى وڭايلاتۋ جانە سويلەۋ مەن جازۋدى جاقىنداتۋدى كوزدەيتىن تودو بيچيگ – ايقىن جازۋ ەرەجەسىن) جاساۋشى حوشوۋىت زايا-پانديتا قاتىسقان-دى. ول جاسىندا تيبەتكە بارىپ، ءبۋدديزمنىڭ قيسىنى (تەورياسى) مەن ءىس-داعدىسىن ۇيرەنۋگە جيىرما ەكى جىلىن ارناعان، ودان ەلىنە ورالعاننان بەرى بۋددا ءىلىمىن تاراتۋ جولىندا بەلسەندى ميسسيونەرلىك جۇمىس جۇرگىزىپ جۇرگەن بولاتىن. سول كەزدە باتىر قونتايشىنىڭ بۇكىلموڭعول قۇرىلتايىن وتكىزۋ جايىنداعى جوباسىن ماقۇلداپ، شاقىرۋىن قۋانا قابىل الدى. قۇرىلتاي ونىڭ ميسسيونەرلىك ۇمتىلىسىن زاڭداستىردى.  ويراتتاردىڭ بارشاسى ۇستانۋعا ءتيىس بىرىڭعاي ءدىن رەتىندە گەلۋگپا (راقىمشىل) مەكتەبى داستۇرىندەگى  ءبۋدديزمدى بەكىتتى. قۇرىلتاي كوزدەگەن باستى ماقساتتىڭ ءوزى موڭعول تىلدەس ءارتۇرلى تايپالاردى بۋدديزم جانە بىرىڭعاي قۇقىقتىق نورمالار مەن زاڭدار اۋقىمىندا بىرىكتىرۋدى جۇزەگە اسىراتىن قۇجات قابىلداۋ ەدى. ول جۇزەگە استى.

باتىس موڭعوليا مەن ەدىل–جايىق ارالىعىندا (قالماق حاندىعىندا) تۇرىپ جاتقان بارلىق ويرات حاندارى مەن اقسۇيەكتەرىنىڭ وكىلدەرى قۇرىلتايدا وزدەرى قابىلداعان شەشىمدەردى جۇزەگە اسىرۋعا ءبىر كىسىدەي قۇلشىندى. ولار قازاق حاندىعىنا باتىستان دا (ەدىلدەگى قالماق حاندىعى), شىعىستان دا (جوڭعار حاندىعى) ۇزدىكسىز شابۋىل جاساپ تۇردى. جانە، العان جەرلەرىن قۇزىرلارىنا ءبىرجولا بەكىتىپ قويۋ ءۇشىن، وزدەرىنىڭ ءدىني عيباداتحاناسىن – بۋددا حرامىن سالىپ وتىرعان. (بۇگىندەرى دە تاريحي ورىن رەتىندە ايتىلىپ جۇرەتىن وسكەمەن ماڭىنداعى ابلايكيت ءموناستىرى 1654–1656 جىلدارى سالىنعان. ويراتتاردىڭ ۇزىندىعى ءبىر شاقىرىم، ەنى جارتى شاقىرىم جەردى الىپ جاتقان بۇل ءدىني ورداسىن قازاق جاساقتارى 1670 جىلى قاۋساتقان. جوڭعاريانىڭ حVIII عاسىردا جاسالعان كارتاسىنا قاراعاندا، ويراتتار جەتىسۋدا 58 بۋددالىق حرام مەن موناستىر سالعان).

كۇللىموڭعول قۇرىلتايىنان كەيىن جوڭعار حاندىعىنىڭ قازاق ەلىنە جاڭا دا جويقىن باسقىنشىلىق جاساماق نيەتپەن جورىققا دايىندالىپ جاتقانىنا بايلانىستى، سالقام جاڭگىر بۇحارا حاندىعىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى، قىرعىزدارمەن بايلانىسىن نىعايتتى. جانە باتىر قونتايشى اسكەرىنىڭ قازاق جەرىنە جوڭعار الاتاۋى ارقىلى باسىپ كىرمەك تۇسىن الدىن الا ءبىلىپ، قورعانىس شارالارىن جاسادى.  اسكەرى ىشىنەن سول زامانعى وزىق وق-ءدارىلى مىلتىقپەن قارۋلانعان ارنايى ەكپىندى توپ جاساقتادى. وسى ارنايى جاساقتى دۇشپاننىڭ جولىن توسۋعا ءبولىپ، ەكى تاۋ اراسىنداعى قىساڭ تۇسقا ور قازىپ بەكىندىردى. اسكەردىڭ ەكىنشى بولىگى بەلەس سىرتىندا توسقاۋىلدا تۇردى. كەڭ تارالعان دەرەككە قاراعاندا، قورعانىستاعى قازاق اسكەرىندە التى ءجۇز سارباز، ال جاۋلاپ الۋعا كەلە جاتقان جوڭعار قولىندا ەلۋ مىڭ  ادام بولعان.  باتىر قونتايشىنىڭ بۇل قاتەرلى جورىعىنا «دالالىق زاڭدار جيناعى» بىرىكتىرگەن كوپتەگەن ويرات نويوندارى قاتىسقان، ولاردىڭ قاتارىندا شىعىس-موڭعول (حالحا) ءامىرشىسى التان حاننىڭ ۇلى ومبو-ەردەني، سونداي-اق، حو-ورلۇك تايشى جىبەرگەن ەدىل قالماقتارى دا ءجۇردى دەگەن دەرەك بار. وسى جورىقتا ولار جاڭگىر جاساقتارىمەن بەتپە-بەت كەلگەنگە دەيىن الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ ءبىراز جەرىن، شۋ وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىنداعى جۇرتتى جاۋلاپ العان-دى. دەگەنمەن قازاق جاساقتارىنىڭ كوزسىز ەرلىگى ولاردىڭ شاپقىنشىلىعى الدىنا الىنباس قامال تۇرعىزدى. ور قازىپ بەكىنگەن، مىلتىقپەن قارۋلانعان قازاق ساربازدارى  جوڭعاردىڭ قالىڭ قولىنا باتىل قارسى تۇرىپ، العاشقى تەگەۋرىندى اسكەري تويتارىس بەردى. از قولمەن ۇلكەن اسكەرگە تىكەلەي توتەپ بەرۋدىڭ قيىندىعىن تۇسىنگەندىكتەن جاسالعان اسكەري ايلا وڭ ناتيجەگە جەتتى، ورلارعا  بەكىنگەن ءۇش ءجۇز جاۋىنگەر قالىڭ قولعا  مىلتىقتان وق جاۋدىرسا، قالعان ءۇش ءجۇز سارباز سىرتىنان شابۋىل جاسايدى. الدى-ارتىنان جاۋعان وق پەن ەكى جاقتاعى تاۋدان تومەن قۇلاتىلعان تاستار شاپقىنشىلار قاتارىن قاتتى سيرەتتى.  ۇزاماي قازاقتارعا كومەككە بۇقار حاندىعىنان سامارقان ءامىرشىسى ءجالاڭتوس ءباھادۇر جيىرما مىڭ اسكەرىمەن كەلەدى ء(جالاڭتوس سەيىتقۇلۇلى – قازاق باتىرى، اسكەرباسى، سامارقان قالاسىنىڭ رەگيستان كەشەنىندەگى ساۋلەت ونەرىنىڭ جاۋھارى بولىپ تابىلاتىن شير-دور، تيلليا-كارى مەدرەسەلەرىن سالدىرعان بيلەۋشى،  اتاقتى ايتەكە ءبيدىڭ اتاسى). كومەككە قىرعىز جاساقتارى دا جەتەدى.  تاريحتا وربۇلاق شايقاسى دەگەن اتپەن بەدەرلەنگەن وسىناۋ  1643 جىلعى ۇرىستا جوڭعارلاردىڭ ويسىراي جەڭىلگەنى بەلگىلى. بۇل شايقاستا جاڭگىر حان زور قولباسشىلىق دارىن مەن اسكەري شەبەرلىك تانىتا بىلگەن. سول داڭقتى شايقاستىڭ 350 جىلدىعىن تاۋەلسىز قازاقستان 1993 جىلى اتاپ ءوتتى.

سالقام جاڭگىر حان جوڭعار حاندىعىنىڭ قۋاتىن ءادىل باعالاي ءبىلدى، باتىر قونتايشىنىڭ ەدىل قالماقتارىن، جەر-جەردەگى بارلىق ويرات بىرلىكتەرىن «يكي تساادجين بيچيك» نەگىزىندە ءوز حاندىعى مۇراتتارىمەن تۇتاستىرا الاتىن مۇمكىندىكتەرىن  ەسەپكە الدى. سوندىقتان، ءبىتىم جاساپ، بەيبىت كەلىسىمشارتقا وتىرۋ ماقساتىمەن جوڭعارياعا ءوزىنىڭ ۇلدارى تاۋكە (بولاشاق حان) مەن اپاقتى باس ەتىپ ەكى رەت ەلشىلىك اتتاندىردى.  الايدا داۋلى ماسەلەلەر ءبارىبىر شەشىمىن تاپپادى.

بۇل كەزدە قىتايداعى مانچجۋر (جۇرجەن) تايپالارى قۇرعان تسين ديناستياسى كورشى ەلدەردى ءوز يمپەرياسىنا قوسۋ ساياساتىن جۇرگىزە باستاعان. ولار شىعىسىنداعى كورەيا مەن وڭتۇستىگىندەگى ۆەتنامدى جاۋلاۋمەن ءجۇرىپ، العاشقى كەزدە جوڭعارياعا نازار اۋدارا قويماعان ەدى. وسى ءجايت ويراتتاردىڭ قازاق ەلىنە جورىقتارعا شىعا بەرۋىنە قولايلى بولدى. قازاقتاردان كەك قايتارۋ ءۇشىن ولار 1646 جىلى قايتادان اتقا قوندى، تۇتقيىلدان شابۋىلداپ،  قازاقتاردىڭ بىرەر بەلگىلى تۇلعالارىن بالا-شاعاسىمەن تۇتقىنعا ءتۇسىردى، مول ولجامەن كەرى ورالدى. الايدا مۇنداي ۇساق جەڭىس باتىر قونتايشىنى قاناعاتتاندىرا قويماعان. ونىڭ باسشىلىعىمەن قازاق ەلىنە جاڭا دا ۇلكەن جورىق جاساۋعا جوڭعارلار مۇقيات دايىندالدى.   ورىس پاتشاسىنىڭ سىبىردەگى اكىمشىلىگىنەن بولاشاق   سوعىسقا قاجەت ساۋىت-سايمان، قارۋ-جاراق، وق-دارىلەر ساتىپ الىندى. ءسويتىپ، 1652 جىلى قازاق حاندىعىنا تاعى ءبىر ۇلكەن جورىق جاسادى.  وسى ءىرى شايقاستا قازاق جاساقتارى جەڭىلىسكە ۇشىرادى. مەملەكەت باسشىسى رەتىندە كەمەل ساياساتىمەن، تۋعان ەلىن قورعاۋدا كورەگەن قولباسشىلىعىمەن جانە قولىنا قارۋ الىپ تىكەلەي شايقاسقا كىرەتىن ەرەن ەرلىگىمەن بۇكىل ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىندا كەڭ تانىمال بولعان سالقام جاڭگىر مايدان دالاسىندا قازا تاپتى.

ازداعان ۇزىلىستەرمەن 18-ءشى عاسىر ورتاسىنا دەيىن جۇرگەن جوڭعار-قازاق سوعىسىنىڭ 1635 جىلدان باستالعان باستاپقى كەزى – جاڭگىر حان (ەسىم حاننىڭ ەكىنشى ۇلى، العاشىندا تاققا ونىڭ ۇلكەن ۇلى جانىبەك وتىرعان)   قازا تاپقان 1652 جىلعا دەيىنگى كەزەڭى – ويراتتاردىڭ ۇزدىكسىز شاپقىنشىلىعىنا تولى بولدى. ولار جەتىسۋداعى, شىعىس جانە ورتالىق قازاقستانداعى شۇرايلى جايىلىمدارعا تالاسىپ،  سىر بويىنداعى ساۋدا جولدارى مەن ەگىنشىلىك ايماقتارىن قولعا تۇسىرۋگە ۇمتىلعان ەدى. ء«تورت ويرات وداعىنىڭ» قازاق حاندىعىنان قونىس تارتىپ الۋدى ماقسات ەتىپ، تولاسسىز شابۋىلداۋدان تايماۋى سول شاقتا قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ساقتالىپ قالۋ-قالماۋ ماسەلەسىن تارازىعا تۇسىرگەن بولاتىن. وسىنداي قيىن شاقتا جاڭگىر حاننىڭ ۇلكەن ساياساتكەرلىگى، كورشى حاندىقتارمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستار جاساۋعا ءمان بەرۋى، اسكەرىن وت-قارۋمەن جاراقتاندىرا الۋى، بۇحارامەن، سامارقان ءامىرى ءجالاڭتوس باھادۇرمەن، تيان-شان قىرعىزدارىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولۋى، قولباسشىلىق دارىنى مەن جەكە باسىنىڭ باتىرلىعى قازاق ەلدىگىنىڭ ىرگەسىن بۇزعىزباۋدى قامتاماسىز ەتتى. 

 

ء VىII. قازاق ەلىندەگى «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زامان 

جوڭعار حاندىعى 1635 جىلى قۇرىلعاننان باستاپ قازاق جەرىنە ۇزدىكسىز شاپقىنشىلىق جاساپ جۇرگەندە ۇدايى  قورعانىس ءىسىن ۇيىمداستىرعان، دۇشپان جويقىن جورىعىمەن توندىرگەن قاتەردەن  قازاق مەملەكەتتىگىن جويىلۋدان امان ساقتاپ قالعان سالقام جاڭگىر  1652 جىلعى cوعىستا گالدامبا نويونمەن جەكپە-جەك شايقاسىپ قازا تاپتى. وسى جىلعى ۇرىستاردان كەيىن ەداۋىر ۋاقىت بويى تىنىشتىق ورنادى.

تاريحي ەڭبەكتەردە سول شاقتاعى ەكى حاندىقتىڭ ءبىر-بىرىنە قارسى باعىتتالعان ءىرى اسكەري جورىقتارى جايىندا ەشقانداي ەلەۋلى مالىمەت كەزدەسپەيدى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى سول، جاڭگىر حان ومىردەن وتكەن جىلى  جوڭعار حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى ەردەني باتىر قونتايشى دا دۇنيە سالعان بولاتىن. حاندىقتا تاق تالاسى تۋعان. بيلىككە باتىر قونتايشىنىڭ كىشى ۇلى  سەنگە كەلدى، بىراق ول ىشكى ءوزارا الاۋىزدىقتاردى توقتاتا المادى. ءتىپتى، ءوزىنىڭ اكەسى ءبىر، شەشەسى بولەك باۋىرلارىمەن اسكەري قاراما-قارسى تۇرۋشىلىق جاعدايدا بولدى. اقىرى، 1657 جىلى، حاندىقتىڭ ءبىر ايماعىنىڭ بيلەۋشىسى حوشوۋىت وچيرتۋ-تسەتسەننىڭ كومەگىنە سۇيەنە وتىرىپ، ولاردى (اعالارى تسەتسەن تايشى مەن تسزوتبانى) جەڭدى. سوسىن سولتۇستىك-باتىس موڭعولياداعى  حوتوگويت حاندىعىمەن شايقاستى. ونىڭ سوڭعى ءامىرشىسىن – التان-حان (التىن حان) دەپ اتالاتىن بيىك مارتەبەلىسىن، ياعني سولتۇستىك-باتىستاعى حالحالاردىڭ ەڭ سوڭعى التىن حانى ەرينچين-لۋۆسان تايشىنى – 1667 جىلى تىزە بۇكتىردى. ءوستىپ،  جوڭعارلارعا شىعىسىنان قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان دۇشپانىن سەنگە قونتايشى ءبىرجولاتا قاۋىپسىزدەندىردى. ودان ىشكى ساياسي جاعدايىن نىعايتۋ شارالارىن جاساپ، حاندىقتىڭ اۋماعىن كەڭەيتۋدى جالعاستىردى. وسىنداي احۋالعا بايلانىستى قازاقتارعا قارسى ۇلكەن سوعىس شارالارى جۇرگىزىلگەن جوق.

بۇل كەزدە قازاق حاندىعىندا جاعداي ءبىرشاما تۇراقتانىپ، ەل تۇرمىسى قالىپتى كۇيگە ءتۇسىپ قالعان. مايدان دالاسىندا قازا تاپقان سالقام جاڭگىر ارۋاعىنا ءتيىستى قۇرمەت كورسەتىلىپ، قوجا احمەت ياسساۋي مازارى كەشەنىندەگى اتا-بابالارى جانىنا – وزىندىك قازاق حاندارى پانتەونىنا جەرلەندى. قازاق ەلى باسشىلىعىنا 16-شى عاسىرداعى «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» بەلگىلەگەن مەريتوكراتيالىق تارتىپكە سايكەس، مۇراگەرلىك جولمەن ەمەس، سۇلتاندار اراسىنان حالىق الدىنداعى بەدەلىنە وراي لايىقتى تۇلعا تاڭدالىپ،  جاڭا حان سايلاندى. تاققا وتىرعان – باتىر سۇلتان بولاتىن. سالقام جاڭگىر قۇزىرىنداعى اسكەري قىزمەتىمەن، ەرلىگىمەن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قابىلەتىمەن، ۇستامدى اقىلىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ەل اۋزىنا ىلىگىپ جۇرگەن سۇلتان. ول دا جانىبەك حاننىڭ ۇرپاعى. جانىبەك حاننىڭ كىشى ۇلى وسەكە سۇلتاننان تاراعان بۋىن وكىلى، بولەكەي سۇلتاننىڭ ۇلى ەدى. (اراعا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت سالىپ، وسەكە تارماعىنا جاتاتىن،  بولەكەيدەن تاراعان تاعى ءبىر كەزەكتى جوشىلىق سۇلتان ابىلقايىر دا حان بولادى. ول شىڭعىس–جوشى اۋلەتى ىشىندەگى حان تاعىنا وتىرعان ابىلقايىر اتتى ەكىنشى ادام بولاتىن، سوندىقتان، تاريحتا «كوشپەندى وزبەك حاندىعى»، «ابىلقايىر حاندىعى» اتالعان 15-ءشى عاسىرداعى مەملەكەتتىك قۇرىلىم ءامىرشىسىن ءبىرىنشى ابىلقايىر، ال 18-ءشى عاسىردا تاريحي ارەنادا قازاق اتىمەن ارەكەت ەتكەن مەملەكەتتىك بىرلەستىك قايراتكەرىن ەكىنشى ابىلقايىر دەۋ ورىندى بولماق).

باتىر حان جيىرما سەگىز جىل حان تاعىندا وتىردى. بۇل كەزەڭدە ءداستۇرلى ەكونوميكاسىن، كورشى ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىعىن، مادەني تىنىس-تىرشىلىگىن دامىتىپ، ەل ءىشى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تىنىش زاماندى باستان كەشتى. ويتكەنى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ىشكى جاعدايلارىنا بايلانىستى جوڭعارلار تاراپىنان قازاق ەلىنە ەلەۋلى قاتەر توندىرەرلىكتەي شاپقىنشىلىق جاسالعان جوق.  وسى شاقتا ويراتتاردىڭ تورعاۋىت تايپاسى – قالماقتار – ۇلى دالانىڭ باتىسىنا بەكەم قونىس تەپكەن. ورىس پاتشالىعى اسكەرىمەن بىرلەسىپ، نوعايلاردى تاريحي مەكەنىنەن قىرىمعا جانە كاۆكازعا ىعىستىرۋعا قاتىسقان. ولار وڭتۇستىكتەگى  تەرەكتەن تەرىستىكتەگى ساماراعا، باتىستاعى دوننان شىعىستاعى جايىققا دەيىن كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. سول عاسىردىڭ ورتاسىندا وسى قالماقتارعا شىعىستاعى ويرات ۇلىستارىنان ءدۇربىت تايپاسىنىڭ ۇلكەن توبى كوشىپ كەپ قوسىلدى. (ولاردى ورىستار زەنگوريا، ياعني جوڭعاريا دەپ اتاعان). وسىلاي قاتارى كوبەيگەن قالماقتار سۋۆوروۆ اسكەرىنە قوسىلىپ، نوعايلاردى قىرىپ-جويۋدى جۇزەگە اسىرىستى. (قالماقتاردى جاڭا ولكەگە 1633 جىلى باستاپ كەلگەن حو-ورلۇك تايشىدان كەيىن حاندىقتى 1644 جىلى شۇكۇر-دايشىن، 1661 جىلى مونشاق باسقاردى، ال 1672 جىلى بيلىككە كەلگەن ايۋكە حان تاقتا جارتى عاسىردان استام وتىردى). ولار جەر-سۋىنا كوز الارتقان باسقىنشىلارعا قارسى كوتەرىلگەن قازاقتار مەن باشقۇرتتاردى 1644–1661 جىلدارى پاتشا اسكەرىمەن بىرگە «جۋاسىتۋعا» تىكەلەي اتسالىسىپ تۇردى.

قازاق حاندىعىنىڭ ىرگەسى قالانا باستاعان شاقتا ورىس مەملەكەتىنىڭ وڭتۇستىگىندە كازاكتار قاۋىمى (كازاچەستۆو) اتالعان الەۋمەتتىك توپ پايدا بولعان.  ولار اۋەلدە بيلىككە باعىنباي قاشىپ جۇرگەندەردەن قۇرالعان-دى. ودان،  تەز قاتارى كوبەيىپ،  ەدىل بويىندا قاراقشىلىقپەن شۇعىلدانعان دا، كوپ ۇزاماي پاتشالىقتىڭ شەكاراسىن تۇركىلەردىڭ جەر-سۋىن باسىپ الۋ جولىمەن كەڭەيتۋدىڭ العى شەبىنە شىققان.

(ورىس كازاكتارى ءوز اتالىمىن قازاقتاردان العانى داۋسىز. «قازاق» ءسوزى، تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا، التىنوردالىقتار سوققان تەڭگەلەردە بەدەرلەنگەن، ايگىلى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» جازىلعان، ياعني قازاقتار مەملەكەتتىلىگىن ەرتەدەن كەلە جاتقان كونە تۇركىلىك اتاۋىن جالاۋ ەتۋ ارقىلى جاڭا ساپالىق بەلەسكە كوتەرگەن. ال «ەركىن ادام» رەتىندە تۇزىلگەن ورىس كازاكتارى كوپ ۇزاماي اگرەسسياشىل پاتشالىقتىڭ وڭ قولىنا اينالىپ، قازاقتاردى جاۋلاۋ شارالارىنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى). 

1580 جىلى كازاكتار توعىز جول تورابىندا تۇرعان ۇلكەن ساۋدا ورتالىعى، نوعايلار مەن قازاقتاردىڭ استاناسى بولعان سارايشىق شاھارىن مۇلدەم قيراتىپ، توناپ كەتتى.  1582 جىلى ءسىبىر حاندىعىن جويۋعا جول اشىپ بەردى. سول 80-ءشى جىلدارى جايىق بويىن جاۋلاپ الا باستادى. 1584 جىلى جايىق پەن شاعان وزەندەرى اراسىنداعى تۇبەككە جايىق قالاشىعى (قازىرگى ورال) سالىندى. كازاكتار قاۋىمى 1591 جىلى پاتشا بيلىگىن مويىندايتىندىقتارى جونىندە رەسمي انت بەرىپ، جاڭا جەرلەردى جاۋلاپ الۋ ناۋقاندارىنىڭ العى شەبىندە، پاتشالىقتىڭ نەگىزگى سوققى بەرەتىن كۇشى قىزمەتىندە ءجۇردى. پاتشالىق سولاردى العا سالا وتىرىپ، سىبىرگە، قيىر شىعىسقا سۇعىنۋدى ساتىمەن جۇزەگە اسىردى. قوسىپ العان ۇلان-عايىر جەر-سۋىن يگەرۋگە كوشتى. (ورال كازاكتارى 1991 جىلى رەسەي پاتشاسىنا قىزمەت ەتە باستاعاندارىنىڭ 400-جىلدىعىن تويلاۋعا تىرىستى، الايدا قازاق جەرىن وتارلاۋدا كازاچەستۆو اتقارعان ءرول سانالارىندا سايراپ تۇرعان قازاق ۇلتتىق قوزعالىسى مۇشەلەرىنىڭ قاتاڭ قارسىلىعى ناتيجەسىندە  تويلاي المادى).  1640 جىلى جايىقتىڭ تەڭىزگە قۇيار تۇسىنا گۋرەۆ قالاشىعى سالىنىپ، بالىق اۋلاۋ كاسىپشىلىگى قولعا الىندى.

قازاق جەرىنە تەرىستىگىندەگى اگرەسسياشىل كورشىلەر تاراپتارىنان ءىرى شاپقىنشىلىق جاسالعان جوق. تيىسىنشە، باتىر حان باسقارعان قازاق حاندىعىنىڭ ورىس پاتشالىعىمەن وسى كەزەڭدەگى قارىم-قاتىناستارى نەگىزىنەن ساۋدا-ايىرباس بايلانىستارىن دامىتۋ سيپاتىندا ءوربىدى. قازاق جەرى ارقىلى ورىس كوپەستەرىنىڭ كەرۋەندەرى ورتا ازيا ەلدەرىنە ءجيى وتە باستادى. قازاقتاردىڭ وڭتۇستىكتەگى بۇحار حاندىعىمەن قارىم-قاتىناستارى دا بەلگىلى دارەجەدە دوستىق راۋىشتە دامىدى. بۇل جىلدارى بۇحارادا اشتارحاندىقتار اۋلەتىنىڭ وكىلدەرى  نادىرمۇحاممەد حان (1642–1645) مەن ونىڭ ۇلى ابدالازيز حاننىڭ (1645–1680) بيلىگى جالعاسىپ جاتقان. 

وسىنداي احۋالدا قازاق ەلى نەگىزىنەن تىنىشتىقتا، بەيبىت ءومىر كەشتى. 

 ال جوڭعار حاندىعىندا تاققا تالاسۋىن قويماعان ەردەني باتىر قونتايشىنىڭ ۇلكەن ۇلدارى تسەتسەن تايشى مەن تسزوتبا باتىر 1670 جىلى، اقىرى، سەنگە قونتايشىنى ولتىرەدى. ەل بيلىگىن تسەتسەن حان قولعا الادى.

وسى جاعدايدا سەنگەنىڭ ءىنىسى گالدان تاق ءۇشىن كۇرەسپەككە بەل بۋىپ، تيبەتتەگى دالاي-لامادان ءوزىنىڭ ءدىني مارتەبەسىنەن بوسانۋعا رۇقسات سۇرايدى. ول جاستايىنان زايا-پانديتانىڭ باتاسىن الىپ، تيبەتتە وقىعان، بۋدديزم ءىلىمى سوڭىنا تۇسكەن، عىلىمي دارەجە العان ءدىندار ەدى. دالاي-لاما  وعان زايا-پانديتانىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى رەتىندە قاراپ، تاققا وتىرعان اعاسى سەنگەنىڭ جانىندا ءدىني قىزمەت اتقارۋ ءۇشىن جوڭعارياعا قايتارعان بولاتىن. مۇندا كەلگەلى گالدان از ۋاقىتتا بۋددالىق ءۇش حرام سالىپ، ءۇش موناستىر مەكتەبىن اشقان بولاتىن. دالاي-لاما ونىڭ ءدىن تاراتۋشىلىق قىزمەتى ءامىرشى لاۋازىمىنا قول جەتكىزگەن جاعدايدا مۇلدەم پارمەندى بولاتىنىن دىتتەپ، وتىنىشىنە ساي، تىكەلەي ءدىني مىندەتتەرىنەن ازات ەتەدى.

ءسويتىپ گالدان تاق تالاسىنا بىلەك سىبانا قويىپ كەتەدى. كەزىندە سەنگەنىڭ تاققا وتىرۋىنا كومەكتەسكەن الاشان ويراتتارىنىڭ ءامىرشىسى وچيرتۋ-تسەتسەنمەن بىرلەسە قيمىلداپ، جاساق جيادى. حاندىقتاعى بيلىكتى باسىپ العان تسەتسەن حاننىڭ اسكەرىمەن شايقاسادى. جەڭىسكە جەتىپ، تسەتسەندى ولتىرەدى. تسزوتبانى ەلدەن قۋادى. ودان، وزىنە قارسى شىققان ىنىلەرى – سەنگەنىڭ ۇلدارى سونوم-رابدان مەن تسەۆان-رابداندى جەڭىلىسكە ۇشىراتادى. العاشقىسى ۋلانىپ ولەدى، ەكىنشىسى ەدىل بويىنداعى قالماق حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى، ناعاشىسى ايۋكەگە قاشادى.

الايدا ىشكى قارسىلىقتار باسەڭدەمەيدى، ءتىپتى ۇدەي تۇسەدى. گالدان قونتايشىنىڭ ىقپالىنىڭ ارتا تۇسۋىنەن وچيرتۋ-تسەتسەن دە قاۋىپتەنگەن. گالداننىڭ تاققا وتىرۋىنا ءوزى كومەكتەسكەنىنە جانە قىزى انۋدى وعان تۇرمىسقا بەرگەنىنە قاراماستان، ەندى وعان – ءوزىنىڭ كۇيەۋبالاسىنا قارسى شىعىپ، ونىڭ قونتايشى بولۋىنا نارازى توپپەن بىرىگەدى.

دەگەنمەن 1677 جىلى گالدان قونتايشى بارلىق قارسىلاستارىن جەڭىپ (كەيبىرى قازا تابادى، بىرەۋلەرى قىتايعا قاشادى), ءوزىنىڭ بارلىق ويرات يەلىكتەرىندەگى باستى امىرشىلىك جاعدايىن مويىنداتىپ بەكىتىپ الادى. وسى وقيعاعا بايلانىستى، دالاي-لاما وعان سول جىلى حان مارتەبەسىن بەرەدى. سوندا گالدان حان 1640 جىلعى «دالالىق زاڭدار جيناعىنا» ءوزىنىڭ العا قويعان ماقساتتارىنا سايكەس تولىقتىرۋلار جاسايدى. ىشكى ساياسي جاعدايدى وسىلايشا ءبىرشاما رەتكە كەلتىرەدى. سودان سوڭ  رەسەيمەن ساۋدا جانە ديپلوماتيالىق قاتىناستارىن دامىتادى. سوسىن كورشى ەلدەرگە كوز الارتا باستايدى. شىعىس تۇركىستانعا (موعولستانعا) 1679 جىلدان بىرنەشە اسكەري جورىق جاساپ، اقىرى ونى جوڭعارياعا تولىق قوسىپ الادى. سول جاعدايدى – بۋدديزم ءدىنىن ۇستاناتىن ويراتتاردىڭ «دىنسىزدەردى» (مۇسىلمانداردى) باعىندىرعانىن ەسكەرىپ، دالاي-لاما وعان بوشوگتۋ (ياعني «شاپاعاتقا بولەنگەن») مارتەبەسىن بەرەدى.

جوڭعارياداعى نەگىزگى قارسىلاستارىن جەڭىپ، جەرىن كەڭەيتكەن، ورتالىق بيلىكتى نىعايتقان گالدان بوشوگتۋ حان ەندى قازاق ەلىنە شاپقىنشىلىق جاساۋعا دايىندالادى...

سونىمەن، سالقام جاڭگىردەن كەيىن ەل بيلەگەن باتىر حاننىڭ كەزىندە مەملەكەتكە بولاشاقتا قاۋىپ توندىرەتىن جاعدايلار جان-جاقتىڭ بارىندە (تەرىستىك-باتىس، تەرىستىك، شىعىس) بىرتىندەپ ورناي باستاعان، دەگەنمەن ەش جاقتان اشىق جاۋلىق كورسەتىلە قويماعان ەدى.  قازاق حاندىعىنىڭ باستى جاۋى سانالاتىن جوڭعاريا تىنىشتىق ساقتاپ تۇرعان. ويتكەنى ول، جوعارىدا ايتقانىمىزداي،  ءوز ىشىندە كۇردەلى ساياسي جاعدايدى، شيەلىنىسى مول ساياسي داعدارىستى باستان كەشىپ جاتقان. سوندىقتان دا كوشپەندى ەكى ەل اراسىندا ەلەۋلى سوعىس بولعان جوق-تىن. كوپ جىلدار بويى قازاق ەلىندە تىنىش زامان ورناپ تۇرعان. ادەتتە تاۋكە حان ەسىمىنە ورايلاستىرىلاتىن وسىناۋ «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان»  كەزەڭى سول باتىر حان تاقتا وتىرعان جيىرما سەگىز بەيبىت جىلعا سايكەس كەلەدى. 

تاۋكە حان مەملەكەت ىشىندە ورنىعىپ قالعان وسى الاڭسىز جاقسى ءداۋىردى جالعاستىرۋعا ءتيىس ەدى. بىراق ولاي بولمادى. ول تاققا وتىرعان 1680 جىلى قازاق ەلىندەگى مامىراجاي تىنىشتىقتى جوڭعار ءامىرشىسى گالدان بوشوگتۋ حان بۇزدى...

IX. جاڭا شاپقىنشىلىق جەلەۋى جانە وعان قارسىلىق

قازاق ەلىندەگى «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زاماندا اسا ەلەنبەيتىن ۇساق قاقتىعىستارمەن شەكتەلىپ كەلگەن قازاق-جوڭعار قارىم-قاتىناسى، اقىرى، 1680 جىلى كۇرت بۇزىلدى.  

وسى جىلى قازاق تاعىنا جاڭگىر حاننىڭ ۇلى تاۋكە وتىرعانى ءمالىم. اكەسى ەل بيلەگەن شاقتا ەلشىلىك قىزمەتتەر اتقارعان، العاشقى اسكەري ەرلىكتەرىمەن كورىنگەن تاۋكە سۇلتان بولات حاننىڭ قۇزىرىندا دا ەل يگىلىگى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ، ءار سالادا كوزگە تۇسكەن، جۇرت ىقىلاسىنا بولەنگەن. ول ناعىز كەمەلىنە كەلگەن، اقىل-ويى تولىسقان، ومىرلىك تاجىريبەسى مول، ەرەكشە قاسيەتتەرگە يە سۇلتان بولاتىن. اقىلدىلىعى مەن شەشەندىگى، كەمەڭگەرلىگى مەن دانىشپاندىعى ونى بيلەۋشى اۋلەت وكىلدەرى اراسىندا  ايرىقشا بەدەلدى ەتەتىن. سالقام جاڭگىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولۋى، ءارى مەملەكەتتىك ىستەرگە جاستايىنان ارالاسىپ كەلە جاتقاندىعى ونىڭ قازاق تاعىن يەلەنۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە كۇدىك قالدىرمايتىن. بولات حان دۇنيە سالعاننان كەيىن ەل اعالارى ونى بىردەن اق كيىزگە وتىرعىزىپ كوككە كوتەردى. سونىمەن، تاۋكە حان بيلىككە كەلدى. تيبەتتەگى بۋدداشى ءدىنباسىنىڭ شەشىمىمەن «شاپاعاتقا بولەنگەن تاعدىر يەسى» گالدان بوشوگتۋ «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» قازاق ەلىنە سوعىس اشار قارساڭدا كەلدى. جوڭعار ءامىرشىسى بۇل جولى قالىڭ اسكەرىمەن ەلگە تۇتقيىلدان باس سالماعان. الدىمەن  قازاق ەلىنىڭ جاڭا حانىنا قويار شارتىن ەلشىسى ارقىلى جەتكىزگەن...

ال شارتى مۇلدەم توسىن ەستىلگەن ەدى. جوڭعارلاردىڭ جايىلىم ءۇشىن جورتۋىلداپ جۇرەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى بولعانمەن، بۇل جولى گالدان قونتايشىنىڭ ەلشىسى اۋزىمەن تاۋكە حانعا قويىلعان تالاپتا ول مۇلدەم اۋىزعا الىنباعان. ەلشى اۋەلى قازاق حانىنان جوڭعار ءامىرشىسىنىڭ لاۋازىمىن ءويتىپ تومەندەتپەۋىن جانە تاڭدانباۋىن سۇرادى، سوسىن جوڭعاريانىڭ بيلەۋشىسى  قونتايشى مارتەبەسىنەن ءوسىرىلىپ حان اتانعان، قاتارداعى كوپ حاننىڭ ءبىرى ەمەس – ءتاڭىر شاپاعاتىنا بولەنگەن  حان – بوشوكتۋ حان – اتاعىن تيبەت مەملەكەتىنىڭ استاناسى قاسيەتتى لحاسا (تيبەتشەدەن اۋدارعاندا – «قۇدايلار ورىنى») شاھارىندا وتىرعان دالاي-لامادان العان ءامىرشى ەكەنىن ايتتى. مىنە وسى گالدان بوشوكتۋ (قالدان بوشوقتۇ), الەم بويىنشا اسا زور وقىمىستى زيا-پانديتانىڭ شاكىرتى جانە ونىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى   بوشوكتۋ حان قازاق ەلىنىڭ ەندى عانا سايلانعان بيلەۋشىسى تاۋكە حانعا ارنايى سالەم جولداپ وتىر. ماسەلە مىنادا. زيا-پانديتا ۇستازدىڭ اتسالىسۋىمەن وسىدان قىرىق جىل بۇرىن قابىلدانعان «يكي تساادجين بيچيك – ۇلى زاڭدار كودەكسى»  بارلىق ويرات حاندىقتارىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى ەتىپ بۋددا يلانىمىن بەكىتكەن. اتالمىش «دالالىق زاڭدار جيناعىندا»  وسىناۋ قاعيداتتى تۇجىرىمداۋعا باس-كوز بولعان زيا-پانديتا 1462 جىلى دۇنيە سالعان. سۇيەگى ءتيىستى راسىممەن ورتەلگەننەن كەيىن، ارنايى بوياۋعا ارالاستىرىلعان كۇلىمەن گالدان جانە وزگە دە موناحتار قاسيەتتى تانترا ماتىندەرىن جازعان. سولاردى ۇستازدىڭ ارنايى سوعىلعان ءمۇسىنى ىشىنە سالىپ، گالدان جوڭعارياعا الىپ كەلگەن. سودان بەرى بارشا جۇرت وعان ۇلى ۇستاز ءىسىن بىردەن-ءبىر جالعاستىرۋشى رەتىندە قاراعان. مىنە سول اتاقتى زيا-پانديتانىڭ شاكىرتى، كۇللى ويرات يەلىكتەرىنىڭ ءامىرشىسى گالدان بوشوكتۋ حان بىلتىرلارى تساادجين بيچيكتى تولىقتىردى. بۋددا ءدىنىن بۇدان بىلاي تەك ويراتتار عانا ەمەس، ءتورت ويرات كونفەدەراتسياسىنا كىرەتىن بارلىق وزگە حاندىقتاردا دا ۇستاناتىن بولادى.  گالدان-بوشوكتۋ حان كۇنى كەشە موعولستاندى تىزە بۇكتىردى. بۇگىندە بۇرىنعى موعولستان جوق، ول جوڭعاريانىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى، ونداعى بيلەۋشىلەر بۋدداعا باقۇل. تاۋكە حان دا سول جولمەن ءجۇرسىن. بۋدداعا سىيىنسىن. سوندا بارشاسى ويراتتىڭ ايداھار بەينەلەنگەن قارا تۋى استىندا كەزىندە ۇلى شىڭعىس حان تۇزگەن اۋماقتى بايىرعى مارتەبەسىندە قايتا جاڭعىرتىپ، جالعاندى جالپاعىنان باسا داۋىرلەيتىن بولادى...

حان ورداسىندا جوڭعار ەلشىسىن قابىلداۋ راسىمىنە قاتىسىپ وتىرعان بارشا ەل اعالارى شەكتەرىن تارتتى. دەمدەرىن ىشتەرىنە الىپ، تاۋكە حانعا قارادى. سوندا ول قازاق تاعى بيىگىنەن ءبارىنىڭ كوكەيىنەن شىعاتىن ءسوز ايتتى. ويرات قالداننىڭ تالابى ۇلى شىڭعىس حاننىڭ جولىن بۇرمالاعانىن كورسەتەدى دەدى. ەلشىسى وعان مىنانى جەتكىزسىن – وزىنەن بۇرىنعى ءىزاشارلارى سەكىلدى، قازاق حاندىعىنىڭ جاڭا ءامىرشىسى تاۋكە حان، جاھاندى دىرىلدەتكەن شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولىپ تابىلادى. ال ونىڭ ۇلى باباسى  شىڭعىس قاھان الەمنىڭ جارتىسىن جاۋلاپ العانمەنەن، ونداعى ەل-جۇرتتاردىڭ جان-دۇنيەسىنە زورلىق جاساماعان. ول ءوزى سىيىناتىن كوك تاڭىرىنە تابىنۋدى ەشكىمگە  تىقپالاماعان. سونداي ءتارتىپتى جيھانگەر ۇلدارى مەن نەمەرەلەرىنە دە وسيەت ەتكەن. ويراتتار شىڭعىس اسكەرىنىڭ اسا ەرجۇرەك، جاۋىنگەر قاناتى بولعانمەن، ۇلى قاھاننىڭ كۇشىنىڭ سىرىن ۇقپاعان ەكەن. ەلشى قوجايىنىنا ايتا بارسىن، ونىڭ قويىپ وتىرعانى – ەشقاشان ورىندالمايتىن جانە سول تالاپكەردىڭ ءوزىن ورعا جىعاتىن ءجونسىز شارت. قازاققا مۇسىلماندىقتى مۇحاممەد پايعامباردىڭ العاشقى جاۋشىلارى جەتكىزگەن. بۇدان پالەن عاسىر ىلگەرىدە ونى قاراحان اۋلەتى، ودان كەيىن التىن وردا بيلەۋشىلەرى مەملەكەتتىك ءدىن رەتىندە قابىلداعان. مۇسىلمان يلانىمىنىڭ ۇلى ۋاعىزشىسى قوجا احمەتتىڭ وسىناۋ باس وردادان قول سوزىم جەردە تۇرعان كەسەنەسىن حالىقتىڭ قاستەرلەپ ساقتايتىنى سونداي، بۇگىندە وندا قازاقتىڭ كۇللى حاندارى مەن يگى جاقسىلارى تىنشىعان. جوڭعار حانى قيسىنسىز تالابىن قايتىپ السىن، ونداي ورىنسىز شارتتار ەمەس، دوستىق قارىم-قاتىناستار ەلدەرىمىزدى داۋلەت پەن باقىتقا كەنەلتەدى...

جوڭعاردىڭ شاپاعاتتى  حانىنىڭ شارتىن قابىل الماۋى قازاق حانى تاراپىنان جىبەرىلگەن ۇلكەن قاتەلىك دەپ سانايدى ەلشى. دەگەنمەن  ونىڭ ءالى دە ويلانۋىن، شارتتى قابىلداماۋدىڭ ارتى جامان بولارىن باجايلاۋىن قالايدى. تاعى ءبىر پارىقتاسىن، بوشوقتۇ حان وعان وتە بەيبىت جولدى ۇسىنىپ وتىر. ەگەر بۇل كەرى قاعۋ تاۋكە حاننىڭ بەكەم بايلامى بولسا – وندا امال جوق، سولاي ايتىپ بارادى. ەندى قازاق حانى وزىنە ءوزى وكپەلەسىن... الايدا بۇل شارت قازاق ءۇشىن مۇلدەم جات، سوندىقتان دا ءۇزىلدى-كەسىلدى قابىل الىنبايدى – مۇنداي كەسىمدى ءسوز ەستىسىمەن ەلشى اتتانىپ كەتتى. ال تاۋكە حان قابىلداۋعا قاتىسقان سۇلتاندار، باتىرلار مەن بيلەردى جوڭعارلاردىڭ جاڭا اگرەسسياسىنا قارسى تۇرۋعا ايالداماي ازىرلەنۋگە شاقىردى. ەل ىشىنەن ساربازدار شاقىرىلدى، اسكەر جاساقتالىپ، قورعانىسقا دايىندىق باستالدى. 

ەلشىسى ورالعان سوڭ كوپ ۇزاتپاي، گالدان بوشوكتۋ جوڭعاردىڭ قازاققا قارسى اسا اۋقىمدى سوعىس قيمىلدارىن جاڭعىرتتى.  ارنايى دايىندىقپەن جورىققا شىققان بەس قارۋى ساي جوڭعارلارعا قازاق جاساقتارى توسقاۋىل بولا المادى. باسقىنشى شۋ وزەنىنەن ءوتتى، جەتىسۋ مەن وڭتۇستىك ولكەگە باسىپ كىردى.  تاريحتا «سايرام سوعىسى» دەپ اتالعان 1680–1684 جىلدارعى شايقاستار باستالدى. قازاق اسكەرىنىڭ جان اياماي كورسەتكەن قاتتى قارسىلىعىنا قاراماي ىلگەرىلەپ، سايرامسۋ مەن اقسۋ وزەندەرى ارالىعىنداعى قورعانى بيىك، ءىرى دە اسەم شاھاردى – يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلاردىڭ ۋاعىزدارىن الىس 8-ءشى عاسىردا-اق ەلتي تىڭداعان، كەرۋەن جولدارى تورابىندا جاتقان ساۋدا جانە قولونەرشىلەر ورتالىعى سايرام قالاسىن باسىپ الدى. باسقا دا قالالارعا كىردى. باسقىنشىلارعا قارسى كوتەرىلگەن حالىقتى جۋاسىتۋ ءۇشىن 1684 جىلى جازالاۋشى جاساق جىبەرىپ، سايرامدى مۇلدەم قاۋساتتى، تالان-تاراجعا ءتۇسىردى، بىرقاتار تۇرعىندارىن جوڭعاريا مەن شىعىس تۇركىستانعا ايداپ اكەتتى. 1686 جىلى تيان-شان قىرعىزدارىن باعىندىرىپ، فەرعانا القابىنا ءوتتى. ءاردايىم قاتتى قارسىلىققا ۇشىراعانمەن، جەڭىسكە جەتىپ وتىردى. (شايقاستاردىڭ بىرىندە تاۋكە حاننىڭ ۇلىن قولعا ءتۇسىرىپ، جوڭعارياعا الىپ كەتتى. ارتىنشا ونى لحاساعا جونەلتتى. ىڭعايى، قالدان بوشوقتۇ تاۋكەگە جولداعان العاشقى شارتىن ونىڭ بالاسىنىڭ ساناسىنا بۋددا ءىلىمىن دارىتۋ ارقىلى ورىنداتقىسى كەلگەن بولۋى كەرەك). 1688 جىلى شىعىس موڭعوليانى، حالحالاردى باعىندىرۋعا اتتاندى، قازاق جەرىندەگى باسىپ العان قالالارىنان گارنيزوندارىن الا كەتتى. الايدا شىعىستا جەڭىسكە جەتە المادى.

حالحالار ويراتتاردان گورى مانچجۋرلارمەن وداقتاسقاندى ارتىق كورگەن، ءسويتىپ، تسين يمپەرياسىنان كومەك سۇراعان. حالحالاردى الىپ قىتايداعى سانى از مانچجۋرلاردىڭ ۇستەمدىگىن ورنىقتىرا تۇسۋگە پايدالانعىسى كەلگەن بوعدىحان تسين ارمياسىن شىعىس موڭعولياعا كىرگىزدى. سودان، گالدان بوشوكتۋ 1890 جىلى ءىس جۇزىندە تسين-قىتاي  اسكەرىمەن سوعىستى. جەڭدى. جەڭىلگەن قىتاي يمپەراتورى ويراتتاردى تسين اۋلەتىنىڭ اسا قاتەرلى جاۋى ساناپ، جاڭا شايقاسقا ازىرلەندى. وسى كەزدە گالدان بوشوكتۋدىڭ نەمەرە ءىنىسى جوڭعاريانىڭ ورتالىق بولىگىن وزىنە قاراتىپ، اعاسىنىڭ جولىن كەسىپ تاستاعان. حاندىعىندا ءىنىسىنىڭ بۇلىك شىعارعانىن ەستىگەن بوشوقتۇ حان تەز تەرىستىككە قاراي شەگىندى. الايدا ونى ءجۇز مىڭ جاۋىنگەرى بار مانچجۋر ارمياسى قۋىپ جەتىپ، بەيجيڭگە تاقاۋ اۋداندا ۇلكەن ۇرىس سالدى. ءتورت كۇن شايقاستا ەكى جاق تا جەڭىسە المادى. سوسىن، وزىنەن بەس ەسە كوپ اسكەرمەن تابان تىرەسە سوعىسىپ، اسكەري ونەرگە ابدەن ماشىقتانعانىن تانىتقان ويراتتار ءبىر تۇندە شەپتەرىنەن كوتەرىلدى دە، سولتۇستىككە قاراي  كەتتى. ولاردىڭ جاۋجۇرەكتىگىن مويىنداعان  قىتاي اسكەرى سوڭىنان قۋمادى. كەلەسى 1691 جىلى حالحالار تسين يمپەرياسىنىڭ بوداندىعىنا ءوتتى.  وسى بىرىككەن قوس وت ورتاسىندا گالدان بوشوكتۋ ولارعا قارسى تاعى التى جىل سوعىستى. اقىرى، ەڭ سوڭعى زاماناۋي قارۋ-جاراقپەن – ارتيللەريامەن قارۋلانعان تسين-قىتاي  اسكەرىنەن 1696 جىلى جەڭىلدى. بارار جەر، باسار تاۋى قالماعاندىقتان (الدىندا – حالحا–مانچجۋر–قىتاي، ارتىندا، ورتالىقتا – ءىس جۇزىندە بيلىكتە بۇلىكشىل نەمەرە ءىنىسى وتىرعان), 1697 جىلعى ناۋرىزدا ۋ ءىشىپ ءولدى...  

«سايرام سوعىسى» كەزىندە تەرىستىك-باتىستان ايۋكە حان قالماقتارىمەن شابۋىلداعان بولاتىن. قازاق ساربازدارى وعان ويداعىداي تويتارىس بەردى. جاعداي ءبىرشاما تىنشىعان شاقتا جوڭعارلاردىڭ اسكەري قيمىلدارى حالحا باعىتىنا اۋدى. سول كەزەڭدى تاۋكە حان ۇتىمدى پايدالاندى. ەلدىڭ بىرلىگىن، قورعانىس قابىلەتىن ارتتىراتىن شارالار جاسادى. قازاقتاردىڭ «التى-الاش» اتاۋىمەن بەلگىلى التى بولىكتەن تۇراتىن فەدەراتسياسىن (التى الاش وداعىن) دۇنيەگە اكەلىپ، ەل بىرلىگىنىڭ، سىرت دۇشپانعا جۇمىلا قارسى تۇرۋدىڭ سول شاقتاعى وڭتايلى ءتۇرىن جۇزەگە اسىردى. فەدەراتسياعا باسىندا تولە بي تۇرعان ۇلى ءجۇز، قازىبەك بي باسقاراتىن ورتا ءجۇز، ايتەكە بي بيلەيتىن كىشى ءجۇز، قوقىم بي قولاستىنداعى قىرعىزدار، ساسىق بي باسقاراتىن قاراقالپاقتار مەن  جەكە ءبىر توپ رەتىندەگى قيات، قاتاعان، ءۇز جانە باسقالار كىردى. التى الاش وداعى ءىس جۇزىندە جوڭعارلاردىڭ شابۋىلىنان قورعانۋدى ماقسات ەتكەن قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق حالىقتارىنىڭ اسكەري-ساياسي وداعى ەدى. وسى وداقتىڭ وكىلدەرى – حالىقتىڭ بەلگىلى بيلەرى مەن باس ادامدارى تاۋكە حان ورداسى ماڭىنداعى كۇلتوبەدە باس قوسىپ،  ادەت-عۇرىپ زاڭدارىن جەتىلدىرۋدى قولعا الدى. سوناۋ شىڭعىس حاننىڭ «ياساسىنان» باستاۋ الىپ، قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولىمەن»، ەسىم حاننىڭ «ەسكى جولىمەن» جالعاسقان زاڭنامالاردى جەتىلدىردى. ەل اۋزىندا «كۇلتوبەدە كۇندە جيىن» دەگەن تىركەسپەن ايشىقتالعان زاڭگەرلەر قۇرىلتايى وڭ ناتيجەسىن بەرىپ، ولار جاساعان «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعى حاندىقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تۇرمىس-تىرشىلىگىن جانە قۇقىقتىق ساناسىن دامىتتى.  حالىق تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشتى. تاۋكە حان ءاز تاۋكە اتاندى.

 

X. كۇردەلى ساياسي جاعداي جانە جاڭا رەفورما قاجەتتىگى

ەلدەگى ىشكى جاعدايدى ءبىرشاما رەتتەپ العاننان كەيىن، تاۋكە حان جوڭعارلار ۇستاپ اكەتكەن ۇلىن بوساتىپ الۋعا ارەكەتتەندى. دالاي-لاما ونىڭ تىلەگىنە قۇلاق اسىپ، بالاسىن تيبەتتەن ەلىنە قايتارعان. قاسىنا بەس ءجۇز ادام ىلەستىرىلدى. تاۋكە حان ولاردى ءوز دىندەرىن ۋاعىزداۋ ماقساتىمەن جىبەرىلگەن بۋدداشىلار رەتىندە تۇتقىنداپ، قوشەمەتشىلەردى باسقارىپ كەلە جاتقان نويوندى ولىمگە بۇيىرعان. وسى ءجايتتى جوڭعارلار كەيىن قازاق حاندىعىنا تاعى دا ءبىر جويقىن شاپقىنشىلىق جاساۋ ءۇشىن سىلتاۋ ەتتى... 

گالدان بوشوكتۋ حاننىڭ كوزى تىرىسىندە ءىس جۇزىندە كوتەرىلىسپەن بيلىككە كەلگەن سەنگە ۇلى تسەۆان رابدان بۇل كەزدە جوڭعاريانىڭ رەسمي امىرشىسىنە اينالعان. سودان 26 جىل ىلگەرىدە ونى تاق ۇمىتكەرى رەتىندە قۋعىنداعان اعاسى گالدان، اكەسىنىڭ تۋعان ءىنىسى  گالدان، قانشا شاپاعاتتى (بوشوقتۇ) اتانسا دا، موڭعوليانى شىڭعىس حان سەكىلدى بىرىكتىرە المادى. ونىڭ حالحا جەرىندەگى جەڭىلىسىنەن كەيىن  تسين يمپەرياسى شىعىس موڭعوليانى مۇلدەم جۇتىپ قويدى. بۇدان بىلاي حالحانىڭ تايپالىق اكىمشىلىك بىرلىكتەرى مانچجۋرلار وكىمەتىنەن تالاپ تۇسىسىمەن ۇلى دالا جۇيەسىندەگىدەي تارتىپپەن، ءار ون وتباسىنان ءبىر جاۋىنگەردى كۇللى جاراعىمەن تسين-قىتاي اسكەرى قاتارىنا جىبەرىپ، بارلىق شىعىنىن كوتەرەتىن بولدى. ال تاۋەلسىز ويراتتار جەردەن، ادامنان، ماتەريالدىق يگىلىكتەن ايرىلىپ، قاتتى زارداپ شەكتى. وسىنداي جاعدايدا تسەۆان رابدان قونتايشىنىڭ الدىنا اۋىر مىندەت تارتىلعان – وعان حاندىقتى قايتا جاڭعىرتىپ، نىعايتۋ كەرەك ەدى.

تسين يمپەرياسىمەن سوعىس كەزىندە شىعىس تۇركىستان مەن جەتىسۋ جوڭعارياعا اۋىلشارۋاشىلىق، قولونەر ونىمدەرىمەن جىبەرىپ تۇرۋ جونىندەگى كەلىسىمشارتپەن كوزدەلگەن مىندەتتەرىن بۇزعان، سوندىقتان ويراتتاردىڭ جاڭا امىرشىسىنە بۇل ايماقتارداعى ساياسي ۇستەمدىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ قاجەتتىگى تۋدى. سول سەبەپتى،  مەملەكەتىندەگى ىشكى جاعدايدى رەتكە كەلتىرىسىمەن،  قونتايشى 1698 جىلى شىعىس تۇركىستانعا قايتا باسىپ كىردى. ءبىر جىل ىشىندە قاشقار، جاركەنت سەكىلدى ماڭىزدى ساياسي ورتالىقتاردى باعىندىرىپ، ولكەنى ەكىنشى مارتە جاۋلاپ الدى.  سوسىن ەمىل وزەنىندەگى ورداسىن جاڭا ورىنعا – ىلە وزەنىنە، قۇلجا قالاسى ايماعىنا اۋىستىردى. ەسكى وردانى سولتۇستىك-شىعىس جوڭعاريانى باسقاراتىن نەمەرە اعاسىنا قالدىردى. حاندىقتىڭ قۋاتى بىرتىندەپ ارتا ءتۇستى. (1700 جىلى قىتاي بوداندىعىن قابىلداعىسى كەلمەگەن ەكى تايشىمەن ون مىڭ حوشوۋىت جوڭعارياعا كەلدى. 1701 جىلى ەدىل بويىنان قازاق دالاسىن كەسىپ وتەتىن ۇلكەن قالماق جولىمەن ايۋكە حاننىڭ ۇلدارىنىڭ ءبىرى، اكەسىمەن ۇرسىسىپ قالعاندىقتان، ءوز ۇلىسىن – 15–20 مىڭ شاڭىراقتى، ياعني 60 مىڭ جاندى – كوشىرىپ اكەلدى. تسەۆان رابدان ۇلىستى ويرات وڭىرىندە قالدىرىپ، ۇلىن كەشىرىم بەرگەن اكەسىنە قايتارعان). سوندىقتان قونتايشى شىعىس تۇركىستانعا جاساعان باسقىنشىلىق جورىعىن سول جىلى-اق قازاق حاندىعىنا قاراي ۇلاستىردى.

تاۋكە حان قوسىندارى جاقسى قارۋلانعان دۇشپاننىڭ جان-جاقتان لەك-لەگىمەن انتالاپ ۇمتىلعان كۇشتەرىن توقتاتا المادى. جانقيارلىقپەن  سوعىستى، بىراق ابدەن قالجىرادى.  شاپقىنشىلىق سوعىستار ۇدەي كەلە،  قازاقتار بىرتىندەپ جەتىسۋداعى، تارباعاتايداعى، ەرتىس بويىنداعى جايىلىمدارىنان ايرىلدى.  ال جوڭعار ءامىرشىسى ءوزىنىڭ قازاق حاندىعىنا قارسى سوعىس اشقانى ماجبۇرلىكتەن بولعانىن ايتىپ، ۇلكەن كورشىلەرى (قىتاي، رەسەي) الدىندا اقتالىپ جاتتى:   سوعىستىڭ باستالۋىنا «دالاي-لامانىڭ وكىلدەرىن ولتىرگەن»، «ەدىلدەن  جوڭعارياعا ساپار شەككەن ايۋكە حاننىڭ قىزىن (تسەۆان رابدان قونتايشىنىڭ قالىڭدىعىن) توناعان»، «رەسەيدەن ورالىپ كەلە جاتقان جوڭعار ساۋداگەرلەرىنىڭ كەرۋەنىن تالان-تاراجعا تۇسىرگەن» «ساتقىن» تاۋكە حان ايىپتى دەپ، تسين يمپەراتورى مەن ورىس پاتشاسىنا ەلشىلىكتەر جىبەردى. ماسكەۋگە ادالدىعىن شەگەلەپ كورسەتتى، ادالدىعىنا دالەل رەتىندە قازاق تۇتقىنىنان بوساتىلعان ورىستاردى ەلىنە قايتارعاندىعىن حابارلادى. ارينە مۇنىسى ءجاي عانا الداۋسىراتۋ ەدى، مۇنداي ءىرى اسكەري جورىقتار جوڭعارلار تاراپىنان قازاق ەلىنە دۇركىن-دۇركىن جاسالدى. ال ەلدەگى كۇيزەلىستى كۇشەيتە تۇسكەن ۇساق قاقتىعىستاردا ەسەپ جوق-تىن.

قازاق ەلىنىڭ تەرىستىگىن دە تىنىش دەۋگە كەلمەيتىن ەدى. بۇل كەزدە ەدىلدەگى قالماق حاندىعىنىڭ كۇش-قۋاتى ارتىپ، شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلگەن. تاقتا حاندىق مارتەبەنى تيبەتتەگى دالاي-لامادان العان ايۋكە وتىرعان. ول ەلىندەگى جەكەلەگەن بيلەۋشىلەردىڭ دەربەستەنۋشىلىك پيعىلدارى مەن ارەكەتتەرىن جەڭىپ،  رەسەيگە جارتىلاي تاۋەلدى مەملەكەت قۇرىپ الدى.  قالماق حاندىعىنىڭ باستى مىندەتى ورىس مەملەكەتىنىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىن كوشپەندىلەردەن، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردان قورعاۋ بولاتىن. 1697 جىلى I پەتر پاتشا ايۋكە حانعا رەسەيدىڭ شىعىسىن كۇزەتۋدى رەسمي تۇردە مىندەتتەدى. قالماقتار رەسەيدىڭ  كوپتەگەن باسقىنشىلىق جورىقتارىنا بەلسەنە قاتىستى. I پەتردىڭ قولداۋى ارقاسىندا زاماناۋي قارۋلارمەن جابدىقتالعان قالماقتىڭ جاۋىنگەر جاساقتارى ورىس ارمياسىمەن بىرلەسە سوعىسىپ، قازاقتاردىڭ ارالاس-قۇرالاس تۋىسى نوعايلاردى تاس-تالقان ەتتى، اتامەكەنىنەن قۋدى. باشقۇرتتاردى دا تۋىپ-وسكەن ەجەلگى جەر-سۋىنان ىعىستىرۋعا تىرىستى، كاۆكاز ەلدەرىنە دە شابۋىلدار جاسادى، رەسەيدىڭ وزگە سوعىستارىنا دا اتسالىستى. ارادىك قازاق ەلىنە دە شابۋىل جاساپ تۇردى. قازاقتار  قالماق يەلەنگەن مال جايىلىمدارىنا شىعۋعا تىرىساتىن، سونداي سەبەپتەرمەن وسىناۋ قوس كوشپەندى كورشى ەل اراسىندا قاقتىعىستار مەن كەزەك شابۋىلدار دا ءجيى-ءجيى ورىن الىپ تۇردى. ءار سونداي وقيعا ءبىر-بىرىنەن مال بارىمتالاپ، تۇتقىندار الۋعا، شايقاستار سالدارىنان حالىقتى قىرىپ-جويۋعا ۇلاساتىن. قىسقاسى، سولتۇستىك-باتىس جاق مازاسىز ەدى.

قاۋىپتى مازاسىزدىقتى ەدىل قالماقتارىنىڭ الىس جوڭعار حاندىعىنان الدەقايدا جاقىن جەردەگى، جەلكەسىندەگى قوجاسى بولىپ وتىرعان ورىس مەملەكەتى استىرتىن ۇدەتىپ كەلە جاتقان. كوشىم حاندىعىن جويۋعا جول سالىپ بەرگەلى كازاچەستۆو قاناتىن جايا تۇسكەن. ەرتىستىڭ بويىنا، توبىل وزەنىنىڭ ساعاسىنا تامان، ءسىبىر حاندىعى استاناسىنىڭ ورنىنا 1587 جىلى سالىنعان توبولسك قالاسى جايىق وزەنى مەن تىنىق مۇحيتقا دەيىن سوزىلعان ءسىبىر گۋبەرنياسىنىڭ ورتالىعىنا اينالعان. تاۋكە حان ونى ورىس مەملەكەتىنىڭ ءىبىر-سىبىردەگى باستى اسكەري، ساياسي، اكىمشىلىك جانە شىركەۋلىك-ءدىني كىندىك قالاسى دەپ بىلەتىن، كەي ەلشىلىكتەرىن سوندا جىبەرەتىن. (پاتشالىقتىڭ شەكاراسىن كەڭەيتىپ، كوشپەندىلەر ىشىنە باتىل سۇعىنىپ قانا قويماي، قورعانا دا الۋ ءۇشىن جانە جاڭا جەرگە تىستەسە بەكۋىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن پەتر پاتشا ەرتىس بويىن تۇگەل يگەرۋگە كىرىسكەن. 1716 جىلى ەرتىسكە وم وزەنى قۇياتىن جەردە ومبى، ەرتىس بويىنا 1718 جىلى سەمەي، 1720 جىلى ەرتىس پەن ءۇلبى وزەندەرىنىڭ قۇيىلىسىنا وسكەمەن قامالدارىن سالدىردى). جالپى، تاۋكە حان I پەتر باسقارعان ورىس مەملەكەتىمەن جۇرگىزگەن ساياساتىندا  ەكى جاقتى بايلانىستارعا، نەگىزىنەن ساۋدا جانە شەكارالىق ىستەرگە كوڭىل ءبولدى.  ورىس پاتشالىعىنىڭ شىعىس ەلدەرىنە باراتىن ساۋدا جولدارىنىڭ ءبىر تارماعى قازاق ەلى ارقىلى وتەتىندىكتەن، قاجەت كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى. ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرۋ، تاۋارلارعا سالىناتىن باج سالىعىنىڭ كولەمى مەن مولشەرىن بەلگىلەۋ، سونداي-اق ەكى ەل  شەكاراسى ايماعىنداعى تۇرعىندار اراسىندا ۇشىراسىپ قالاتىن ءارتۇرلى داۋ-دامايلار، ءىرىلى-ۇساقتى جانجالدار مەن قاقتىعىستار ءوزارا ەلشىلىكتەر الماسۋ ارقىلى شەشىمىن تاۋىپ تۇردى. تاريحشىلار تاۋكە حاننىڭ ەلشىلەرى رەسەي مەملەكەتى مەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى بايلانىستاردى دامىتۋعا بەلسەندى تۇردە اتسالىستى دەپ قورىتادى. 17-ءشى عاسىردىڭ سوڭىندا تاۋكە حان ورىس پاتشالىعىمەن تەڭ دارەجەلى دەڭگەيدە قارىم-قاتىناس جاسادى دەپ سانايدى. ەگەر الدەبىر سەبەپتەرمەن قازاق ەلشىلىگى رەسەيدە ۇستالسا نەمەسە ولاردىڭ جۇمىسىنا قانداي دا ءبىر بوگەت جاسالسا، قازاق حاندىعى اۋماعىنداعى ورىس ەلشىلەرىنە دە ءدال سونداي كوزقاراس كورسەتىلگەن. بىردە، شەكارالىق كيكىلجىڭدەرگە بايلانىستى، تاۋكە حاننىڭ ەلشىلەرى رەسەيدە تۇتقىنعا الىندى. سوندا تاۋكە حان ءى پەترگە حاتىندا: «ۇرىلار ءۇشىن ەلشىنى قاماۋعا الۋ دەگەندى ادام اتادان بەرى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشبىر قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن ەدى»، – دەگەن سوزدەرمەن رەنىش بىلدىرگەن. تاۋەلسىز قازاق حاندىعى ءامىرشىسىنىڭ ورىس پاتشاسىنا تەڭ دارەجەدە كورسەتكەن تاباندىلىعى ارقاسىندا قازاق ەلشىلەرى بوساتىلىپ، ماسەلە بەيبىت جولمەن  شەشىلدى. تاۋكە حان رەسەي مەملەكەتىمەن عانا ەمەس، وزگە دە كورشى ەلدەرمەن، اسىرەسە بۇحارانى بيلەپ وتىرعان اشتارحاندىق اۋلەتپەن جۇرگىزگەن قارىم-قاتىناستارىندا ەكى اراداعى داۋلى ماسەلەلەردى بەيبىت تۇردە شەشۋگە جانە سول ەلدەرمەن بەيبىت بايلانىستارىن دامىتۋعا زور ءمان بەرىپ، كۇش سالىپ كەلە جاتقان.

مۇنداي بەيبىت قارىم-قاتىناستى جوڭعار حاندىعىمەن جاساۋ مۇمكىن بولماي قالدى.  ويتكەنى تسەۆان رابدان قونتايشىنىڭ ماقساتى ءوزىنىڭ ء«ومىردىڭ بەرىك تە مىقتى بيلەۋشىسى، قوجايىنى» سيپاتتى ماعىنا بىلدىرەتىن ەسىمىنە ساي، قازاق ەلىنىڭ ۇلان-عايىر اۋماعىن وزىنە باعىندىرىپ الۋ، ءسويتىپ، ويرات كونفەدەراتسياسىنىڭ شەتكى ءبىر پۇشپاعىنا – ەدىل بويىنداعى قالماق حاندىعىنىڭ شەكاراسىنا شىعۋ جولىمەن شىڭعىس حان ءتارىزدى زور يمپەريا قۇرۋ ەدى. تاۋكە حان ويراتتاردىڭ ءبىر كەزدەرى قازاققا جاقىن حالىق بولعانىن جاقسى بىلەتىن. قازاقتىڭ كەي رۋى ءوز اتاسىن ويراتتان باستايتىن، جۇرتتىڭ  ەداۋىر بولىگىنىڭ ەتنيكالىق ءتۇرى دە سول ەجەلگى دۇشپانىنا قاتتى ۇقسايتىن. ەكى ەتنوستى دا كوشپەندىلەر وركەنيەتى بىرىكتىرەتىن، ءومىر سالتى ۇقساس، تىلدەرى دە سونشالىقتى الشاق ەمەس، بەيبىت جىلداردا قارا دا، اقسۇيەك تە قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ جاتاتىن. تاۋكەنىڭ ءوزى دە ويراتقا جيەن ەدى، ونىڭ اناسى ويراتتىڭ حوشوۋىت تايپاسىنىڭ ءامىرشىسى كۇندەلەن تايشىنىڭ قىزى بولاتىن. الايدا سونداي تۋىستىق تامىرلارعا قاراماستان، جاۋلاسا كەلگەن ويراتپەن ەندى قازاقتىڭ بىرىگۋى مۇمكىن بولماي قالعان. سەبەبى، جەر-سۋعا تالاسۋ ءوز الدىنا،  ولاردى ءدىن ءبولىپ تۇرعان. كەزىندە گالدان بوشوكتۋ مۇسىلمان قازاققا ءوز يلانىمىن – بۋددا ءدىنىن شارت قويىپ تاڭعىسى كەلسە، تسەۆان رابدان ماسەلەنى بىردەن سوعىسىپ شەشۋگە ۇمتىلدى. ونىڭ اسكەرلەرى قازاق ساربازدارىنىڭ قورعانىس ماقساتىندا جانكەشتىلىكپەن جۇرگىزگەن كۇرەستەرىن ەڭسەرىپ، جەتىسۋدىڭ ءبىر بولىگىن باسىپ الدى، الدىڭعى شەپتەگى قوسىندارى سارىسۋ وزەنىنە جەتتى.

وسىنداي ساياسي احۋال تاۋكە حاندى قاتتى ويلاندىردى. ول ەلدىڭ بىرلىگى مەن تىنىشتىعىن ويلاپ ەداۋىر رەفورما جۇرىزگەن. ءۇش ءجۇزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ايگىلى بيلەر مەن بەلگىلى رۋباسى، اقساقالدار، ءوزىنىڭ باس ادامداردان تاعايىنداعان وكىلدەرى جانە بارشا جۇرت مويىنداعان، ومىردە باسشىلىققا العان «جەتى جارعى»  ارقىلى رەتتەپ وتىرعان. الايدا جاعداي كۇردەلى كۇيگە تۇسكەن ەدى. ۇلان-عايىر دالا ءتوسىن مەكەندەيتىن حالقىن، بەيبىت ومىردەن قول ءۇزىپ، سوعىس جاعدايىندا كۇيزەلىپ جاتقان ەلىن قورعاۋ، اينالاسىنداعى قاتەر توندىرە قورشاعان جاۋعا قارسى تۇرۋدى ۇيىمداستىرۋ ءىسىن تۇركىستانداعى ورداسىنان باسقارۋ قيىن بولىپ بارا جاتقان. قارت تاۋكە، دانا تاۋكە، جۇرتى اسپەتتەگەن ءاز تاۋكە جالپاق ەلدى باسقارۋ ماسەلەسىنە ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭا رەفورما جاساۋ قاجەتتىگىن زايىر تۇسىنگەن...

ء Xى. جوعارى دارەجەدەگى ساياسي ويدىڭ وڭ ناتيجەسى

 تاققا وتىرعان بەتتە دۋشار بولعان جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ بەتىن قايتارعاننان كەيىن، تاۋكە حان مەملەكەتتىڭ ىشكى ماسەلەسىنە قاتتى نازار اۋدارعان بولاتىن. ونداعان جىلدارعا سوزىلعان «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» تىنىش زاماندا بوساڭسىپ، بىتىراڭقى كۇيگە تۇسكەن قازاق قوعامىن قايتا تۇتاستىرۋعا كۇش سالعان.

وسى ورايدا تاۋكە حان مەملەكەتتى، مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمىن نىعايتۋ جولدارىن قاراستىردى. تىنىش زاماندا ۇمىت قالعان ءتارتىپتى – ەسىم حان داۋىرىندە ەنگىزىلىپ، بەرتىنگى كەزەڭدە جايىنا قالعان رەفورمانى – جاڭعىرتتى. حاندىقتىڭ جۇزدەرگە بولىنگەن مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ بۋىندارىن  باسقارۋ ىسىنە ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتان شىققان دارىندى، اقىلدى ادامداردى تارتتى. بيلەر كەڭەسىنىڭ جۇمىسىن جانداندىردى. جوعارعى وكىمەت باسپالداعىندا عانا ەمەس، جۇزدەردى باسقارۋ بۋىندارىندا دا جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس كەڭەستەرگە جۇرتشىلىق اراسىنان تانىمال بيلەر مەن وزگە دە باس ادامداردىڭ تاڭداۋلى وكىلدەرى سايلانۋىن، ولاردىڭ  ەلدەگى قالىپتاسقان احۋالدى ءجىتى سارالاپ، ءار ماسەلەدە ءادىل شەشىم جاساۋىن تالاپ ەتتى. ەسىم حان رەفورماسىنىڭ ءمانى وسىندا – حالىق وكىلدەرىن بيلىككە تارتۋدا، ولاردىڭ القالىق شەشىمدەرىنە باسىمدىق بەرۋدە جاتقان. بيلەر كەڭەسىنىڭ كەلىسىمىنسىز حان جەكە-دارا شەشىم جاساۋعا حاقىلى ەمەس-ءتىن، ياعني حان بيلىگى زاڭي تۇرعىدا شەكتەۋلى كەلەتىن. تاۋكە حان وسى قاعيداعا نازار اۋداردى. بيلەر كەڭەسىنىڭ ەل باسقارۋدا، سوت تورەلىگىن قۇرۋدا شەشىم شىعاراتىن، بيلىك جاسايتىن اۋقىمىن كەڭەيتتى.

دەگەنمەن، جالپاق ەلدىڭ وڭتۇستىك قيىرىنداعى استانادا – تۇركىستان شاھارىندا شىعارىلعان شەشىمنىڭ حاندىق جايىلىپ جاتقان ۇلان-عايىر اۋماقتىڭ بار تۇكپىرىنە دەر كەزىندە جەتىپ، قالتقىسىز ورىندالۋى مۇمكىن بولمايتىن. شىنداپ كەلگەندە، جوڭعار حاندىعىنىڭ قارا ەرتىس ياكي ۋرگا (قۇلجا) جاعىنان شىعىپ لەك-لەگىمەن توگىلگەن  اسكەرلەرىنىڭ شابۋىلدارى وتىندەگى وڭىردە وتىرىپ، الىس ەدىلدەگى قالماق حاندىعىمەن شەكتەسەتىن اۋداندا ارادىك بۇرق ەتە تۇسەتىن  قاقتىعىستارعا بايلانىستى جەدەل شارالاردى ويلاستىرۋ دا، جۇزەگە اسىرۋدى باسقارۋ دا قيىن ەدى. شالعاي ولكەلەردە  جاعدايعا قاراي جەدەل تۇردە قاجەت شەشىمدى جاسايتىن دا، ونى ورىندايتىن دا جەرگىلىكتى وكىمەت بولۋى قاجەتتىگىن ۋاقىت العا تارتىپ تۇرعان. حاندىقتىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردەگى تولىق وكىلەتتى ۋاكىلى بولىپ تابىلاتىن اتقارۋشى بيلىك بۋىنى جاسالۋى ءتيىس. قازىرگى باسقىنشىلىق شابۋىلدار سالدارىنان اياق استىنان ورناي قالاتىن اۋىر ساياسي جاعدايدى تەز تالداپ، قاجەت شەشىمدى جەدەل قورىتىپ شىعارا الاتىن بيلەر كەڭەسى مەن ونى جۇزەگە اسىراتىن ىقپالدى  اتقارۋشى تۇلعا بولۋى وتە-موتە كەرەك-اق. حاندىقتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىندا تاپ وسىنداي بۋىننىڭ جوقتىعى ابدەن قارتايعان، بىراق تيىسىنشە دانالىعى كەمەلىنە كەلگەن ءاز تاۋكەگە قاتتى سەزىلىپ تۇرعان.

«قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» داۋىردە ءار رۋ-تايپا ءوز تىرشىلىگىمەن، ءوز اتامەكەندەرىندە بەيبىت كۇن كەشىپ، ەل اراسىندا ءوزارا قىزىقتى، دۋماندى قارىم-قاتىناس جاساعان ەركىندىك احۋالدا باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەدى. كەشەگى كۇندەرى ەلگە جاۋ تيگەندە، بايىرعى ادەتىمەن، حان ورداسىنان جاۋشى جەتكىزگەن جارلىققا وراي تەز سارباز شىعارىپ، ورتاق تۋ استىنا بىرىگە الدى. بۇل سولاي، ايتكەنمەن، جەر شالعايلىعىن ەسكەرە قويماعان وكىمەت قۇرىلىمىنداعى بيلىك السىزدىگى سىر بەرىپ-اق تۇرعان. كىندىك بيلىكتىڭ ءامىرى جەرگىلىكتى جەرلەرگە جەتكەنشە جەر شالعايلىعىنان ەسكىرۋى ءام السىرەۋى  قازىرگى تولاسسىز جاۋگەرشىلىك تۇسىندا ەرىكسىز كوزگە ۇراتىن. دۇشپان شابۋىلداعان ولكەلەردە حالىقتى  شۇعىل قورعانىسقا جۇمىلدىرا الاتىنداي ىقپالدى تۇلعا جەتپەيتىنى انىق ەدى. ءار وڭىردە سونداي ىقپالدى دا بەدەلدى تۇلعانىڭ بولۋى اسا ءتيىمدى، سوندايلاردى تاۋىپ، جەر-جەردەگى ءتيىستى وكىمەتتىك بيلىككە تاعايىنداۋ كەرەك. بۇلار اسكەري ىسكە، قولباسشىلىققا تۋمىسىنان بەيىم سۇلتاندار ىشىنەن تابىلادى، وسى جاۋگەرشىلىك كەزەڭدە كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەندەردىڭ لايىقتىلارىن بيلىككە تارتۋعا ابدەن بولادى. ەسىم حان سالعان ەسكى جولمەن – ەل قۇرمەتىنە بولەنگەندەردەن تاڭداۋ جولىمەن، ياعني مەريتوكراتيالىق تارتىپپەن الىس جاتقان ايماقتارعا، ناقتىلاپ كەلگەندە ءار جۇزگە حان سايلاۋ – قازىرگى ءومىر تالابى بولىپ وتىر. ولار الىپ قازاق ەلى تۇرعىسىنان قاراعاندا – ورتالىقتاعى ۇلى حانعا (قاھانعا) باعىنىشتى حاندار بولۋعا كەرەك. ءىس جۇزىندە وسىلاي، جۇزدىك حاندار ينستيتۋتىن قالىپتاستىرىپ، نىعايتۋ ارقىلى قازاق حاندىعىنىڭ بىرتۇتاستىعى مەن قۋاتىن ارتتىرۋعا بولادى. قارت تاۋكەنىڭ بۇل ويعا بەكەم توقتاۋىنا جوڭعارلاردىڭ 18-ءشى عاسىر باسىنداعى جاڭا شاپقىنشىلىقتارى مەن ەل جاپپاي تارتىپ جاتقان قايعى-قاسىرەت، كۇيزەلىس سەبەپ بولدى. پايىمدارىن ورداسىنداعى حان كەڭەسىنە جينالعاندارعا، ەڭ الدىمەن تولە، قاز داۋىستى قازىبەك، ايتەكە بيلەرگە بايان ەتتى. سوسىن شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن يمپەريانى ءتورت بالاسىنا ءبولىپ بەرىپ باسقارۋ ءتاسىلىنىڭ ءمانىن، جوشى ۇلىسى كەرەگەسىن كەڭەيتىپ ۇلىع ۇلىس (التىن وردا) بولعان كەزدە دە قاراقورىمعا تاۋەلدىلىگىن مويىنداپ تۇرعان ءتارتىپتى ورتاعا سالىپ، ءبارى بىرگە پارىقتاسقان. التىن وردا ءوز مەملەكەتتىك قۇرىلىمىندا كىشى ۇلىستار مەن وردالاردى يمپەريا رەتىندەتى تۇرپاتى ىدىراعانعا دەيىن-اق بوي كوتەرتىپ، سولاردىڭ بيلەۋشىلەرى ارقىلى بۇكىل ەلدى  باسقارۋ  ءادىسىن قولدانعان، مۇنى بارشاسى مويىندايدى. الىس زاماندى قويا تۇرعاندا، كۇنى بۇگىن قازاق ەلىن الاساپىرانعا تۇسىرگەن جوڭعارلاردىڭ ءوزىنىڭ مەملەكەتى بىرنەشە حاندىقتان تۇرادى. تەرىستىكتەگى كورشى، ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىن يەلەنىپ العان قالماق حاندىعى دا، شىنتۋايتىندا، سول جوڭعار مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. مۇنى  ءبارى بىلەتىن. جوڭعار حاندىعىنىڭ ءىس جۇزىندە الىس-الىس جاتقان دەربەس حاندىقتار توبەسىندەگى حاندىق ەكەنىن، ياعني ويراتتاردىڭ كونفەدەراتسيالىق وكىمەتى ەكەنىن، سونداي قۇرىلىمى بولۋىنىڭ ارقاسىندا جوڭعارلار جالپاق قازاق ەلىن جان-جاقتان قىسۋدى ويلارىنداعىداي جۇزەگە اسىرىپ تۇرعانىن پايىمعا سالىپ، تەرەڭنەن وي تولعاسقان.

وراسان زور القاپقا جايىلعان جەر-سۋ توسىندە قيلى ەلمەن شەكتەسىپ، نەبىر وقيعانى باستان كەشىپ جاتقان قازاق حاندىعى باسشىلىعىنىڭ ءار قيىردا كۇنبە-كۇن تۋىپ جاتقان ماسەلەلەردى جەدەل شەشە الاتىنداي  مۇمكىندىككە قول جەتكىزۋدى قاراستىرۋىن ءومىردىڭ ءوزى العا تارتتى. قازىرگى تاڭدا شىعىسى مەن وڭتۇستىگىنەن شەكارانى بۇزىپ-جارىپ تاپ-تاپ بەرىپ جۇرگەن جوڭعارلاردىڭ دۇلەي شاپقىنشىلىعىنان دا، تەرىستىگى مەن باتىسىنان كۇنبە-كۇن قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعان قالماق، كازاك جانە وزگە جۇرتتىڭ جورتۋىلدارىنان دا قورعانۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيتىن. دۇشپاندىق شابۋىلدارعا  جەدەل جانە دەر كەزىندە قارسىلىق كورسەتۋدى ۇيىمداستىرا ءبىلۋ حاندىقتىڭ قۇرىلىمىندا ەسكەرىلۋگە كەرەك. بۇگىنگى جاعدايدا ايشىلىق الىسقا سوزىلعان شارتاراپتى تاۋكە حاننىڭ تۇركىستانداعى ورداسىنان جەدەل باسقارىپ، ۋاقتىلى ءتيىمدى شەشىم قابىلداپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس.  وسى ۋاقىتقا دەيىن تاۋكە حان سەنىم ارتىپ كەلگەن، كۇللى ەل باسىن يەتىن وسىناۋ ءۇش ايگىلى بي دە، جەر-جەردەگى وزگە باس ادامدار دا بۇل شارۋانى ورىنداي المايدى. ءۇش ولكەگە حاندىق مارتەبەسى بار ءۇش ءامىرشى قويۋ قاجەت. شۇعىل ارەكەت ەتەتىن جاعدايلاردا ەلدىك مۇددەنى قورعاۋعا باتىل شىعا الۋلارى ءۇشىن...

ورداسىندا باس قوسىپ وتىرعان يگى جاقسىلارعا ايان، تاۋكە حان وزىنەن بۇرىنعى حاندار تۇسىندا، اسىرەسە «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» مامىراجاي بەيبىتشىلىك كەزەڭدەگى قامسىزدىق تۋعىزعان بوسبەلبەۋلىك پەن ىشكى تارتىستار سالدارىنان ىدىراي باستاعان ءۇش ءجۇزدى قايتا بىرىكتىردى. جەكە-جەكە ۇلىستاردى بيلەگەن سۇلتانداردىڭ ورتالىقتان بولەكتەنۋىنە تەجەۋ سالدى. قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى بىرلىگىن بەكەمدەۋگە بارلىق شارالاردى قولدانىپ، ونى ەداۋىر كۇشەيتتى. بۇگىنگى تاڭداعى جاعدايدا ەندى، ءار ءجۇزدىڭ ءوز حانىن سايلاۋ ارقىلى، بىرلىكتى ودان سايىن نىعايتۋعا بولادى. بۇل – قاجەتتىلىك،  مۇنى ءومىردىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىر. قىسقاسى، كۇشتى ارمياسى بار جوڭعار كونفەدەراتسياسى ۇلگىسىمەن قازاق تا حاندىعىن كونفەدەراتسيا سيپاتىندا دامىتۋعا ءتيىس. سوندا ءار تاراپتان تيىسەتىن دۇشپاندارعا قارسى جەدەل شارا جاساۋ مۇمكىندىگى ارتادى. ەلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن، تۇرمىسىن جاقسارتىپ، قورعانىس قابىلەتىن، ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىنداي قاۋقارىن ارتتىرۋ جولى وسى. تاۋكە حاننىڭ بۇل ۇسىنىسى كەڭەسكە قاتىسۋشىلار تاراپىنان قولداۋعا يە بولدى. قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە ءۇش حان سايلاۋ قاجەتتىگىن مويىنداۋ سول كەزدەگى ەل اعالارىنىڭ قوعامدىق-ساياسي ويىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى، ساياسي شىعارماشىلىقتا تانىتقان اسا كورەگەن جانە دۇرىس  قورىتىندىسى ەدى. (بولاشاقتا ونىڭ حاندىقتىڭ بولشەكتەنۋى رەتىندە قاراستىرىلۋى جانە شىنىمەن دە ءىس جۇزىندە سونداي كورىنىسكە ءتۇسۋى  سول كەزدەگى قيلى پيعىلدى ءىس ادامدارىنىڭ ورەسى تار ءىس-ارەكەتتەرىنەن جانە بەرتىندەگى ءتۇرلى دارەجەدەگى ويشىلداردىڭ جاعدايدى جان-جاقتى ەسكەرمەي وي قورىتۋىنان تۋىنداعان ماسەلە).  سودان ەكى عاسىر ىلگەرىدە تاۋكە حاننىڭ باباسى قاسىم حان كۇشتى مەملەكەت قۇرا بىلگەن-ءتىن. ول سىرت ەلدەن كەلگەن قوناقتارعا قازاقتاردىڭ، ياعني وزدەرىنىڭ كەڭ دالانى جايلاعان ساحارا پەرزەنتى ەكەنىن، قولدارىندا نە سيرەك كەزدەسەتىن زاتتاردىڭ، نە قىمبات بۇيىمداردىڭ، نە قانداي دا ءبىر تاۋارلاردىڭ جوقتىعىن ايتاتىن. جۇرتتىڭ باستى بايلىعى جىلقى ەكەنىن، جىلقىنىڭ ەتى مەن تەرىسى ءارى تاڭداۋلى اس، ءارى ىڭعايلى كيىم، ال ءسۇتى، ياعني قىمىز – اسا سۇيكىمدى دە جاعىمدى سۋسىن، مال سۇتىنەن جاسالاتىن قۇرت، ىرىمشىك، ايران سىندى  قيلى ءونىم تەڭدەسسىز تاعام قىزمەتىن اتقاراتىنىن، كوڭىل كوتەرەتىن ورىنى – مال مەن جىلقى تابىندارىنىڭ جايىلىمى، ءسۇيسىنىپ قارايتىنى – بايگە، كوكپار كورىنىستەرى ەكەنىن اڭگىمەلەيتىن. سودان بەرى قازاقتىڭ ءومىر سالتىنا پالەندەي وزگەرىس ەنگەن جوق، بىراق سونى ساقتاۋ، قورعاۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلەدى. تاۋكە ەلدىڭ ىشكى بىرلىگىن جاقسارتۋ ماقساتىمەن  كىشى ءجۇز بەن ورتا جۇزدەگى جەكە-جەكە السىزدىك تانىتاتىن ۇساق رۋلاردى توپتاستىرىپ، كۇشتى بىرلىكتەر (جەتىرۋ، ۋاق-كەرەي) قۇردى. ەندى، مىنە، وكىمەتىنە ءار ايماقتا ماسەلەنى جەدەل قاراستىرىپ، ءتيىستى شەشىمگە كەلە الاتىن جانە سوت بيلىگىن جۇرگىزە الاتىن بيلەر كەڭەسىن مەريتوكراتيالىق تاسىلمەن سايلاتۋدى تاپسىردى.

از ۋاقىتتا تولە بي ۇلى ءجۇز، قازىبەك بي ورتا ءجۇز، ايتەكە بي كىشى ءجۇز ىشىندە لايىقتى ەل اعالارىنان بيلەر كەڭەسىن جاساقتاۋدى جۇزەگە اسىردى. جۇزدەردەگى بيلەر كەڭەسى ەل ىشىندەگى وزگە دە بەلگىلى تۇلعالار قاتىسقان جيىنداردا ەلدىك مۇددە جولىنداعى كۇرەستەردە كوزگە ءىلىنىپ، ايماقتارىندا ەل ريزاشىلىعىنا بولەنىپ  جۇرگەن سۇلتاندار اراسىنان حان لاۋازىمىنا لايىقتاردى ىرىكتەدى. وسىلاي، تاۋكە حان بيلەيتىن قازاق حاندىعىندا 18-ءشى عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا ءۇش كىشى حان – ۇلى جۇزدە ابدوللا، ورتا جۇزدە قايىپ، كىشى جۇزدە ابىلقايىر پايدا بولدى. تاريحتا بۇل جاعدايدى ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقانى، قازاق حاندىعىنىڭ ءۇش جەكە حاندىققا ىدىراعانى دەپ تۇسىندىرىلەدى. پاتشا زامانىندا دا، سوۆەت زامانىندا دا، قازىرگى تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە دە وسى وي جاپپاي ورنىقتىرىلعان. ءالى كۇنگى سول قالپىندا، سول ەسكىرگەن جانە جاڭارتىلۋى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولعا الىنباعان احۋالدا قالىپ، قايتا قارالماي تۇر.

ءبىز بۇل ءبولىنىستى قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىن، بىرلىگى مەن قۋاتىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان شارا دەپ بىلەمىز. جوعارىدا ايتىلعان سەبەپتەرگە بايلانىستى سولاي ويلايمىز. شارا تاۋكە حاننىڭ كوزى تىرىسىندە جۇزەگە اسىرىلدى. ول ءىس جۇزىندە باس حان، ۇلى حان، قاھان سانالدى، ال جاڭادان ايماقتىق تاققا وتىرعان ءۇش حان (تاشكەنتتەگى ابدوللا، ارقاداعى قايىپ، قاراقۇمداعى ابىلقايىر) دەربەستىگى بار، بىراق ءىرى ماسەلەلەردە جالپىقازاق مۇددەسىن كوزدەيتىن شەشىمدەردى باسشىلىققا الاتىن، باس بيلەۋشى تاۋكە حانعا قاراستى امىرشىلەر بولىپ سانالدى. بۇل زامان تالابىنان تۋعان قاجەتتىلىك بولاتىن. ونى بابالارىمىزدىڭ ساياسي وي تولعاۋىنىڭ زامانىنا ساي كەمەلدەنە دامۋى مۇمكىن ەتتى.

ءXىى. باتىس ولكەدەگى ماڭىزدى قورعانىس شاراسى

تاۋكە حان ەلدىڭ باتىس ءوڭىرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن باتىل شارا الۋعا تەكتەن-تەك بەكىنبەگەن ەدى. ونىڭ تۇپكى سەبەبى سول، ورىس مەملەكەتىنىڭ جۇرگىزگەن سوعىستارىنا بەلسەنە قاتىسۋ ارقىلى پاتشا سەنىمىنە ابدەن كىرگەن، تيىسىنشە، پاتشالىقتىڭ  قامقورلىعى ارقاسىندا قالماق حاندىعىن كۇشەيتىپ، قۋاتتى، جاقسى ۇيىمداستىرىلعان اسكەر جاساقتاپ  العان ايۋكە حان قازاق حاندىعىنىڭ تەرىستىگىندەگى بىتىسپەس جاۋىنا اينالعان بولاتىن.

قالماق حاندىعىنىڭ ءامىرشىسى شاپشاڭ دا ورالىمدى جاساقتارىمەن اۋەلدە قازاقتاردان ەرىكسىز ايىرىلعان نوعايلارعا جورتۋىلداتىپ، ولاردىڭ كۋبانداعى اۋىلدارىن، اۋىلدارداعى قازاندارىن (شاڭىراقتارىن)  شاۋىپ كەتىپ ءجۇردى.  (قالماقتار ورىس اسكەرلەرىمەن بىرلەسىپ قانشاما قىرىپ-جويعانمەنەن، نوعايلار ءالى دە پاتشالىق ىقپالىنا تولىق تۇسە قويماعان ەدى). ودان قازاق حاندىعىنا – پەتر پاتشانىڭ قولى جەتپەگەن تاۋەلسىز ەلگە  تۇراقتى جورىق جاساپ تۇرۋدى ادەتكە اينالدىردى. بالكىم مۇنىسى ءوزىنىڭ وڭتۇستىكتەگى كونفەدەراتيۆتىك قوجايىنى (نەمەسە سيۋزەرەنى) جوڭعار حاندىعىمەن ونىڭ شىڭعىس حان زامانىنداعىداي الىپ يمپەريا قۇرۋدى كوزدەيتىن باستى ماقساتىنا بىرلەسىپ جەتۋ  ورايىندا قيمىل ۇيلەستىرۋ جونىنەن كەلىسىپ العاندىعىنان شىعار. قالاي بولعاندا دا، ول جورتۋىلدارىمەن قازاق جەرىنە تەرەڭ سۇعىنىپ، كاسپي تەڭىزىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعالاۋىن مەكەندەيتىن جۇرتتى، تۇرىكمەندەردى دە شاپتى. ارال ماڭىنداعى ەلدى، قاراقالپاقتار مەن وزبەكتەردى دە شاپقىنشىلىققا ۇشىراتتى. ءتىپتى حيۋا حاندىعىنا دەيىن شابۋىلداپ بارىپ  ءجۇردى. نە كەرەك، ەدىل قالماقتارى دا، ولاردىڭ وڭتۇستىكتەگى قاتىگەز تۋىستارى جوڭعارلار سەكىلدى، ءتىپتى سولارمەن بىردەي دارەجەدە قازاق ەلىنە قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعان. تاۋكە حان وسىنى زايىر ۇقتى.

قالماق حاندىعى اسكەرلەرىنىڭ قازاق حاندىعىنا جاساعان شاپقىنشىلىعىن كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ رۋ-تايپالارى باسىندا تۇرعان سۇلتاندار باستان كەشىپ جاتتى. سولاردىڭ ءبىرى تاۋكە حانمەن اتالاس تورە تۇقىمدارىنىڭ ءبىرى، جانىبەك حاننىڭ كىشى ۇلى وسەكەدەن تاراعان بولەكەي سۇلتان ۇرپاعى قاجى سۇلتان ەدى. ول باۋىرى بولەكەيۇلى باتىر حانمەن قاتار وسكەن بۇتاق وكىلى بولاتىن. قاجى سۇلتان كۇللى وزىنە قاراستى اۋلەتىمەن، بالالارىمەن (ىشىندە ورتانشى ۇلى، بولاشاق ابىلقايىر ءباھادۇر بار) سىردىڭ تومەنگى اعىسىندا ءومىر ءسۇردى. قاراقۇم اتىرابىن قىستاپ، جاز ايلارىندا تورعاي مەن ىرعىز وزەندەرىنىڭ جوعارعى اعىسىندا، جەمگە تاياۋ ماڭدا كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن. 17-ءشى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي وسى اۋماقتى مەكەندەيتىن قازاقتار ەدىل قالماقتارىنىڭ اسكەري شابۋىلدارىنا ءجيى-ءجيى ۇشىرادى. وسىنداي احۋالدا ءجاسوسپىرىم ابىلقايىر شايقاسقا ەرتە ارالاسىپ، ۇرىستاردا تانىتقان ەرجۇرەكتىگىمەن، باتىرلىعىمەن ەرەكشەلەندى. (رەسمي تاريحي ادەبيەتتە ول 1693 جىلى دۇنيەگە كەلدى دەپ جازىلىپ ءجۇر. الايدا  ابىلقايىر حاننىڭ ءومىر جولىن تەرەڭ جانە جان-جاقتى زەرتتەپ، تەڭدەسسىز عىلىمي-زەرتتەۋشىلىك جۇمىس جۇرگىزگەن تاريحشى يرينا ەروفەەۆا ونى 17-ءشى عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنىڭ ورتا كەزىندە تۋعان دەپ سانايدى. ونىڭ تاماشا جۇمىسىن جانە وزگە دە تاريحي ماعلۇماتتاردى سالىستىرىپ قاراستىرا كەلە، ءبىز بۇعان ءسال تۇزەتۋ ەنگىزىپ، ابىلقايىردى تاۋكە حان تاققا وتىرعان شامادا – 1680 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن دەگەن ويعا توقتادىق).

1698 جىلى قازاق حاندىعى وڭتۇستىك-شىعىسىنان جوڭعار حاندىعىنىڭ جويقىن شابۋىلىنا ۇشىراعاندا، سولتۇستىك-باتىسىنان قالماق حاندىعىنىڭ جاساقتارى دا جەر-سۋىنا تارپا باس سالدى. ايۋكە حاننىڭ ورىس پاتشاسى اسكەرىمەن ءتۇرلى سوعىستاردا ءبىر ساپتا شايقاسىپ كوپ تاجىريبە جيناقتاعان جاۋىنگەرلەرى جاقسى قارۋلانعان، اسكەري ونەرگە كاسىبي ماشىقتانعان بولعاندىقتان دا، كوپ جاعدايدا  قازاقتاردان الدەقايدا باسىم ءتۇسىپ ءجۇردى. الايدا، وتانىن قورعاپ جۇرگەن سەبەپتى، قازاق ساربازدارىنىڭ رۋحى مىقتى بولاتىن. ولار وزدەرىنەن كۇشتى جاۋدان جەڭىلگەنمەن، قۇتى قاشپايتىن، ەڭسەسىن تۇسىرمەيتىن.

ۇرىستار اراسىنداعى ءبىر بەيبىت ساتتە ءجاسوسپىرىم ابىلقايىردى كوپكە ايگىلى قازاق باتىرىنىڭ قالاي كورىپ، تانىسقانىن جانە ءبىر كورگەندە قانداي دەڭگەيدەگى باعالاۋمەن اسپەتتەگەنىن ايتا كەتەيىك. بۇل جونىندە عاسىرلار بويى ەل ىشىندە ساقتالعان اڭىزدى دالا توسىندە ايداۋدا بولعان الدەبىر ورىس زيالىسى جازىپ كەتكەن ەكەن. ءوز اتى-ءجونىن كورسەتپەي، «نەۆولنيك»، ياعني «باس بوستاندىعى جوق» دەپ قول قويىپ، «پرەدانيە و كيرگيز-كايساتسكوم حانە ابۋلحايرە» – «قازاق حانى ابىلقايىر تۋرالى اڭىز» دەگەن تاقىرىپپەن 19-شى عاسىردىڭ سوڭىندا تورعاي وبلىستىق ءباسپاسوزى بەتىندە جاريالاپتى. اڭىزدى عىلىمي اينالىمعا ەروفەەۆا ەنگىزدى. سونداعى جوعارىدا اتالعان ەپيزودتى اڭگىمەلەيىك. ءبىر عانا وزگەرىس – باتىردىڭ ەسىمىن ناقتىلايمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا،   ابىلقايىردى 17-ءشى عاسىردىڭ سوڭىندا، ياكي 18-ءشى عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا كەزىكتىرگەن – كەيىن حاننىڭ سەنىمدى سەرىگىنە اينالاتىن جانىبەك باتىر ەمەس (ويتكەنى بۇل شاقتا ول تىم جاس – 1693 جىلى تۋعان), دۇرىسى – جانىبەكتىڭ اكەسى قوشقار باتىر بولسا كەرەك. اڭىز سونىسىمەن دە اڭىز، ۋاقىت وتە كەلە كەي دەتال بەيكۇنا وزگەرىسكە ۇشىراعان عوي دەپ ويلايمىز.

سونىمەن... ۇلى دالا. ءتۇس كەزى. ەسىمى ەلگە ايگىلى، ەرلىگىنە بەك رازى حالىق تىك تۇرىپ قۇرمەتتەيتىن قوشقار باتىر دۋلىعاسى كۇنگە شاعىلىسا جالتىلداپ، جاساعىنىڭ الدىندا جەلىپ كەلەدى. الدىنان جەكە-دارا ءوسىپ تۇرعان قالىڭ بۇتاقتى اعاش كورىنەدى. اعاشتىڭ جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، باتىر تىزگىنىن تارتادى. جاساق ونىڭ قوس قاپتالىنان، قاۋمالاي توقتايدى. ءبارىنىڭ نازارى باتىر قاراعان جاققا اۋادى. اعاش تۇبىندە اسا كوركەم ءبىر ءجاسوسپىرىم جىگىت قاتتى ۇيقى قۇشاعىندا جاتىر ەكەن. جانىبەك باتىر وعان سۇيسىنە قارايدى. «ورىمدەي جاس، الايدا نەتكەن ءور كەسكىن! قۋات پەن جىگەر توگۋىن قارا... مىنا بالاۋسا بوزبالانىڭ قانىندا تەكتىلىك بار!» – دەپ سۇيسىنەدى ول. جان-جاعىنان قاۋمالاعان ساربازدارىنا ءجۇزىن بۇرىپ: «قاراڭدارشى، – دەيدى، – قۇشاعىن قالاي باتىل دا كەڭ جازا جايىپ جاتقانىنا كوڭىل بولىڭدەرشى! ول قۇددى ءوزىنىڭ قاجىرلى قولدارىمەن بۇكىل الەمدى قۇشاقتاپ العىسى كەلەتىندەي!»

ساربازدار اۋىزدىعىمەن الىسقان اتتارىنىڭ باسىن تارتىپ، جەتەكشىلەرىنىڭ اۋزىنا قارايدى. باتىر ۇيىقتاپ جاتقان جىگىتتىڭ ادەتتەگىدەن تىس عالامات كوركىنە سۇيسىنگەننەن، وعان ات ۇستىنەن ەسى كەتە ءۇڭىلىپ تۇرىپ: «بۇل بالانىڭ بولاشاعى زور. ايتپادى دەمەڭدەر!» – دەيدى. سوسىن ۇزىن نايزاسىنىڭ ۇشىمەن بوزبالانىڭ قولىن ءتۇرتىپ قالادى. سول-اق ەكەن، بالا جىگىت ويانىپ كەتەدى. قوشقار باتىر نايزاسىن كەرى تارتىپ الۋعا ۇلگەرەر-ۇلگەرمەستەن، جولبارىسشا سەرپىمدى قيمىلمەن ورنىنان اتىپ تۇرادى. جانىندا جاتقان ساداعىن الا كوتەرىلەدى. تۇرعان بەتتە جەبەنى باتىردىڭ كەۋدە تۇسىنا باعىتتايدى. ساداق جاعىن كەرە تارتىپ، اتۋعا ءازىر وجەتتىگىن تانىتادى. «توقتا، جانكەشتى بالا، توقتا، – دەپ ايقاي سالادى باتىر، – تاستا ساداعىڭدى، مەن قوشقار بولام! قوشقار باتىر جايىندا تالاي ەستىگەن بولارسىڭ، سەنىڭ ساداق كەزەنىپ تۇرعان – سول، قوشقار باتىر! مەن ساعان جاۋ ەمەسپىن. مەن ساعان جاقسىلىق تىلەيتىن دوس بولام!»  بالا جىگىت ساداعىن كەزەپ تۇرعان قالپى، باتىردىڭ بەتىنە تىك قاراپ، ءور ۇنمەن: «مەيلى، سەن  اتاقتى قوشقار باتىر بولساڭ – بولا عوي، بىراق سەنىڭ ءوز بەتىنشە تىنىش جاتقان ادامدى مازالاۋىڭ قالاي؟ ال مەن ابىلقايىر سۇلتانمىن! الدەكىمنىڭ ات ۇستىندە وتىرىپ، ءوزىمدى نايزامەن تۇرتكىلەۋىنە مەن توزبەيمىن!» – دەيدى. 

باتىردىڭ نوكەرلەرى مىنا بەيتانىس بوزبالانىڭ وجەتتىگى مەن جاسىنا ساي ەمەس وركوكىرەك مەنمەندىگىنە قايران قالادى. اڭىرىپ، ءبىر-بىرىنە قاراسادى.  جابىلا قامشىنىڭ استىنا الىپ، جۋاسىتىپ جىبەرسە قايتەر ەدى؟! بىراق قوشقار باتىر بەيتانىس بوزبالانىڭ قىلىعىنا رازى بولعانى سونداي، ءبارىن ودان سايىن تاڭىرقاتىپ، اتىنان تۇسەدى دە، تاتۋلاسۋ نيەتىن كورسەتىپ، وجەت بالاعا قولىن ءوزى سوزادى. سوندا بالا جىگىت ساداعىن تومەن تۇسىرەدى. باسىن ءيىپ، ىزەت كورسەتە تۇرىپ، ەل قادىرلەگەن باتىردىڭ قولىن قىسادى. جاس ابىلقايىر سۇلتان ەل تانىعان دالا باتىرىمەن وسىلاي تانىسادى. بۇل كەزدە قوشقار باتىردىڭ بالاسى جانىبەك ءالى جەتى-سەگىز جاستا عانا. ول دا اكە جولىن قۋا كەلە، ەل قورعانىنا اينالعان باتىر، شاقشاق  جانىبەك اتانادى. سوسىن ابىلقايىر حانمەن ۇزەڭگىلەس بولادى.

ال وعان دەيىن ابىلقايىر ەداۋىر تاعدىر تالقىسىنان وتەدى. نەبىر شايقاستاردى باستان وتكەرەدى. ۇتادى دا، ۇتىلادى دا. ەدىل ويراتتارىنىڭ قولباسىلارى ونى تۇتقىنعا تۇسىرەدى. ولار جۇرەك جۇتقان جاس قازاققا ءارى تاڭدانا، ءارى قىزىعا قارايدى. بۇل كەزدە ولار اسا قۋاتتى ەدى. كوپتەگەن ءساتتى اسكەري جورىقتارى بارىسىندا قالماقتاردىڭ دا، ولاردىڭ باس ءامىرشىسى ايۋكە حاننىڭ دا بەدەلى ارتا تۇسكەن. سول 18-ءشى عاسىردىڭ باسىندا قالماق حاندىعىنىڭ ىشكى ساياسي جاعدايى الدەقايدا نىعايعانى سونداي،  ءالى دە پاتشالىق قارماعىنا تۇسە قويماعان كورشى ايماقتارعا وكتەم بيلىك جۇرگىزۋگە تىرىسقان. وسى رەتتەگى ونىڭ وزگە كورشىلەرىنەن باسىمدىعى كوزگە ۇرىپ، تيىسىنشە، ابىرويلىلىعى ارتقان، حالىقارالىق دارەجەدە تانىلعان. وسىنداي بيىك مارتەبەگە جەتكەن ايۋكە حاننىڭ قۇزىرىندا ەداۋىر وزگە جۇرت وكىلدەرى، سولاردىڭ ىشىندە، قالماقتاردىڭ جەڭىستى جورىقتارىنىڭ بىرىندە الدەقانداي تاعدىر تالقىسىمەن تۇتقىندالعان جاس ابىلقايىر سۇلتان دا قىزمەت ەتكەن ەدى.

قالماق حاندىعىندا ەركىنەن تىس وتكىزگەن ۋاقىتىن جاس ابىلقايىر ناتيجەلى وتكىزىپ، پايداسىنا اسىرا ءبىلدى. باتىل، زەرەك، اقىلدى جاس باتىر سول شاقتاعى اسا بەدەلدى جانە تانىمال دالا قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە مويىندالعان ايۋكە حاننىڭ اسكەري ءىستى قالاي ۇتىمدى تۇردە قايتا قۇرىپ العانىن زەردەلەدى. ونىڭ جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان ەل باسقارۋ جۇيەسىن پارىقتادى. قالماق حانىنىڭ اسكەري-ساياسي قىزمەتىندەگى ەلەۋلى وزىق تاجىريبەنى اڭعارىپ، ول جۇزەگە اسىرعان امالدىڭ – بايىرعى دالا ادەتىنە ەۋروپالىق داستۇرلەردى كىرىكتىرۋدىڭ انىق ارتىقشىلىقتارىن بايقادى. نە كەرەك، قۇداي بويىنا اسا زور كۇش-قايراتقا قوسا دارىتقان اقىل-ويدىڭ ارقاسىندا، ابىلقايىر سۇلتان ءوزىنىڭ ەركىنەن تىس ءبىراز مەزگىل ۋاقىتشا ءامىرشىسى بولعان ايۋكە حاننىڭ قىزمەتىندە ءجۇرىپ، ونى  بەلگىلى دارەجەدە جاۋىنگەرلىك شارۋا مەن مەملەكەتتىك ىستەردى ۇيىمداستىرۋدا ونەگە كورسەتكەن ۇستازى رەتىندە دە قابىلداعانداي بولدى. اقىرى، تانىعانى مەن ۇيرەنگەنىن، قول جەتكىزگەن بىلىگىن ءوز ەلى يگىلىگىنە جۇمسايتىن شاق تۋعانىن ءتۇيسىندى. ءسويتىپ، ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قالماق حاندىعىندا وتكىزگەن ازىن-اۋلاق ۋاقىتىنان كەيىن، ابىلقايىر سۇلتان ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن وڭىرىنە – سىر سۋىنا شەكتەسەتىن دالا مەن قاراقۇم القابىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۋعان-تۋىسقاندارى اراسىنا قايتتى. ەلگە ورالعاننان كەيىن تەز ارادا اينالاسىن ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ باتىرلىعىمەن بىرگە، شايقاس جۇرگىزۋدەگى وتە وڭتايلى تاسىلدەردى ۇيىمداستىرا بىلەتىن اسكەري شەبەرلىگىمەن قايران قالدىرىپ، مويىنداتتى. ۇزاماي قازاقتار مەن قاراقالپاقتاردان قۇرالعان جاساقتى باستاپ، باشقۇرت ەلىنەن ءبىر-اق شىقتى.

قاھارلى يۆان (يوانن گروزنىي) تۇسىندا بوداندىققا تۇسكەن باشقۇرتتار ورىس تاعىنا رومانوۆتار كەلگەلى بەرى ايرىقشا قىسىم كورىپ جۇرگەن. باشقۇرت جەر-سۋى تالان-تاراجعا ۇشىراتىلىپ، اتامەكەندەرىنە شەكارالىق بەكەتتەر، قامالدار، پاتشالىقتىڭ ءوز تۇرعىندارى عانا جايلاعان ەلدى مەكەندەر، حريستيان موناستىرلارى سالىندى. تاريحي قۇقتارى تاپتالىپ، بوستاندىقتارىنان ايرىلعان باشقۇرتتار 17-ءشى عاسىردا الدەنەشە رەت كوتەرىلىسكە شىعىپ، جەرگە، دىنگە بايلانىستى كوپتەگەن تالاپتارىن ورىنداتۋعا قول جەتكىزە العان. الايدا پاتشالىق قاشاندا ءوز وزبىرلىعىندا ءبىر قادام شەگىنسە، ارتىنشا ەكى قادام ىلگەرىلەپ، نەبىر جادىگوي ارەكەتكە باراتىن. ونىڭ ۇستىنە، وكىمەتتىڭ باشقۇرت ىشىندەگى پايداكۇنەم شەنەۋنىكتەرى وكىلەتتىلىكتەرىن اسىرا پايدالانىپ، قيلى زورلىق كورسەتۋ جولىمەن، بودانداردان زاڭدا جوق الىم-سالىق العان. سونداي قىسىمدار سالدارىنان باشقۇرتتار 1704 جىلى قايتا كوتەرىلدى. التى-جەتى جىلعا سوزىلعان بۇل كوتەرىلىستىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىندە، 1708 جىلدار شاماسىندا، باشقۇرتتاردىڭ ورىس پاتشالىعىنىڭ اسكەرلەرىنە قارسى شايقاستارىنا  ابىلقايىر سۇلتان دا اتسالىستى. ول مۇندا باشقۇرت جەتەكشىسى الدار ەسەنگەلديننىڭ شاقىرۋىمەن كەلگەن ەدى. ءوزى باستاپ اكەلگەن قازاق-قاراقالپاق وداعىنىڭ قۇراما جاساعى پاتشا اسكەرىنە قارسى بەلسەندى ۇرىستار جۇرگىزدى. وسى شاقتا ابىلقايىر ءوزى يگەرگەن جانە ماشىقتانعان اسكەري ونەرىن باستاپ اكەلگەن جاساعى مەن كوتەرىلىسشىلەرگە رياسىز ۇيرەتتى. سوعىسۋدىڭ قىر-سىرىمەن ءبولىسىپ، ءوز اسكەرىنە دە، باشقۇرت جاساقتارىنا دا شەبەر جەتەكشىلىك ەتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە باشقۇرت كوتەرىلىسشىلەرى مەن ولاردى قولداۋشى ساربازدار سارىتاۋ (ساراتوۆ), استراحان، سامارا، قازان، ۆياتكا، ءتىپتى كاۆكاز بەن توبىلعا دەيىن  ات ويناتقان. ابىلقايىر ءباھادۇردىڭ جەكە باسىنىڭ ەرلىگىنە، جاۋگەرشىلىگىنە، اسكەري قولباسىلىق قابىلەتىنە ءتانتى بولعان باشقۇرتتار ونى وزدەرىنىڭ حانى دەپ اتادى. 

تەرىستىكتەگى باشقۇرت كوتەرىلىسىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ورىس وكىمەتىنە قارۋ الىپ قارسى تۇرۋ وڭتۇستىكتە 1708 جىلى قايتادان ورىستەدى. ول قازاق حاندىعىنىڭ ۋاقىت وتكەن سايىن ۇدەي تۇسكەن جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسىلىق كورسەتۋ شارالارىن ۇيىمداستىرىپ جاتقان شاعىنا سايكەس كەلدى. كۇردەلى ساياسي جاعدايدى جان-جاقتى ساراپقا سالعان تاۋكە حان، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەل بيلىگىنە رەفورما جاساۋدى قولعا العان. سوعان وراي ايتەكە بي باستاعان باس ادامدار باشقۇرت ەلىندە ورىس اسكەرىمەن سوعىسىپ جۇرگەن ابىلقايىر سۇلتاننىڭ ەلگە قايتۋىن سۇراعان. سودان، قازاق-قاراقالپاق قولىن باسقارىپ، باشقۇرت كوتەرىلىسىن قولداۋدا ەداۋىر تابىستى جەڭىستەرگە جەتكەن، ەۋروپالىق جالپاق وڭىردە دە جيھانگەر، قولباسشى رەتىندە كەڭىنەن تانىلعان ابىلقايىر ءباھادۇر تۋعان ەلىنە ورالادى. ورالىسىمەن، ويراتتاردىڭ ەكى تۇستان دا جاساپ جۇرگەن شاپقىنشىلىعىنا قايتىپ توتەپ بەرۋگە بولادى دەگەن ومىرلىك ماسەلەنى اقىلداسقان باس قوسۋلارعا قاتىسادى. وسى تاعدىرلى ساۋالدى قاراستىرۋ ءۇشىن (تاريحتا قاراقۇم قۇرىلتايى دەگەن اتاۋمەن ايگىلى بولعان) حالىق وكىلدەرى جينالىسىن شاقىرۋعا بەلسەنە اتسالىسادى.

قاراقۇم قۇرىلتايىنا قاتىسقان كىشى جۇزدەن جانە ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنەن كەلگەن بيلەر مەن رۋباسىلار، اقساقالدار، باسقا دا باس ادامدار  1710 جىلى ابىلقايىردى حان لاۋازىمىنا سايلايدى جانە وسى ەكى جۇزدەن جاۋعا قارسى جاساقتالاتىن اسكەردىڭ باس ساردارى ەتىپ تاعايىندايدى. ابىلقايىر حان مەملەكەتتىڭ تۇركىستانداعى ورتالىق ورداسىندا وتىرعان باس حان ءاز تاۋكەنىڭ باتىس ولكەدەگى ارقا سۇيەيتىن سەنىمدى تىرەگى، قازاق حاندىعىنىڭ قابىرعالى، قارىمدى قورعاۋشىسى رەتىندە قابىلدانادى.

ء Xىىى. قاراقۇم قۇرىلتايى

 1710 جىلى ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قاراقۇمدا قاراكەسەك قۇرىلتايى ءوتتى. ونى تاريحتا قاراقۇم قۇرىلتايى دەپ تە، قاراكەسەك قۇرىلتايى دەپ تە تاڭبالاي بەرەدى. ويتكەنى بۇل جيىن وتكەن قاراقۇم القابىن نەگىزىنەن قاراكەسەك رۋ-تايپالارى مەكەندەيتىن. وسى حالىق قۇرىلتايىنا شارتاراپتان جينالعان جۇرتشىلىق وكىلدەرى (تورەلەر، بيلەر، رۋباسىلار، وزگە دە ءتۇرلى شونجارلار، اقساقالدار، باتىرلار، ساربازدار) وزدەرىنەن كۇشى باسىم قاھارلى جاۋعا جۇمىرىقشا جۇمىلىپ، بۇكىل ەل-جۇرت بولىپ بىرىگۋ جولىمەن قارسى تۇرامىز دەپ ءبىر اۋىزدان شەشكەن. شەشىم اسا كۇردەلى، قايعىلى-زارلى جان كۇيزەلىسى بۇرقاعان اۋىر احلاقتىق احۋالدا قابىلداندى. قۇرىلتايدا اۋەلدە كۇيزەلىستى ەلدىڭ ءۇمىتىن ۇزە تۇسكەن كۇڭىرەنىس ورناپ تۇردى.

اقىلمان اقساقالدىڭ ءبىرى ماسەلەنى تەرەڭنەن قوزعاپ تولعانعان-دى. قاسىم حان زامانىنان بەرى ءبىز سالت ەتكەن ۇستانىم قانداي ەدى دەپ اھ ۇرعان... اۋىزدان اۋىزعا بەرىلىپ كەلەدى – سوناۋ ۇلى ءامىرشى ءبىزدى دالا ءتولىمىز دەگەن. بىزدە قىمبات مۇلىك جوقتىعىن ايتقان. ءبىزدىڭ بار بايلىعىمىز – جىلقى، سول كەزدە دە، قازىر دە ءبىز ءۇشىن جىلقىنىڭ ەتى مەن تەرىسى اس ءارى كيىم، ءسۇتى سۋسىن. ءالى كۇنگى كوڭىل كوتەرەر ورنىمىز – مال جايىلىمى، جىلقى ۇيىرلەرى. قاشاننان ات كورىنىسىنە سۇيسىنەتىنبىز. بۇگىنگى جاۋ ءبىزدى اتام زاماننان ۇستاپ كەلە جاتقان وسى سالتىمىزدان ايىردى. اتامەكەنىمىزدەن تىقسىرۋدا. جەر-سۋىمىزدى باسىپ الۋدا... جۇرت بوسىپ كەتتى. قايتىپ جان ساقتايمىز؟ ەلدىگىمىز قايدا قالماق؟ دۇشپان اتىنىڭ تۇياعى استىندا تاپتالىپ قالا بەرەمىز بە؟ وپ-وڭاي جان بەرە سالامىز با؟ الدە ءبىر اقتىق سەرپىلىسىمىزدى كورسەتەمىز بە؟ بابالار جولىنا سالساق، كۇرەسكەن ءجون. قاسىق قانىمىز قالعانشا سوعىسۋ ءلازىم. ەلىمىزدى، جەرىمىزدى، اتا-انا، ايەل، قىز-كەلىنشەك، بالا-شاعامىزدى، ءبىر-ءبىرىمىزدى، وشاعىمىزدى ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ قورعاعان دۇرىس بولماق. بىراق قايتىپ؟ نە ىستەۋ كەرەك بىزگە قازىرگى اسا اۋىر جاعدايدا؟ جان-جاقتان ات سابىلتىپ قاراقۇم قۇرىلتايىنا كەلگەن اعايىن، وسى جايىندا كەلەلى كەڭەس قۇرايىق دەگەندى ايتتى. جيىن بارىسىندا ءتۇرلى داۋىس شىقتى، تورىققان پىكىر ەستىلدى. «توز-توزى شىققان ەل-جۇرتتى ساقتاۋ ءۇشىن، تىم قارسىلاسا بەرمەي، قالماق قونتايشىنىڭ مەيىرىمىنە ءۇمىت ارتايىق، – دەدى الدەبىر باس ادام قويانجۇرەك قورقاقتىق كورسەتىپ، – سوندا قالعان مال-جانىمىزدى امان الىپ قالارمىز، بۇدان ارعى ءومىرىمىز قاۋىپسىزىرەك بولار». تاپ سونداي كوڭىل-كۇيدەگى ەكىنشى بىرەۋى: «قوي، كەتەيىك بۇل جاقتان، ەدىل اسايىق، شالعايعا قونىس اۋدارايىق، پالەدەن ءسويتىپ قاشىپ قۇتىلايىق»، – دەپ، ۇرەي ۇستىنە ۇرەي قوسىپ جاتتى. ونى ءۇشىنشىسى: «الىسقا ۇدەرە كوشىپ نەمىز بار، جان-جاققا، سەكسەۋىل اراسىنا قويانشا بىتىراي شاشىلىپ كەتسەك تە بولماي ما، توپتالىپ قارسىلىق كورسەتپەسەك ءبىزدى جاۋ ىزدەي دە، الا دا قويماس»، – دەپ تولىقتىرا تۇزەتىپ جاتتى.

وسىناۋ جەڭىلىسكە بەيىل توپتىڭ ايتقاندارى قۇرىلتايعا ءۇمىت ارتا كەلگەن كوپشىلىكتىڭ وي-پىكىرىنە قوبالجۋ كىرگىزگەندەي بولدى. حالىق جينالىسىن شاقىرۋدىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن ابىلقايىر ءباھادۇر مۇندايدى كۇتپەگەندىكتەن ءتۇيىلىپ وتىر ەدى، ءبىر كەزدە نايزاعايشا جارق ەتىپ، قامىققان جۇرتتىڭ ەڭسەسىن كۇرت كوتەرگەن ءجايت ورىن الدى. ورتاعا بوكەنباي باتىر جۇلقىنا شىقتى. تاۋكە حاننىڭ اقىلىمەن ۇيىسقان جەتىرۋ بىرلەستىگىنىڭ تابىن رۋىن باسقاراتىن، ەرجۇرەكتىگىمەن ەل اۋزىنا كوپتەن ىلىگىپ جۇرگەن باتىر، جىگىت اعاسى.  ول ءماجىلىس قۇرعان جۇرتشىلىققا اينالا قاراپ، قاتتى ايتىس ۇستىندە كيىمىنىڭ ءوڭىرىن  ايىرىپ جىرتىپ جىبەردى. قىلىشىن قىنىنان سۋىرىپ الىپ، كەڭەسكە جيىلعاندار الدىندا ۇيىرە كوتەردى دە، ۇزدىگە سويلەپ، جان ايقايعا باستى: «دۇشپانىمىزدان ءوش الۋىمىز كەرەك! – دەدى ول ەموتسياعا تولى جارقىن دا قوزدىرعىش داۋىسپەن. – تالقانى شىعىپ تونالعان كوشتەرىمىز بەن تۇتقىنعا تۇسكەن ۇرپاعىمىزدىڭ قور بولعانىن شاراسىزدانا باقىلاۋمەن شەكتەلەتىن بەيشارا بولمايىق! ءبىز كەك قايتارۋعا ءتيىسپىز! قولىمىزدان قارۋىمىزدى تاستاماي، قىلىشىمىزبەن دۇشپانىمىزدى شاۋىپ تۇرىپ  جان تاپسىرايىق! قىپشاق جازىعىنداعى، اتا-بابامىز اۋناپ-قۋناعان وسىناۋ قازاق دالاسى توسىندەگى ساربازدار قاي كەزدە جۇرەكسىنىپ ەدى! مەن قولىمدى جاۋ قانىنا مالعاندا – مىنا ساقالعا اق كىرمەگەن ەدى عوي! ەندى مەن پۇتقا تابىنعان جابايىلاردىڭ وكتەم زورلىعىن جايباراقات قابىلداي بەرمەكپىن بە؟! شۇكىر، تابىندارىمىزدا سايگۇلىكتەر جەتكىلىكتى، شايقاسقا مىنەتىن مىقتى تۇلپار ازايعان جوق! بەلدەگى قورامسا وتكىر سۇر جەبەدەن ورتايعان جوق! كەرۋلى ساداقتىڭ قۋاتتى جاعى سەرپىمدىلىگىن جوعالتقان جوق! قىلىش مايىرىلعان جوق! شايقاسامىز!» بوكەنباي باتىردىڭ وسىناۋ جۇرەكجاردى ءسوزى جەڭىلۋگە مويىنسۇنعاندارعا ەلتىگەندەردىڭ كوڭىل-كۇيىن شاپشاڭ ءوز جاعىنا بۇرىپ الدى. جەر-جەردەن جينالعان رۋلار مەن اتالىقتاردىڭ باسشىلارى، اقساقالدار، بيلەر مەن سۇلتاندار بىرىنەن سوڭ ءبىرى سويلەپ، قازاق جەر-سۋىنان جاۋدى قۋىپ شىعۋدى، قايتكەندە جەڭىسكە جەتۋدى ماقسات ەتكەن سوزدەر ايتتى.

قۇرىلتايعا جاڭا سەرپىن ەندى. «قۇپ الدىم بوكەنباي باتىردىڭ ءسوزىن!» – دەپ جاريا ەتتى ەل اعالارىنىڭ ءبىرى. «انت ەتەم جاۋدان ءوش الۋعا!» – دەدى ەكىنشىسى ونى قوستاپ. وسىلاي، سالتاناتتى انت بەرۋ ءراسىمى كەنەتتەن باستالىپ كەتتى دە، جىلدام ۇلعايا ءتۇستى. ءبىر جىگىت ورتاعا سۋىرىلا شىقتى دا، ساپىسىن كوككە كوتەرە جالاڭداتتى. سودان سوڭ بىلەگىن ءتىلىپ جىبەردى. بۇرق ەتىپ  اققان قاندى ورتادا جانعان الاۋعا تامىزىپ تۇرىپ: «انت ىشەم!» – دەگەن سوزدەرمەن، بىلەگىن وتقا كەپتىردى. ونىڭ ۇلگىسىن قولداعاندار كوبەيدى. جىگىتتەر قاندى بىلەكتەرىن ءتۇيىستىرىستى. ءتوس قاعىستىرىستى. اتا جاۋدان قورعانۋ، تۋعان جەردى ازات ەتۋ بارشانىڭ ەسىل-دەرتىن الدى. انت بەرمەگەن جان قالمادى. ءبىرى ورتاعا اقبوز ات جەتەكتەپ اكەلدى، توردەگى اقساقالدان باتا سۇرادى. باتا بەرىلدى. قۇران وقىلدى. جىلقى باۋىزدالدى. قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار ارنايى سويىلعان اقبوز اتتىڭ ەتىن اسىپ جەپ، قۇرعان وداقتارىنىڭ تاباندى دا مىقتى بولماعىن ايتىپ جاتتى.

جەر شالعاي، تاۋكە حان الىستا. ۇلى حاننىڭ ءوز كەلىسىمى بار. ول بۇدان بۇرىن ايماقتاردى باسقارۋعا ءوز وكىلدەرىن تاعايىنداعان، كەيىنگى جىلدارى جاڭا جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، ءار ايماقتىڭ ءوز  حانىن سايلاۋدى قوش كورگەن. بۇدان بىرەر جىل ىلگەرىدە، شىعىس اۋماقتاعى جۇرتتى باسقارۋعا تاۋكە حاننىڭ باتاسىمەن قايىپ حان سايلانعان بولاتىن. وعان ورتا ءجۇز بەن سول جاقتى مەكەندەيتىن كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگى قارايدى. سول شامادا ۇلى ءجۇز ابدوللا حاندى تاققا وتىرعىزىپ الدى. ەندى وسىناۋ قۇرىلتايدا، وسىناۋ كەڭەيتىلگەن بيلەر كەڭەسىندە كىشى ءجۇزدىڭ حانىن سايلاپ العاندارى ورىندى بولماق.

حان لاۋازىمىنا كۇنى كەشە باشقۇرت تاعىندا بولىپ كەلگەن، جورىقتاردا جيھانگەرلىك جاقسى اتى شىعىپ جۇرگەن ابىلقايىر ءباھادۇردى سايلاۋ ۇسىنىلدى. قۇرىلتاي مۇشەلەرى بۇل ۇسىنىستى قىزۋ قولدادى. سۇلتاندار مەن بيلەر ابىلقايىر ءباھادۇر سۇلتاندى اق كيىزگە وتىرعىزىپ، جۇرتشىلىق الدىنان الىپ ءوتتى: حان كوتەردى. تابىن بوكەنباي باتىر حالىق جاساعىنا جەتەكشىلىك ەتەتىن ساردار رەتىندە تانىلدى. وسىلاي، ويراتتاردىڭ ۇدەي تۇسكەن اگرەسسياسىنا جاۋاپ رەتىندە، قازاق ەلىنىڭ باتىسىنداعى ولكەدە مەملەكەت ىشىندەگى جاڭا اكىمشىلىك بىرلىك – ءوزىنىڭ اسكەرى بولاتىن ابىلقايىر حاندىعى پايدا بولدى. (بۇل – جوشى اۋلەتىنەن شىققان ءىى ابىلقايىر. بۇدان بۇرىن ايتقانىمىزداي، ءى ابىلقايىر اق وردا ءامىرشىسى باراق حان قازا تاۋىپ، نوعاي ورداسى بولىنگەن سوڭ، اق وردانىڭ قالعان بولىگىندە قۇرىلعان «ابىلقايىر حاندىعىن» بيلەگەن). حاندىققا كىشى ءجۇزدىڭ ءالىمۇلى، بايۇلى، جەتىرۋ بىرلەستىكتەرىنىڭ كوپ بولىگى كىردى، ورتا جۇزدەن قىپشاق پەن نايمان رۋلارىنىڭ ءبىراز بولىگى ەندى. ەل ىشىنە كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇي ورنادى. باسقىنشىلارعا توسقاۋىل قويۋعا جۇرت تاس-ءتۇيىن ازىرلەندى. وكىلدەرى قۇرىلتايعا قاتىسقان ايماقتاردان جانە قۇرىلتاي شەشىمىن ەستىگەن وزگە جەرلەردەن دە ساربازدار وتان قورعايتىن جورىقتارعا سايلانا باستادى. اۋىل-اۋىلدا ۇستالار، شەبەرلەر، ىسمەرلەر ىسكە كىرىستى. قارۋ-جاراق دايىندادى. دۋلىعا، ساۋىت تىگىپ، جەبە، ساداق، ايبالتا، قىلىش، شوقپار سوعىپ جاتتى. جۇمىس قىزدى.

تاققا وتىرعان بەتتە ابىلقايىر حان كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلگەن ەدى. قۇرىلتايدان كەيىن ىلە-شالا وتكەن قاراقۇم شايقاسى قازاقتىڭ وتانشىلدىعى، نامىسى جوعارى ەكەنىن كورسەتتى. دۇشپاندى ۇيىمداسقان تۇردە تۇرە قۋدى. الايدا ەدىل قالماقتارى مەن جايىق كازاكتارى، ءتىپتى كۇنى كەشە مۇددەلەرىن ءوزى ارالارىنا بارىپ قورعاسقان باشقۇرتتار دا ەلدىڭ تەرىستىگى مەن تەرىستىك-باتىسىنداعى قۇنارلى جەر-سۋعا، ەدىل-جايىق ارالىعىنا، ىرعىز، توبىل وزەندەرى القاپتارىنا سول الاپات ۇرىستان كەيىن دە ۇدايى كوز الارتىپ، ءالسىن-ءالسىن قازاقتارمەن قاقتىعىسىپ قالۋلارىن دوعارماي تۇرعان. ال وڭتۇستىكتە تسەۆان راۆداننىڭ جوڭعارلارى تەگەۋىرىندى جورىقتارىن توقتاتا قويماعان ەدى. وسىنداي كۇردەلى احۋال سالدارىنان ابىلقايىر بىرنەشە باعىتتا ءبىر مەزگىلدە ارەكەت ەتۋ جولدارىن ويلاۋعا ءماجبۇر بولدى. حالقى ونى ءتۇسىندى، قولدادى. ءار اتادان ىرىكتەلگەن جىگىتتەر اتقا قوندى.  سوندا ابىلقايىر حان مەن بوكەنباي باتىر باس بولىپ، از ۋاقىتتا قالماقتى قاراقۇم الابىنان اسىردى. جەم وزەنىنەن قۋدى. جايىقتىڭ ارعى بەتىنە دەيىن تىقسىردى. سارىسۋ وزەنىنىڭ سىرتىنا قاشىردى.

ابىلقايىر حاننىڭ قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى تاستاعان ۇرانىنا قايىپ حان مەن ابدوللا حان ءوز ۇندەرىن قوستى. تابىن بوكەنباي باتىر باستاعان قاھارمان ساربازدار قاتارىنا ەل ىشىندەگى تاما ەسەت باتىر، قوشقارۇلى شاقشاق جانىبەك، قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي سىندى ونداعان ايتۋلى باتىرلار قوسىلدى. سولار باستاعان ساربازدار ازاتتىق ءۇشىن الىسىپ، دۇشپان جاساقتارىن ەلدەن قۋىپ شىقتى. جوعالتقان كوشى-قوندىق جەرلەرىن، شۇرايلى جاقسى جايىلىمدارىن قايتارىپ الدى. قازاق حاندىعىنىڭ اسكەرى 1711–1712-ءشى جىلدارى جوڭعار باسقىنشىلارىنا تويتارىس بەرۋمەن، ولاردى حاندىقتىڭ جەر-سۋىنان الاستاپ، شىعىسقا ىعىستىرىپ تاستاۋمەن عانا شەكتەلمەي، ولاردىڭ ەلىنە – جوڭعارياعا باسىپ كىردى. ءساتتى جورىق جاساپ، ولجالى ورالدى. ويراتتاردىڭ قارىمتا قايتارۋ ماقساتىمەن  1713 جىلى جاساعان قارسى شابۋىلىن دا  جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. اراعا از ۋاقىت سالىپ، جوڭعارلاردىڭ قازاق ەلىمەن شەكتەسەتىن ۇلىستارىن تاعى شاپتى. سودان كەيىن بىرنەشە جىل بويى قازاق جانە جوڭعار ەلدەرىمەن ەكى ارادا ۇساق قاقتىعىستار عانا ورىن الىپ تۇردى. ءبىراز ۋاقىت تىنىش ءوتتى. تسەۆان راۆدان قونتايشى ازىرگە قازاق ەلىنە ۇلكەن ارمياسىن بۇرا قويمادى. ونىڭ ءىرى شابۋىل جاساماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى قىتايمەن ەكى ارالارىندا جاڭا سوعىستىڭ باستالۋىندا جاتقان.  ويراتتاردىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشى تسين-قىتاي يمپەرياسى اسكەرلەرىنە قارسى سوعىسقا جۇمىلدىرىلعان بولاتىن.  بۇل 1715 جىل ەدى. قازاقتارعا ىشكى جاعدايدى تۇراقتاندىرىپ، نىعايتا ءتۇسۋ مۇمكىندىگى تۋدى.

وسى رەتتە ۇلان-عايىر ۇلى دالا ءتوسىن الىپ جاتقان قازاق ەلىن زامانا داۋىلدارىنا توتەپ بەرەتىندەي دارەجەدە دامىتىپ، باسقارا الۋدى كوزدەگەن جاڭا جۇيەنىڭ ەنگىزىلگەنى وڭدى بولعانىن ايتا كەتۋ ءلازىم. جۇزدەر ءوز ارالارىندا الدەبىر باسىمدىققا قول جەتكىزۋدى ەشقاشان ماقسات ەتكەن ەمەس، ءبىر دە ءبىر رەت  ءوزارا قاقتىعىستارعا بارعان جوق. كەرىسىنشە، ارالاس-قۇرالاس، اعايىنگەرشىلىكپەن كۇن كەشتى. ال قاجەتتىلىك تۋعاندا، رۋ-تايپالاردىڭ ءبارى ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن اسكەرىنە سارباز بەردى، سىرتقى جاۋدان بىرلەسىپ قورعانۋدان ەش ۋاقىتتا باس تارتپادى. تاۋكە حان مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان ناتيجەگە جەتكىزگەن ساياسي تۆورچەستۆوسى شىن مانىندە  ەل اعالارىنا لايىق دانىشپاندىق پەن كورەگەندىكتى تانىتقان ەدى. الايدا ابدەن قارتايعان تاۋكە حان ءوزىنىڭ وسىناۋ رەفورماسى مۇمكىن ەتكەن جاڭا تاريحي جاعدايداعى ەلىن ۇزاق باسقارا المادى. ول 1715 جىلى دۇنيە سالدى. سۇيەگى قوجا احمەت ياسساۋي كۇمبەزى جانىنداعى قازاق حاندارى پانتەونىندا ماڭگى تىنشۋعا قويىلدى. بۇل كەزدە زامانا قازاق ەلىنە جاڭا سىندارىن اكەلە جاتقان. تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراساق، تاۋكە حان قازاق ەلىنىڭ تاريحىنداعى حاندىق ءداۋىر دەپ اتالاتىن تاريحي كەزەڭنىڭ ەڭ سوڭعى جانە ەڭ كەمەڭگەر حانى بولا ءبىلدى، ول قايتىس بولعاننان كەيىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىڭ دە تاريحى اياقتالدى، ءسويتىپ، قازاق ەلىنىڭ ءار جۇزىندەگى كىشى حاندىقتاردىڭ تاريحى باستالدى – كاسىبي دە، اۋەسقوي دا تاريحشى بىتكەن بۇگىندەرى وسىلاي سانايدى. ايتسە دە، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جانى بار بولعانمەن، بۇل سونشالىقتى ءادىل تۇجىرىمعا جاتا قويماسا كەرەك.  ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تاۋكە حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ كونفەدەراتيۆتىك سيپاتتا دامۋ كەزەڭى باستالدى دەۋ ءادىل بولماق.  ال ول قايتىس بولعاننان سوڭ بۇل جوبا قانداي ۇدەرىستەردى باستان كەشتى – بۇل الداعى اڭگىمەلەر ۇلەسىندە...      

ءXىV. الاپات اپات قارساڭىنداعى جاعدايلار

قاراقۇم قۇرىلتايىنان كەيىنگى جىلدارى ابىلقايىر حاننىڭ اسكەري جاساقتارى تەرىستىك-باتىس شەكارانى قورعاۋعا باتىل كىرىستى. ەدىل قالماقتارىمەن، جايىق كازاچەستۆوسىمەن، ءتىپتى باشقۇرتتارمەن دە ءجيى-ءجيى شايقاسىپ قالىپ ءجۇردى.

ابىلقايىر حاننىڭ ءوزى دە ءالسىن-ءالسىن ەل تىنىشتىعىن بۇزۋشىلارعا قارسى شابۋىلدار جاساپ قوياتىن. قازان قالاسىنا دەيىن باردى. جايىق قالاشىعىن ايدان استام ۋاقىت بويى قورشاۋعا الىپ تۇردى. وڭتۇستىك ورال، ەدىلدىڭ ورتا اعىسى جانە ءسىبىر ايماقتارىنداعى قازاق ەلىمەن شەكتەسەتىن جەرلەردە وتە شاپشاڭ، جۇلدىزشا اققان  تۇلپارلارمەن شاپقان قازاق ساربازدارىنىڭ كورىنۋى پاتشا اكىمشىلىكتەرىنە ەداۋىر قوبالجۋ تۋعىزدى. جىگىتتەردىڭ پاتشالىق جەرىنە تەرەڭ سۇعىنا جورىقتار جاساۋى استراحان، قازان، ءسىبىر گۋبەرنيالارى اكىمشىلىكتەرىنە قورقىنىش تۋعىزىپ قانا قويماي، سولاردىڭ باس قولباسشىسى ابىلقايىر حاننىڭ ەسىمىن ابدەن تانىپ الدى. رەسەي گۋبەرنيالارى مەن قازاق حاندىعى اراسىندا ەلشىلەر تولاسسىز ءجۇرىپ جاتتى. ەكى جاقتان الىنعان تۇتقىنداردى بوساتۋدىڭ ياكي ءوزارا الماسۋدىڭ جولدارىن كەلىسۋ، قازاقتار مەن رەسەيلىك بوداندار (جايىق جانە ءسىبىر كازاكتارى، قالماقتار، باشقۇرتتار) اراسىنداعى اسكەري قاقتىعىستاردى، ءتۇرلى وزگە دە كيكىلجىڭدەردى شەشىپ، رەتكە كەلتىرۋ، سونداي-اق ساۋدا-ساتتىق بايلانىستارىن دامىتۋ، كوپەستەردىڭ قازاق حالقى ىشىنە بارۋىنا جاعداي تۋعىزۋ، دالا ۇستىمەن وتەتىن ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن شەشۋ – كەلىسسوزدەردىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارى بولدى. 

1715 جىلى تۇركىستاندا تاۋكە حان دۇنيە سالدى. قازاقتىڭ باس حانىن ارۋلاپ قويۋعا ءۇش ءجۇزدىڭ دە حاندارى، كەيبىر قالالارداعى كىشى حانداردىڭ ءبارى، سۇلتاندار، بيلەر مەن ەل ىشىندەگى وزگە دە باس ادامدار تۇگەل قاتىستى. قارالى استان كەيىنگى ءماسليحاتتا ەل باسقارۋ تىزگىنىن كىم ۇستايتىنى تالقىلاندى. قازاقتىڭ كونە زاماننان كەلە جاتقان جاسى ۇلكەندى سىيلاۋ حاقىنداعى جول-جوراسىنا سايكەس،  جالپىقازاق ءامىرشىسىنىڭ وكىلەتتىلىكتەرى حان تاعىندا وتىرعان مەرزىمى مەن جاسى ەسەپكە الىنىپ، جۇزدەردەگى حانداردىڭ بىرىنە بەرىلگەنى ءجون دەپ شەشىلدى.  سولاي تاڭدالعان اعا حان ءوز ايماعىنداعى بيلىگىمەن قوسا، باسقا ارىپتەستەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ ءاز تاۋكەنىڭ مىندەتىن اتقارسىن، سونداي ءتارتىپ ەل بىرلىگىنە ءتيىمدى قىزمەت ەتەدى دەگەن ۇيعارىمعا توقتاستى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ اعا حانى  رەتىندە تاۋكەنىڭ كوزى تىرىسىندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ شىعىس ولكەدە حان مارتەبەسىنە كوتەرىلگەن قايىپ حان تانىلدى. وسى وقيعانىڭ ارتىنشا، سول 1715 جىلى، بۇل جايىندا ابىلقايىر حان ورىس پاتشاسىنىڭ توبىل (توبولسك) قالاسىنداعى سىبىرلىك وكىمەتىنە حات جازىپ حابارلادى. قايىپ حاننىڭ ءوزى دە توبىلداعى گۋبەرناتور اكىمشىلىگىنە جىبەرگەن ارنايى ەلشىسى ارقىلى حات جولداپ، ءاز تاۋكەنىڭ ءىزباسارى بولعانىن بايان قىلدى.

ءسىبىر ايماعى وكىمەتىنىڭ باسشىلىعىنا تاعايىندالعان ماتۆەي گاگارين گۋبەرناتور قىزمەتىنە 1711 جىلى كىرىسكەن-ءتىن. ول مۇندا قايىپ  قازا تاۋىپ، ابىلقايىر اعا حان  بولعان 1719 جىلعا دەيىن ىستەدى. گۋبەرنيا اكىمى كەزىندە تاۋكە حانمەن، قايىپ حانمەن، ابىلقايىر حانمەن حات جازىسىپ، ەلشىلەرىن قابىلداپ، ءوزى دە ولارعا ەلشى جىبەرىپ، ءجيى  بايلانىس جاساپ تۇردى. (ول ەرتەرەكتە نەرچينسكىدە ۆوەۆودا بولعان. توبىلدا گۋبەرناتور لاۋازىمىندا وتىرعانىندا سىبىردەگى وبالاردى قازعىزىپ، كونە زامان كوسەمدەرىمەن بىرگە كومىلگەن التىن بۇيىم، اشەكەيلەردى جيىپ العان دا، ءى پەترگە جىبەرىپ تۇرعان. ماسكەۋ مەن پەتربوردا ءزاۋلىم سارايلارى بار، رەسەيدەگى ەڭ باي ادامداردىڭ ساناتىنا جاتاتىن. گۋبەرناتور شاعىندا قىتايمەن جاسىرىن ساۋدا-ساتتىق جاساعانى، سىبىردەن ۇكىمەتكە تولەنۋى ءتيىس الىم-سالىقتى كەم بەرگەنى، ءتىپتى ءسىبىردى دەربەس مەملەكەت رەتىندە ءبولىپ الماق ويى بارى انىقتالعان دا،  پەتر پاتشا ونى 1721 جىلى سىبايلاس جەمقور رەتىندە سانكت-پەتەربۋرگتە دارعا استىرعان. ەلدەگى وزگە كوررۋپتسيونەرلەردى ۇرەيلەندىرۋ ءۇشىن، ءمايىتىن بىرنەشە اي بويى دارعا اسۋلى تۇرعان كۇيى الاڭنان الاڭعا كوشىرىپ، ەل نازارىنا اشىق كورسەتىپ قويىپ وتىرعان دەسەدى). گاگارين اتالعان حانداردىڭ ۇشەۋىنە دە  جوڭعار قونتايشىسىنىڭ قازاق حاندىعىن جاۋلاپ الۋدى كوزدەيتىن  وراسان زور جوسپارى بار ەكەنىن ايتىپ، ورىس پاتشاسىنان قولداۋ ىزدەگەندەرى ءجون دەگەن ماعىنادا كەڭەس بەرگەن. ەگەر ولار رەسەي مەملەكەتىنە باعىنار بولسا، اتالمىش جاۋدان قورعانۋلارىنا ءوزىنىڭ كومەكتەسە الاتىنىن ايتقان. الايدا جەمە-جەمگە كەلگەندە ولاي ەتپەدى. قايىپ حان مەن ابىلقايىر حان جوڭعارعا قارسى ورىس اسكەرىمەن بىرلەسىپ جورىق جاساۋ جايىندا 1717–1718 جىلدارى ۇسىنىس بىلدىرگەن، بىراق قولداۋ تاپپادى. ويتكەنى ورىس ۇكىمەتى، شىنداپ كەلگەندە، جوڭعاريانىڭ السىرەگەنىن قالامايتىن. رەسەيگە بۇل كوشپەندى حاندىق سول شامادا كۇشەيىپ كەلە جاتقان تسين-قىتاي يمپەرياسىنا قارسى كۇش رەتىندە قاجەت ەدى. ءارى، جوڭعارلار دا، ەدىل بويىنداعى قالماق تۋىستارى سەكىلدى، ورىس پاتشالىعىنىڭ بوداندىعىن قابىل ەتەر دەپ تە ۇمىتتەنەتىن. سوندىقتان گاگارين قازاق حاندارىنىڭ جوڭعارعا قارسى بىرلەسىپ قيمىل جاساۋ جايىنداعى ناقتى ۇسىنىسىن قۇرعاق ۋادەمەن الداۋسىراتىپ،   اسكەري كومەك سۇراعان وتىنىشىنە سىرعىتپا جاۋاپ بەرۋمەن شەكتەلدى. ال ورىس ۇكىمەتىنەن اسكەري جاردەم الا الماعان  قازاق ارمياسى 1917 جىلعى جازدا اياگوز  وزەنى ماڭىندا قالماقتاردان ويسىراي جەڭىلدى. بۇگىندە بۇل ءجايتتى تاريحشىلار  قايىپ حان مەن ابىلقايىر حاننىڭ الاۋىزدىعى سالدارىنان ورىن الدى دەپ باعالاۋعا قۇلاعان...

شىعىستا تسەۆان رابدان قونتايشى ورىس ەكسپانسياسىنا ازۋ ءتىسىن كورسەتىپ قالىپ ءجۇردى. گاگارين سىبىرگە اكىم بوپ تاعايىندالار قارساڭدا، ءى پەتردىڭ جارلىعىمەن بيە جانە كاتۋن وزەندەرىنىڭ قۇيىلىسىنداعى قازىرگى بيسك قالاسىنىڭ ورنىنا 1709 جىلى بيكاتۋن قامالى سالىنعان بولاتىن، جوڭعارلار سونى جاڭا اكىم تۇسىندا تاس-تالقان ەتكەن. ودان ولار پەتر پاتشانىڭ ەرتىس ايماعىنان التىن ىزدەۋگە اتتاندىرعان ەكسپەديتسياسىن جويعان. (پودپولكوۆنيك بۋحگولتس باسقارعان ءۇش مىڭ ادامدىق ەكسپەديتسيا  1715 جىلى توبىلدان شىققان ەدى، ونى جاساقتاۋعا گاگارين جاۋاپتى بولاتىن. ەكسپەديتسيا ساتسىزدىككە ۇشىراعان سوڭ، ونى جورىققا دايىنداۋدى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن ناشار جۇرگىزگەن دەپ، ۇكىمەت گاگاريندى ايىپتايدى). ەكسپەديتسياعا قاتىسۋشىنىڭ ءبىرازى تۇتقىنعا الىنعان-دى. تۇتقىندار ىشىندە  شۆەد ارتيللەريا سەرجانتى يۋحان-گۋستاۆ رەنات بولاتىن. ول 1709 جىلعى پولتاۆا شايقاسى كەزىندەگى سوعىس تۇتقىنى ەدى، سودان ورىس اسكەرىندە قىزمەت ەتىپ، پاتشالىقتىڭ شىعىس شەگىنەن ءبىر-اق شىققان. رەناتتىڭ قولعا ءتۇسۋى جوڭعار حاندىعى ءۇشىن ناعىز ولجا بولدى. ول حاندىقتا 17 جىل قىزمەت ەتتى. زەڭبىرەك قۇياتىن زاۋىتتار سالدى. كەن ءوندىرۋ زاۋىتتارىن اشتى. وق-دارىمەن اتىلاتىن قارۋ-جاراق جاساۋدى جولعا قويىپ بەردى. ءوستىپ، جوڭعار تۇتقىنىندا جۇرگەن رەسەيلىك اسكەري ادامداردىڭ ارقاسىندا، جوڭعار حاندىعىندا سوعىس ءوندىرىسى پايدا بولدى. حاندىقتىڭ اسكەري كۇش-قۋاتى ارتتى. مۇنىڭ ءى پەتردى الاڭداتىپ، ويلاندىرعانى سونداي، ماسەلەنىڭ ناسىرعا شابۋى ىقتيمالدىعىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، 1716 جىلى تسەۆان رابدانعا ارنايى ەلشى جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى. سوسىن كازاكتار مەن سولداتتار قايتادان ەرتىس بويىمەن جوعارى ورلەي باستادى. ولار ءار باسقان جەرلەرىنە قامالدار سالىپ، قارۋلى  گارنيزون قالدىرىپ وتىردى. ال جوڭعار قونتايشىسى ورىس سىندى كۇشتى قارسىلاسپەن تىكەلەي ايقاسا كەتۋدەن تارتىندى. اسكەري تەكە-تىرەسكە بارۋدان، سوعىسۋدان قاشقاندىقتان، ورىس ەكسپەديتسياسىنىڭ شىعىسقا قاراي تەك ەرتىس بويىمەن جاساعان ەكسپانسياسىنا كوز جۇما قارادى. ەرتىس پەن وب اراسىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن التاي كوشپەندىلەرىن ىشكى اۋداندارىنا قونىس اۋدارتتى. سىرتقى ساياسي جاعداي كۇردەلى سيپات الدى.  حاندىعىنا قارايتىن اۋماقتىڭ ءبىرازىنان ايرىلۋعا تۋرا كەلدى. دەگەنمەن جوڭعاريانىڭ ءوز ىشىندە حالىقتىڭ تىعىز بولۋىن قامتاماسىز ەتتى.  1715 جىلدان بەرى جوڭعارلاردىڭ نەگىزگى اسكەري-سوعىس قيمىلدارى ەكىنشى ويرات-تسين سوعىسى مايداندارىنا اۋىسقان بولاتىن. ال 1717 جىلدان باستاپ سوعىس كۋكۋنور (كوك كول) اۋماعى مەن تيبەت جەرلەرىندە ءجۇرىپ جاتتى. كۋكۋنور حاندىعى تيبەتتەگى بۋدديزم ورتالىعىنىڭ ۇستىنەن قارايتىن، ال بۇل تسين-قىتاي بيلەۋشىلەرى ءۇشىن – جول بەرۋگە بولمايتىن ءجايت ەدى، سوندىقتان ولار ءوز اسكەرىن سولاي قاراي باعىتتاپ، 1719 جىلى تيبەتكە باسىپ كىردى. ونىڭ الدىندا ويراتتار تيبەتتى باسىپ الىپ، لحاسانى تالان-تاراجعا تۇسىرگەن. ەندى وزدەرىنە سوعىس اشا كەلگەن تسين اسكەرىن تالقاندادى. سوندا تسين-قىتاي يمپەراتورى كانسي تيبەتكە ارنايى اسكەري ەكسپەديتسيا جىبەرىپ، ويراتتاردىڭ سونداعى حاندىعىن 1720 جىلى مۇلدەم جويدى. ودان حامي، تۇرپان القاپتارىن الدى. جوڭعار حاندىعىنا كىرۋگە دايىندالدى. تيبەتتەگى جەڭىستى شەرۋىنىڭ جالعاسى رەتىندە، 1720–1721 جىلدارى شىعىس تۇركىستانعا جورىق جاسادى. ءۇرىمشىنى باسىپ الدى. جەرى مەن قالاسىن وزىنە قايتارۋ ءۇشىن جوڭعارلارعا ۇلكەن كۇش-جىگەر جۇمساۋعا تۋرا كەلدى. وسى شاقتا قارا ەرتىسپەن جۇزگەن رەسەيدىڭ ەكسپەديتسيالىق  كۇشتەرى جوڭعاريانىڭ تاپ ورتاسىنان شىعا كەلدى.  جوڭعارلار ولاردىڭ وزەن بويىمەن ىلگەرىلەۋىن كورمەگەنسىگەنمەن، تاپ مۇنىسىن كۇتپەگەن بولاتىن. ونسىز دا تسيندەرمەن، حالحالارمەن، قازاقتارمەن سوعىسىپ جۇرگەندىكتەن، ەندى ورىستارمەن ارادا جاڭا مايدان تۋى ولار ءۇشىن  مۇلدەم قولايسىز ەدى. سوندىقتان تسەۆان رابدان شۇعىل اتتاندىرعان ەلشىلىك ءى پەترگە كومەك سۇراي بارادى، الايدا وڭ ناتيجەگە جەتە المايدى.

سول 1721 جىلى  ءى پەتر Cولتۇستىك سوعىسىندا جەڭىسكە جەتىپ، ەل اۋماعىن بالتىق تەڭىزى جاعىنا قاراي كەڭەيتكەن. سودان سوڭ پاتشالىقتى يمپەريا، ءوزىن يمپەراتور دەپ جاريالاعان. ال سەنات يمپەراتورعا ۇلى پەتر دەگەن اتاق بەرگەن. جاڭا مارتەبە ۇلى پەترگە ۇلان-عايىر جاڭا جوسپار جاساتتى. ول وڭتۇستىك-شىعىس باعىتقا نازارىن تىكتى. 1722 جىلدىڭ باسىندا جوڭعار ءامىرشىسى تسەۆان رابدانعا ارنايى ەلشىلىك اتتاندىردى. قۇرامىندا گەودەزيا جانە تاۋ-كەن ءىسى ماماندارى بار، ياعني عىلىمي سيپاتتى بۇل ەكسپەديتسيانى ارتيللەريا كاپيتانى يۆان ۋنكوۆسكي باسقاردى. ۋنكوۆسكي باسقارعان وسىناۋ ەلشىلىكتىڭ الدىنا تەك قانا قونتايشىمەن ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سىبىردەن ورتا ازياعا باراتىن وزەن جولدارىن زەرتتەپ، التىن كەنىن ىزدەي قايتۋ مىندەتى قويىلعان بولاتىن. ميسسيا كەرۋەنى ەرتە كوكتەمدە توبىلعا كەلدى، ودان جالپاق تابان قايىقتارعا ءمىنىپ، ەرتىس بويىنداعى سەمەيگە، سوسىن ەرتىستىڭ سول جاق سالاسى شار وزەنى اڭعارىمەن قالبا قىرقالارىنا باردى، ۇلكەن قيىندىقپەن قالىڭ قارلى تارباعاتايدان استى. ەمىل وزەنىنەن ءوتتى. سودان كەيىن التىن-ەمىل قىرقالارىمەن ءجۇرىپ،  كۇزدە جوڭعار قاقپاسى ارقىلى جازىققا شىقتى، تاعى ءبىراز جەر-سۋدى ارتقا سالىپ، 1722 جىلعى قاراشانىڭ سوڭىنا قاراي ىلە وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنداعى قونتايشى ورداسىنا جەتتى.

بۇل كەزدە تسەۆان رابدان قىتاي قاتەرى جانە قازاق ەلىن شابۋ جايىن ويلاستىرىپ وتىرعان...

 

  XV. اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما...

جوڭعار حاندىعىنىڭ  ءامىرشىسى تسەۆان رابدان تسين-قىتاي ارمياسىنا قارسى تۇرۋ شارالارىن جاساۋمەن قاتار قازاق ەلىنە جاڭا شاپقىنشىلىق جاساۋ جوسپارىن دا ويلاستىرىپ وتىرعان شاقتاعى، ياعني قايعى-قاسىرەتى ۇشان-تەڭىز ايگىلى اپات قارساڭىنداعى قازاق ەلىنىڭ باسقارىلۋ قۇرىلىمىن شولا كەتەيىك.

كەيىنگى جىلدارعى بەدەلدى زەرتتەۋشىلەردىڭ عىلىمي اينالىمعا قوسقان سونى مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ۇلى ءجۇزدى 1720 جىلدان باستاپ ابدوللا حاننىڭ ۇلى جولبارىس حان باسقارىپ تۇرعان. ونىڭ ورداسى، اكەسىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە، تاشكەنتتە بولدى. جازعى كوشپەلى ورداسى شىرشىق، ارىس وزەندەرى اڭعارلارىندا كوشىپ-قوناتىن جايىلىمدارىندا، سونداي-اق تاشكەنت پەن تۇركىستاننىڭ اراسىندا تىگىلىپ جۇرگەن. تاۋكە حان 1715 جىلى دۇنيە سالىپ، قايىپ حان اعا حان مارتەبەسىنە كوتەرىلگەننەن كەيىن، شامامەن «اقتابان شۇبىرىندى...» باستالعان جىلعا دەيىن، ورتا ءجۇز اۋماعىندا تاۋكەۇلى بولات حان،  ودان ونىڭ ءىنىسى سامەكە حان بيلىك جاسادى (كوپتەن قالىپتاسقان ۇعىم بويىنشا بولات حان اڭىراقاي شايقاسى كەزىندە، ياعني 1729–1730 جىلداردىڭ بىرىندە ومىردەن ءوتتى، تاۋكە حاننان كەيىنگى ۇلى حان سول بولعان دەلىنەدى. الايدا عالىمداردىڭ قيلى دەرەككوزدەردى زەرتتەي كەلىپ قورىتقان بۇلتارتپاس تۇجىرىمدارىنا قاراعاندا، بولات حان جوڭعارلاردىڭ 1723 جىلعى شابۋىلى شاعىندا، ياكي سودان كوپ ۇزاماي دۇنيە سالعان. ءارى تاۋكە حاننان كەيىن سايلاۋ وتكىزىلگەن جوق. ون شاقتى جىلدان بەرى ورتا جۇزدە ءامىرشى بوپ كەلە جاتقان قايىپ ءاز تاۋكەنى جەرلەۋ ءراسىمى كەزىندە اعا حان رەتىندە مويىندالعان. تاۋكەنىڭ بالاسى بولات ۇلى حان بولعان ەمەس، ول اكەسىنىڭ ورداسىندا تۇرا بەرگەن، بىراق ورتا ءجۇزدى باسقارعان. بيلىكتى بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە ءىنىسى سامەكەمەن بولىسكەن. بولات حان ومىردەن وتكەننەن كەيىن، 1724 جىلدان ورتا ءجۇز حانى سامەكە بولدى). دەگەنمەن مۇنداي احۋالعا سۇلتانداردىڭ ءبارى بىردەي كەلىسە قويماعان دا، ىشكى ىرىڭ-جىرىڭ ءورشي بەرگەن. سونىڭ  سالدارىنان  باقتالاستارى، اقىرى، 1718 جىلى قايىپ حاندى ولتىرەدى. بارلىق كىشى حاندار مەن سۇلتاندار 1719 جىلى تۇركىستاندا تاعى دا باس قوسادى. ويلاسا كەلە، باتىرلىعىمەن، قولباسشىلىعىمەن كوپكە تانىلعان، بارشاسىنان حان تاعىندا وتىرعان مەرزىمى دە ۇزاق، جاسى دا ۇلكەن، ەل باسقارۋداعى تاجىريبەسى دە مول، 1710 جىلدان كىشى ءجۇز بەن ءىشىنارا ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ حانى بولىپ كەلە جاتقان ابىلقايىر باھادۇرگە اعا حان تىزگىنىن بەرگەندى قوش كورەدى.

ابىلقايىر ۇلكەن ورداسىن ارال تەڭىزى ايماعىنان جالپىقازاق استاناسى تۇركىستان شاھارىنا كوشىرەدى، وتباسى مەن جاقىندارىن (ەكى ايەلى، ءتورت ۇلى مەن ەكى قىزى، ەرەسەك ىنىلەرى جانە وزگە دە جاقىن اعايىندارىن) سوندا ورنىقتىرادى، حان قازىناسىنا تۇركىستان مەن تاشكەنت جانە ولارعا قاراستى قالاشىقتار مەن اۋىلداردان بەلگىلى دارەجەدە تابىستار ءتۇسىرىپ تۇرادى. بۇل كەزدە قازاق-ويرات شەكاراسى، ۇساق قاقتىعىستاردى ەسەتەمەگەندە، ءبىرشاما تىنىش بولاتىن. ويتكەنى جوڭعارلار ەكىنشى ويرات-تسين سوعىسىنا كيلىگىپ، سول شاقتا قىتاي اسكەرىنىڭ شابۋىلدارىنان قورعانۋ ماسەلەسىمەن  باس قاتىرىپ جۇرگەن. سول سەبەپتى ابىلقايىر حان بۇل جاققا اسا الاڭداماي، ەلدىڭ تەرىستىك-باتىسىنا نازار اۋداردى، سەبەبى ول جاق  مازاسىز بولاتىن. سوندىقتان ول 1720 جىلى  اتقا قونىپ، الدىڭعى تاراۋدا ايتىلعانداي، ورىس پاتشالىعىمەن شەكارادا جورىقتارىن جالعاستىرعان. جەڭىستى شەرۋىمەن قازان گۋبەرنياسىنا تەرەڭدەپ، تازا ورىس ۇيەزدەرىنە جەتتى. تۇتقىندار الىپ، سوعىس ولجالارىن ءوز ەلىنە قاراي اسىردى. ال وڭتۇستىك پەن شىعىس ايماقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز بيلەۋشىلەرىنىڭ قۇزىرىندا قالا بەردى. الايدا وڭتۇستىك پەن وڭتۇستىك-شىعىسقا شوعىرلانعان تورە تۇقىمدارىنىڭ ەل تۇتاستىعىنىڭ شارتى حاقىنداعى تۇسىنىگى الا-قۇلا، تيىسىنشە اۋىزبىرلىگى كەم بولدى. ولار ءوزارا باقتالاستىقپەن ءجۇرىپ، ەلدىڭ قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋ شارالارىن ويلاستىرا قويمادى.

تاپ وسى ءجايت جوڭعار قونتايشىسى تسەۆان رابدانعا 1640 جىلعى «دالا ەرەجەسى» ورايىنداعى ۇلى جوسپاردى ورىنداۋعا قولايلى كورىنەتىن. ول ورداسىنا رەسەيدەن ۋنكوۆسكي ەلشىلىگى كەلگەن كەزدە تۋىستارىنىڭ سوناۋ ەدىل بويىنداعى حاندىعى ورنالاسقان اۋماققا دەيىنگى ءوز ەلى ىرگەسىنەن باستالاتىن الىپ ارالىقتى قۇزىرىنا قاراتىپ الۋ جايىن پايىمعا سالىپ وتىرعان. قازاق ەلىن باعىندىرۋ ارقىلى كوشپەندىلەر يمپەرياسىن جاڭعىرتۋ، سونداي جولمەن شىعىسى مەن وڭتۇستىگىندەگى تسين-قىتاي، تەرىستىگىندەگى ورىس مەملەكەتتەرىنە ەركىن توتەپ بەرۋ دارەجەسىنە جەتۋ – ويراتتاردىڭ وزىنە دەيىنگى باسشىلارى سەكىلدى، مۇنىڭ دا كوزدەگەنى ەدى. جاۋىنگەرلىك قابىلەتى زور جاساقتارىنا سەنگەندىكتەن دە، تسەۆان رابدان قۋاتتى قىتايمەن جاڭا اسكەري قاقتىعىستارعا بارىپ، ۇنەمى سوعىس جاعدايىندا بولۋدان تايىنباعان. بىراق ايتەۋىر ەبىن تاۋىپ، مۇلدەم جەڭىلىپ قالۋدان امان جۇرگەن. سونداي جاعدايدا تەرىستىگىنەن تاعى ءبىر قاتەرلى دە كۇشتى ورىس سىندى كورشى بوي كورسەتكەندە، ساياساتىندا جاعدايعا وراي امال قولدانۋعا ءماجبۇر بولعان ەدى. 1721 جىلعى قىركۇيەكتە ءى پەترگە ەلشى جىبەرگەن. ەلشىسى ارقىلى جولداعان حاتىندا قونتايشى ءوز حاندىعىن قاھارلى قىتاي شابۋىلىنان قورعاۋدى ورىس پاتشاسىنان وتىنگەن ەدى. ەگەر پەتر پاتشا جوڭعاريانى ءوز قورعاۋىنا ءام قامقورلىعىنا السا، ول قالماقيا ءامىرشىسى ايۋكە حان ءتارىزدى  رەسەيدىڭ سەنىمدى بودانى بولىپ  تۇرۋعا ۋادە بەرەتىنىن حابارلاعان. رەسەيلىكتەرگە ءوز حاندىعى اۋماعىنان التىن، كۇمىس كەندەرىن ىزدەۋىنە رۇقسات ەتەتىنىن ايتقان. تيىسىنشە، جوڭعار قونتايشىسىنىڭ وسى وتىنىشىنە وراي ماسەلەنى پىسىقتاۋ ءۇشىن، ورىس يمپەراتورى وعان ارنايى ەلشى جىبەرەتىنىن بىلدىرگەن. مىنە سول ۋادەگە ساي جاساقتالعان  ءى پەتر  ەلشىلىگى يۆان ۋنكوۆسكيدىڭ باسشىلىعىمەن  1722 جىلعى 20 قاراشادا قونتايشى ورداسىنا جەتتى. سوندا قىستادى.

ۇلى پەتردىڭ بۇل كوشپەندىلەر يمپەرياسىنا دەگەن ىقىلاستى مەيىرى، وسىناۋ جاۋىنگەر جۇرتتى زاماناۋي وزىق قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتۋ جولى، ءسويتىپ وسىناۋ جاۋجۇرەك جوڭعارلاردى پروتەكتسياسىنا قابىلداۋ شارتى جايىندا ەلشى لاۋازىمىنداعى ارتيللەريا كاپيتانى ۋنكوۆسكي مەن قونتايشى اراسىندا ۇزاققا سوزىلعان مامىلەگەرلىك جانە ىسكەرلىك اڭگىمەلەر باستالدى. جوڭعار اسكەرىنىڭ سوعىسۋ قابىلەتىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان  ناقتى ىستەر قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان شاقتا،  ءوزارا كەلىسىمدەر جاساپ وتىرعان ەكى تاراپقا دا كورشى جانە ەكەۋى ءۇشىن دە قاۋىپتى قىتايدىڭ ۇزاق جىلدارعى باسشىسى يمپەراتور كانسي (بوعدىحان سيۋان ە) دۇنيە سالدى. ول كۇللى قىتايدى بيلەگەن مانچجۋرلىق تسين اۋلەتىنىڭ ءتورتىنشى وكىلى. التى جاسىنان تاققا وتىرىپ، ەلدى الپىس ءبىر جىل بيلەگەن. قىتاي تاريحىندا ەڭ كوپ ۋاقىت يمپەراتور بولعان. سول مەرزىم ىشىندە  لاۋازىمىنا وراي العان ەسىمىنە («كانسي» – ماعىناسى: «گۇلدەنىپ كەلە جاتقان جانە جىلى شۇعىلا شاشقان») ساي حالقىن جاقسىلىققا بولەپ، ساتتىلىك سيمۆولىنا اينالعان ءامىرشى. وسى يمپەراتور كانسيدىڭ كەزىندە  قىتايدىڭ قۋاتى وتە ارتقان. ودان قانشاما جاسقانباي شايقاسىپ جۇرگەنمەن، ەكى اراداعى سوعىستار ءتۇبى جوڭعار حاندىعىنا ەلەۋلى قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعانى ايقىندالىپ كەلە جاتقان. سوندىقتان دا، جوڭعار قونتايشىسى ورىس پاتشاسىنا ءۇمىت ارتا قاراعان. بىراق تسەۆان رابدان ورىس قامىتىنا موينىن تىعىپ ۇلگەرگەن جوق – ۋنكوۆسكيدىڭ ميسسياسى كەلگەلى ءبىر اي بولعاندا، 1722 جىلعى  20 جەلتوقساندا يمپەراتور كانسي قايتىس بولدى. بۇل وقيعا قونتايشىعا ءبىرشاما تىنشۋ اكەلدى.  ويتكەنى قىتاي تاعىنا كانسيدىڭ 64 ايەلىنىڭ بىرىنەن تۋعان 44 جاسار ۇلى كنياز يۋن وتىرعان.  ۇلى  كنياز يۋن بوعدىحان كانسيدىڭ اماناتىنا قۇپيا وزگەرتۋ ەنگىزۋ جولىمەن، بيلىككە زاڭسىز كەلگەن دەپ سانالدى. سولاي ويلاعان كوپتەگەن تۋىسقاندارىمەن تەكەتىرەس جاعدايعا تۇسكەن جاڭا يمپەراتور ىشكى كۇرەستى قايتكەندە ءوز پايداسىنا شەشۋگە ءتيىس ەدى. سوندىقتان ول ويراتتارمەن سوزىلمالى جاعدايدا تۇرعان سوعىستى توقتاتا تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. قونتايشى تسەۆان رابدان مەن يمپەراتور ين چجەن (يۋنچجەن) ەكەۋى ءبىتىم جاساسىپ، دوستىق جاعدايدا قارىم-قاتىناس جاساپ تۇرۋ جايىندا كەلىسىمگە كەلدى. وسى ءجايت ونىڭ قىتايدان قورعانۋ ماقساتىندا جاساقتاپ جاتقان اسكەرىنىڭ باعىتىن قازاق ەلىنە بۇرۋعا جانە رەسەيمەن قۇرماق بايلانىسىنىڭ مازمۇنىن العاشقى سيپاتىنان وزگەرتۋگە الىپ كەلدى. ول رەسەي بوداندىعىن ايۋكە ۇلگىسىندە قابىلداۋدان دا، قىتايمەن شەكاراسىنا ورىس قامالدارىن سالدىرۋدان دا تايقىدى. ايتسە دە، ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەرىن امالداپ سوزا تۇسكەن  ۋنكوۆسكي ەلشىلىگىمەن جوڭعاريادا قىستايدى، سوسىن، 1723 جىلدىڭ ناۋرىزىنان قىركۇيەكتىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن، قونتايشىمەن بىرگە ىلە القابىندا جانە ىستىقكولگە شىعىسىنان قۇياتىن تاۋ وزەندەرى اڭعارىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. ول ۇلى پەتردىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋعا جانىن سالدى. قونتايشىنى رەسەي پروتەكتسياسىنا كوشۋگە ۇگىتتەدى. ونىڭ يەلىكتەرىندە ورىس گارنيزونى تۇراتىن قامالدار سالۋعا كەلىسىمىن الۋعا تىرىستى. مۇنداي قادامنىڭ جوڭعاريانى قىتايدان سەنىمدى قورعاۋ ءۇشىن پايدالى بولماعىن دالەلدەدى. الايدا تسەۆان رابدان ءوزىنىڭ قىتايلارمەن جانە قازاقتارمەن سوعىسۋىنا قاجەت اسكەري قارۋ-جاراقتى ورىس پاتشاسىنان الۋعا كەلىسكەنىمەن، ورىس اسكەرىنىڭ قانداي دا تۇرمەن بولسىن ەلى ىشىنە كىرۋىنە جول بەرۋدى ويىنا دا المايتىن. ويتكەنى سول ۋاقىتقا دەيىنگى رەسەيمەن تاتۋلىق وڭايشىلىقپەن كەلمەگەن ەدى (ورىستاردىڭ ەرتىس القابى مەن التايدى مىسىقتابانداپ، «اقىرىن باسىپ وتارلاۋى»  سالدارىنان جوڭعار مەملەكەتى ءوز اۋماعىنىڭ بەستەن بىرىنەن ايرىلعان). سول احۋالعا كونگەندىكتەن عانا ولارمەن بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن بولىپ تۇردى. ۋنكوۆسكي جۇرگىزگەن كەلىسسوز كەزىندە قونتايشى داۋلى شەكارا مەن الىم-سالىق جايىن قوزعاعان. ازىرگە ءوز سوعىس ءوندىرىسى زەڭبىرەك قۇيۋدى جولعا قويىپ ۇلگەرمەگەندىكتەن،  وسىناۋ قاھارلى قارۋدى ورىس پاتشالىعىنان الۋدى ماقسات ەتكەن. تسەۆان رابداننىڭ بۇل پيعىلىنا سەپتەسە تۇرا،  ۋنكوۆسكي ميسسياسى نەگىزگى ماقساتىنا قول جەتكىزە المادى. اقىرى، كەلگەن باعىتىمەن كەرى قايتتى. جوڭعار اسكەرىنىڭ قازاق ەلىنە 1723 جىلعى ەرتە كوكتەمدە، اقپان ايىندا جاساعان جويقىن شابۋىلى جانە ونىڭ كۇش-قۋاتى مەن جورىعىنىڭ جەڭىستى ناتيجەلەرى جايىنداعى ناقتى دەرەكتەردى رەسەيگە الا كەلدى... 

قازاق ەلىنە تۇتقيىلدان شابۋىل جاساعان جوڭعار اسكەرىنە تسەۆان رابداننىڭ ۇلدارى گالدان تسەرەن مەن لاۋزان شونو جەتەكشىلىك ەتكەن بولاتىن. جورىققا اسكەري جابدىقتارى جاقسى، زەڭبىرەك، وق-ءدارىلى مىلتىق سىندى قارۋ-جاراقتارى مول، جاۋىنگەر اتتارى جەلدەي ەسكەن قالىڭ قوسىندار قاتىسقان ەدى. جەتى تۇستان سىنالاي كىرگەن ءجۇز مىڭ جاۋىنگەرى بار بەس قارۋى ساي ارميا كۇرسىلدەتىپ زەڭبىرەك اتىپ، مىلتىقتان وق جاۋدىرىپ، شۋ جانە تالاس وزەندەرى اڭعارىنان ءبىر-اق شىقتى. تاسقىن سەلدەي تاسىپ اعىلعان باسقىنشىنىڭ اتتى اسكەرىنە قارسى ءداستۇرلى قىلىش-نايزاسىمەن باتىل كوتەرىلگەن قازاق جاساقتارى توسقاۋىل بولا المادى. توسىن دا جويقىن سوققىدان قاتتى شىعىنعا ۇشىرادى. حالىققا قورعان بولا الماي قالدى.  قورقىنىشتى قاتىگەزدىكپەن استاسقان شابۋىلدان ەل ەسىن جيناي الماي، بەتى اۋعان جاققا ۇدەرە كوشۋگە، ءتىپتى ءۇي-جايىن، دۇنيە-مۇلكىن، مالدارىن تاستاي قاشۋعا ءماجبۇر بولدى. جوڭعارلار تەز ارادا تاشكەنت، سايرام، تۇركىستان، سوزاق، قۇمكەنت، ساۋداكەنت سەكىلدى قازاق شاھارلارىن، ۇزىن سانى 25 قالانى باسىپ الدى. (اڭىزداردا باسقىنشىلاردىڭ تالاي رۋلاردى تۇتاسىمەن قىرىپ جىبەرگەنى ايتىلادى. قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنداعى وسىناۋ اسا قاسىرەتتى كەزەڭ  تاريحتا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتپەن تاڭبالاندى. ەل اۋزىندا ساقتالعان مىنانداي:  «قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى، كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى. قارىنداستان ايىرىلعان قيىن ەكەن، قارا كوزدەن مولدىرەپ جاس كەلەدى. مىنا زامان قاي زامان، قىسقان زامان، باسىمىزدان باق-داۋلەت ۇشقان زامان. شۇبىرعاندا ىزىڭنەن شاڭ بورايدى، قاڭتارداعى قار جاۋعان قىستان جامان. مىنا زامان قاي زامان، باعى زامان، باياعىداي بولا ما تاعى زامان. قارىنداس پەن قارا ورىن قالعاننان سوڭ، كوزدىڭ جاسىن كول قىلىپ اعىزامىن»، – دەپ كەلەتىن  شەكسىز قايعىعا تۇنعان سوزدەرى بار «ەلىم-اي» اتتى رەكۆيەم-انمەن بەدەرلەندى). باسقىنشىلىق سوعىس قازاقتاردىڭ توز-توزىن شىعاردى. ەل تونالدى. جايىلىم مەن ەگىستىك تاپتالىپ، بوساپ قالدى، قولونەرشىلەر قانالدى، ساۋدا توقىرادى، مال باسى كۇرت كەمىدى. جۇرت باس ساۋعالاپ بوسىپ كەتتى. قوس ۇلى سۋ ءامۋ مەن سىر اراسىنداعى وتىرىقشىلار دا ايتىپ-جەتكىزگىسىز كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. اشتىقتىڭ جايلاعانى سونداي، شەجىرەلەردە ساقتالعان حابارلارعا قاراعاندا، ادامدار ولىكتەردى جەرلەمەي، جەۋگە ءماجبۇر بولعان.  بايىرعى بۇحارا، حيۋا، فەرعانا، سامارقان بوساپ قالعان. اسكەرىنىڭ سوعىس قيمىلدارىن ءساتتى جۇرگىزىپ جاتقانى حاقىندا  حابار تيىسىمەن تسەۆان رابدان ەدىل بويىنداعى ويرات تۋىسقاندارىنا – قالماق حاندىعىنا جاۋشى اتتاندىرادى. ءوزىنىڭ اسكەري جورىعىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقتاردى ءبىرجولا جەڭىپ، الداعى ۋاقىتتا جايىق پەن ەدىلدە ايۋكە حانمەن بىرگە جايلاۋعا شىعۋدان دامەلەنەتىنىنەن حاباردار ەتەدى...

             XVI. ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسۋدىڭ العاشقى كەزەڭى

باسقىنشىلاردىڭ قاراقۇرىم  اسكەرى وڭتۇستىك اۋداندارعا توبەدەن جاي تۇسكەندەي باسا-كوكتەي كىرىپ، ەل-جۇرتتى كول-كوسىر قايعى قاسىرەتكە دۋشار ەتكەن «اقتابان شۇبىرىندى» تراگەدياسىنىڭ العاشقى ايلارىندا قازاق امىرشىلەرى قاتتى ەسەڭگىرەپ قالعان.

دۇشپان قازاقتاردىڭ باستى ساياسي ورتالىعى تۇركىستان شاھارىن باسىپ الدى. جەڭىلىسكە ۇشىراعان ەل بيلەۋشىلەرى قاندى شايقاس بارىسىندا  قالانى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. استانادا تۇراتىن باسقارۋشى ەليتانىڭ كوشىپ ۇلگەرمەگەن وتباستارى، سولاردىڭ ىشىندە اعا حاننىڭ بايبىشەسى، وگەي شەشەسى، باۋىرلارىنىڭ ايەلدەرى تۇتقىنعا الىنىپ، جوڭعاريانىڭ ىشكى ۇلىستارىنا اكەتىلدى. ەت-جاقىندارىنان ايرىلۋ ءوز الدىنا، كۇللىقازاق استاناسى مەن ولكەدەگى وعان جاپسارلاس وتىرىقشى ەلدى مەكەندەردىڭ  باسقىنشى ويراتتاردىڭ باقىلاۋىنا ءوتۋى  ەل اعالارىن قاتتى كۇيزەلتتى. ولاردىڭ جاۋعا قارسىلىق كۇرەستى ۇيىمداستىرۋ مۇمكىندىكتەرىن تومەندەتىپ، جىگەرلەرىن جاسىتتى.

مىنە وسىنداي احۋالدا سولاردىڭ ىشىنەن تەز ەس جيىپ، جاعدايدى ايقىن سارالاي بىلگەن جانە تيىسىنشە ماقساتتى ءىس-ارەكەت ۇيىمداستىرا العان جالعىز عانا تۇلعا قازاقتىڭ اعا حانى ابىلقايىر ءباھادۇر بولدى. ول ارال ماڭىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ نامىسىن جانىپ، جوڭعار  اگرەسسياسىن قايتكەندە كەرى قاعۋدى كوزدەيتىن احۋال تۋعىزدى. ءوزىن سودان ءبىر مۇشەلدەن استام ۋاقىت بۇرىن حان كوتەرگەن قۇمدى ءوڭىردى مەكەن ەتكەن بارشانى وتان قورعاۋ ىسىنە جۇمىلدىرا الدى.  سونداعى ەل-جۇرتىنىڭ قولداۋىمەن قىسقا مەرزىم ىشىندە قازاق جانە قاراقالپاق جىگىتتەرىنەن جيىرما مىڭ ساربازدان تۇراتىن قول ۇيىمداستىرىپ، جاراقتاندىردى. اسكەري ونەرگە باۋلىدى. شەشىمتال جورىققا دايىندادى. سوسىن جەر قايىسقان قالىڭ جاساقتىڭ باسىنا ءوزى تۇرىپ، جاۋعا اتتاندى. بىراق وڭتۇستىكتى، وڭتۇستىكتەگى قازاق ەلىنىڭ باس قالاسىن باسىپ العان جوڭعارعا ەمەس، سولتۇستىك-باتىستاعى قالماق يەلىكتەرىنە قاراي شاپتى.

ءباھادۇر حان ويراتتاردىڭ ەكى قيىرداعى مەملەكەتتەرى اراسىندا ءجۇرىپ جاتقان بايلانىستاردىڭ تۇپكى ماقساتىن نە ءوزىنىڭ تۇيسىگىمەن بولجاپ، نە بارلاۋ رەتىمەن جەتكەن ءتۇرلى حابارلار مەن دەرەكتەردى ساراپتاۋ ناتيجەسىندە، الدىن-الا ابدەن ءبىلىپ العان بولاتىن. قالماق حانى ايۋكەنىڭ جوڭعار قونتايشىسى بوپ وتىرعان كۇيەۋ بالاسى عا كومەكتەسۋگە تىرىساتىنى كۇمانسىز ەدى. ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىنداعى قالماق پەن ونىڭ ەرتىستىڭ باستاۋىنداعى ءتۇپ تۋىسى جوڭعار ارالارىن الىپ جاتقان قازاقتى باعىندىرىپ الۋدى بوشوقتۋدىڭ سوناۋ ارنايى زاڭدار جيناعىن  قابىلداپ العان زامانىنان ارماندايتىن. تسەۆان راۆداننىڭ بالالارى وت-قارۋلى ۇلكەن ارمياسىمەن تۇتقيىلدان باسىپ كىرىپ، قازاق ەلىن قانسىراتقان قازىرگى جاعداي كوكەيلەرىن تەسكەن سول ارماندارىن جۇزەگە اسىرۋعا ابدەن قولايلى ءسات تۋعىزعان. جوڭعاردىڭ وڭتۇستىكتەگى جەڭىسىن باياندى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن تەرىستىكتەن قالماقتىڭ شابۋىلداۋى عانا قالعان. اشىق دۇشپانىمەن بەتپە-بەت كەلگەن قازاقتىڭ تۋ سىرتىنان انە-مىنە سوققى بەرۋى ىقتيمال ەدى. ابىلقايىر حان سونىڭ الدىن الۋعا ۇمتىلعان.

ول قاتەلەسپەگەن ەدى. قىز بەرىپ، قىز الىسىپ تۇرعان بۇل ەكى حاندىقتىڭ امىرشىلەرى اراسىندا جەكجاتتىق الىس-بەرىس، اڭگىمە-سۇقباتتار استارىمەن 1640 جىلى بارلىق ويرات تۇقىمدارى قۇرىپ تۇرعان حاندىقتاردىڭ وكىلدەرى قابىلداعان زاڭنامالىق «يكي تساادجين بيچيك» قۇجاتى ءسوز بولاتىن. سوندا نەگىزدەلگەن ۇلى جوسپار ەسكە الىنىپ تۇراتىن. سول بويىنشا  اسكەري-ساياسي وداق قۇرۋ ماسەلەسى قارالىپ جۇرگەن. ال 1723 جىلى كوكتەمگى ءساتتى سوعىس سونى تياناقتاۋدى كۇن تارتىبىنە شىعاردى دا، تسەۆان راۆدان ايۋكەگە ارنايى جاۋشى جىبەرىپ، قازاقتارعا قارسى بىرلەسىپ اسكەري قيمىل جۇرگىزۋدى ۇسىندى.  ونى ايۋكە حان ىقىلاسپەن قابىل الدى. ىزىنشە ورىس پاتشالىعىنا دا قولايسىزدىق تۋعىزىپ جۇرگەن  قازاقتارعا قارسى  جورىق جاساۋ ءۇشىن ۇكىمەتتەن وزىنە وت-قارۋلى جاساق ءبولۋىن وتىنگەن. الايدا جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىندەگى اسكەري جەڭىسىنەن حاباردار رەسەيلىك بيلىك ونىڭ بۇل سوعىسقا ارالاسپاۋىن قوشتامادى.  سەبەبى رەسەي ءۇشىن ەكى قيىرداعى ويراتتىڭ تۇتاسىپ كۇشەيۋىنەن گورى ولاردىڭ اراسىندا دەربەس كۇش رەتىندە قازاقتاردىڭ ساقتالا تۇرۋى ءتيىمدى-ءتىن. وتكەن جىلى عانا ۇلى پەتر قازاق دالاسىنىڭ وزدەرىن شىعىس ەلدەرىنە شىعاراتىن قاقپا ەكەنىن، ونى پايدالارىنا اسىرۋ قاجەتتىگىن ايتقان. ەگەر سول قاقپا زەنگورلاردىڭ قولاستىنا تۇسسە – ورىس ءۇشىن جابىلعانمەن پاراپار ەدى. سەبەبى سول شامادا تسەۆان راۆدان ورداسىنان ورالعان ۋنكوۆسكي ونىڭ ورىس بوداندىعىن قابىلدامايتىنىن، كىتايمەن شەكاراسىنا قامالدار دا سالعىزبايتىنىن جەتكىزگەن. دەمەك، ايۋكەنىڭ تسەۆان راۆدانعا قوسىلۋىنا جول بەرۋگە بولمايدى. سوندىقتان دا وعان بۇل سوعىسقا ارالاسپاعانى ءجون دەگەن سىپايى كەڭەس بەرىلدى.  الايدا قالماق حانى ءبارىبىر العاشقى نيەتىنەن باستارتا قويماعان، ويتكەنى ول قازىرگى جوڭعار سوققىسىنان قانسىراپ جاتقان قازاق ەلىن ورىستىڭ كومەگىنسىز-اق جاۋلاپ الاتىن كۇش وزىندە دە بار دەپ بىلەتىن. ويراتتاردىڭ قانقۇيلى  باسقىنشىلىعى ۇشىراتقان «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» جاعدايىندا ول، شىنىندا، قازاق حاندىعىنا  ەلەۋلى قاۋىپ  ءتوندىرىپ تۇرعان. وسىنى ايقىن اجىراتقان ابىلقايىر حان جەدەل دە ۇشقىر جاساقتارىمەن سىردىڭ ورتا اعىسى تۇسىنان ەدىل قالماقتارىنا قاراي شۇعىل اتتانعان ەدى.

قازاق حانىنىڭ ۇلكەن قولمەن جايىققا قاراي جاساعان شەشىمدى جورىعى قالماق امىرشىلەرىن ابىگەرگە سالدى. ولار ءبىتىم جاساۋ جولىن ىزدەپ، ابىلقايىردىڭ الدىنان ەلشى اتتاندىرادى. الايدا ايۋكەنىڭ سەنىمدى وكىلىنە ابىلقايىر «قالماقتار مەن ورىستارعا قارسى سوعىسۋعا كەلە جاتقانى، جاساعىندا قىرىق مىڭ ساربازى بارى» جايىندا ىمىراسىز مالىمدەمەسىن جاريا ەتەدى. سوندا، يمپەريانىڭ تۇستىكتەگى قالقانىنىڭ جاعدايى مۇشكىلدىگىن پارىقتاعان استراحان گۋبەرناتورى ايۋكە حانعا كومەككە ارتيللەريا كومانداسى مەن التى ەسكادرون سولدات جىبەرەدى. بىراق ونىسى احۋالدى جاقسارتا المايدى. ابىلقايىر حاننىڭ ءىرى اسكەري كۇشى جايىققا جەتكەن بەتتە قارسى شىققان قالماقتاردى العاشقى شايقاستا-اق تاس-تالقان جەڭەدى دە، تەرىستىككە قاراي تەرەڭدەي بەرەدى. قازاق جاساقتارى جەڭىستى شەرۋلەرىن جالعاستىرا تۇسەدى. پاتشا ۇكىمەتى سول جىلدىڭ سوڭىنا قاراي ايۋكەگە «يمپەراتور ۇلىلىعى مارتەبەسىمەن ارايلانعان ءبىزدىڭ قالالارىمىز بەن سەنىڭ – ءبىزدىڭ بودانىمىزدىڭ ۇلىستارىنا كەلە جاتقان» قازاقتار مەن قاراقالپاقتارعا توسقاۋىل قويىپ، «قالالارىمىز بەن ۇيەزدەرىمىزدى تالان-تاراجعا تۇسىرۋگە جول بەرمەۋدى» تاپسىرادى. ارينە، ءتيىستى اسكەري جاردەمى دە بولادى. ناتيجەسىندە، قالماقتاردىڭ بىرىككەن اسكەرلەرى قازاقتاردىڭ جايىق بويىن تۇگەل تازالاۋعا بەت العان قوزعالىسىن توقتاتادى.

1723 جىلدان 1724 جىلعا قارايعى قىس ايلارىندا ەلەۋلى اسكەري قيمىل جاسالعان جوق، بىراق، كوكتەم كەلە (1724 جىلعى اقپاندا ايۋكە حان دۇنيە سالادى),   ابىلقايىر ءباھادۇر مەن ونىڭ ەسەت جانە باسقا دا باتىرلارى باستاعان جاساقتار ەدىل قالماقتارىنا شابۋىلدارىن جاڭعىرتتى. قالماقتار ەسەت باتىردىڭ جاساعىن پاتشا وكىمەتى بەرگەن زەڭبىرەكتەردەن اتقىلاي وتىرىپ جەڭدى. سودان كەيىن ابىلقايىر حاننىڭ باتىرلارى قالماق-ورىس جەرىنە ودان ءارى جورىق جاساۋىن دوعاردى. دەگەنمەن، ەكى جىل بويى ورىن الىپ تۇرعان ءىرىلى-ۇساقتى اسكەري قاقتىعىستار ءوز جەمىسىن بەردى.1724 جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي قالماق حاندىعى بۇدان ءارى قازاق ەلىنە بۇرىنعىداي قاتەر توندىرۋگە قاۋقارى جەتپەيتىن كۇيگە تۇسكەن ەدى.

وسىلاي، سولتۇستىك-باتىس ايماققا جاساعان جورىعى ناتيجەسىندە ابىلقايىر حان ەلدىڭ تەرىستىك جاقتاعى شەكاراسىن قاۋىپسىزدەندىرىپ الدى دا، شاپشاڭ قيمىلداپ داعدىلانعان جاۋىنگەر جاساقتارىن بىردەن تۇركىستان قالاسى باعىتىنا بۇردى. ۇزاق شەرۋدە جولشىباي كەزىككەن جوڭعاردىڭ العى شەپتەگى بەكەتتەرىن بۇزىپ-جارا ۇرىس سالىپ، كۇزدە تۇركىستانعا جەتتى.  جاۋ قولىنداعى قالاعا بىردەن  تىكەلەي شتۋرم جاساپ، تەز ازات ەتتى.  قازاق اسكەرىنىڭ قۋاتتى  شابۋىلى بارىسىندا جوڭعار قونتايشىسىنىڭ بالاسى، تاجىريبەلى قولباسشى لاۋزان شونو قالانى تاستاي قاشىپ، قاراتاۋ قويناۋىنا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. ال ابىلقايىر قازاق استاناسىن بوساتىسىمەن، جەڭىستى شەرۋىن كۇللى وڭىردە جالعاستىردى.   قاھارمان ساربازدارىمەن  تاشكەنتتى جانە سول ايماقتاعى دۇشپان باسىپ العان وزگە دە قالالاردى تۇگەل ازات ەتىپ، جارتى جىلدان استام ءوز قاراۋىندا ۇستاپ تۇردى.

الايدا قازاق جەرىندەگى  جوڭعار اسكەرىنە كوپ ۇزاماي قوسىمشا كۇش كەلىپ قوسىلعان. ءسويتىپ ولكەدە باسقىنشى كۇشى باسىمدىق ەتكەن. سول سەبەپتى، بىرقاتار قانتوگىستى شايقاستاردان سوڭ، 1725 جىلدىڭ كوكتەمىندە  ابىلقايىر ءباھادۇر بۇل ايماقتى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. باتىرلارىمەن بىرگە اۋەلى بۇحارا حاندىعى اۋماعىنا، ودان تەرىستىككە قاراي اۋىستى. ول شەگىنىسىمەن، سىر بويى قالالارىن، جەتىسۋدى جىلدام جوڭعارلار باسىپ الدى. ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حاننىڭ يەلىگىندە ەسەپتەلەتىن ولكە تسەۆان راۆدان قونتايشىنىڭ قولاستىنا قايتادان ءتۇستى.  قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ حالقى مەكەندەيتىن ايماق تاۋەلدىلىك جاعدايدا، جوڭعار نويوندارىنىڭ باقىلاۋىندا قالدى.

بۇل شاقتا تەرىستىكتەگى جەر-سۋ قاتىناستارى تاعى دا شيەلەنىسكەن ەدى. سوعان بايلانىستى  ابىلقايىر حان 1726 جىلى ورتا ءجۇز حانى سامەكەمەن بىرلەسىپ، ون مىڭ جىگىتتەن قۇرالعان قارۋلى جاساقپەن جاڭا جورىققا اتتاندى. قالماق تايشىلارىن ۇلىستارىمەن جايىق بويىنان كۇشپەن قۋعا تىرىستى (جالپى، ابىلقايىر ءباھادۇر قىرىق جىلعا تارتا ۋاقىتقا سوزىلعان جاۋىنگەرلىك، قولباسىلىق، ەل بيلەۋشىلىك  قىزمەتىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ تەرىستىك-باتىس شەگىن قورعاۋدا جان اياماي شايقاسقان، ورىس پاتشاسى وكىمەتىنە «قازاقتار جايىقتان سۋى سارقىلعانشا ايىرىلمايدى» دەپ، ەش بۇلجىماي، تاباندى  تۇردە الىمدەگەن كۇرەسكەر). جايىقتىڭ سول جاعالاۋىندا قازاق اسكەرى جەڭىستى ۇرىستا جۇرگىزگەن ەدى، الايدا وڭ جاعالاۋدا سانى دا باسىم، قارۋ-جاراعى دا وزىق قالماقتاردىڭ ءۇش جاقتان شۇيلىككەن شابۋىلى استىندا قالدى. قورشاۋعا تۇسكەن قازاق جاساقتارى ءتورت كۇن بويى جان الىپ، جان بەرىسە شايقاستى. اقىرى جاعدايمەن ساناسۋعا تۋرا كەلدى. كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ، قوس تاراپ ءوزارا بىتىمگە كەلىستى. ابىلقايىر حان قالماق جاعىنا اماناتقا تاما ەسەت باتىر، تابىن بوكەنباي باتىر  باستاعان ونداعان ساربازىن بەردى. راس، ءبىتىم الداعى ۋاقىتتاردا ەكى جاقتان دا ءالسىن-ءالسىن بۇزىلىپ تۇرادى، كيكىلجىڭدى رەتتەۋ ءۇشىن ودان كەيىنگى جىلداردا سامەكە حان قالماقتارمەن جاڭا كەلىسىمدەر جاسايدى. دەگەنمەن،  تاراپتاردىڭ بۇدان بىلاي شەكارا بۇزباي، بەيبىت قاتار ءومىر ءسۇرۋ جايىندا قول جەتكىزگەن العاشقى ۋاعدالاستىعى ارقاسىندا قازاق امىرشىلەرى سول شاقتاعى جالپى ەل جاعدايىنا ناقتىراق كوڭىل بولۋگە مۇمكىندىك الدى.

  

  XVII. وتان قورعاۋعا بۇكىل حالىقتى جۇمىلدىرۋ

ابىلقايىر ءباھادۇر قالماقتارمەن ەكى ارادا 1726 جىلعى كەلىسىمگە قول جەتكىزىسىمەن، جايىق ايماعىنداعى اسكەري-ساياسي قىزمەتىن وڭتۇستىكتى جايلاپ العان باسقىنشى جوڭعارلارعا قارسى كۇرەسۋ ماسەلەسىنە اۋداردى.

تسەۆان رابداننىڭ قولباسشى ۇلدارى باستاعان جوڭعار اسكەرىنىڭ 1723 جىلعى قانقۇيلى شاپقىنشىلىعى ەكپىنىنە ابىلقايىر حان توتەپ بەرە الماعانىن ەسكە ءتۇسىردى. كەسكىلەسكەن شايقاس بارىسىندا كۇللى وڭتۇستىك جازيرانى قازاق ەلىنىڭ استاناسى تۇركىستانمەن، سول وڭىردەگى بارشا قالالارىمەن جاۋ قولىنا قالدىرۋعا ءماجبۇر بولعانىن، جاساعىنىڭ امان قالعان بولىگىمەن  قاراقۇم اۋماعىنا اۋىسقانىن ەسكە ءتۇسىردى. سول ايماقتاعى جىگىتتەردەن جاڭا قول قۇرىپ، تەرىستىك-باتىسقا اتتانعانىن ويىنا الدى. قانسىراپ جاتقان قازاق ەلىن تەرىستىكتەن شابۋعا دايىندالعان، سونىسىمەن وڭتۇستىك ايماقتى باسىپ العان جوڭعار باسقىنشىلارىمەن تۇتاسۋى ىقتيمال قالماق شابۋىلىنىڭ الدىن العانىن ويلادى.  سول اسكەري شاراسىنان كەيىن، 1724 جىلى ۇلى دالانى تۇستىك-شىعىس باعىتىندا ۇشقىر جاساعىمەن كوكتەي كەسىپ وتكەنىن، جولدا بەكەت سالىپ تاستاعان جوڭعارلارمەن قيان-كەسكى ۇرىس سالا وتىرىپ وڭتۇستىككە ايماققا جارىپ كىرگەنىن ەسىنە الدى. ول ءبىر قاھارماندىققا تۇنعان شاق ەدى. اعا حان بولعالى ورداسى ءتورت قىس تورىندە ورنالاسقان قازاق استاناسىن جاۋىنگەر جاساقتارىمەن سوندا جاۋدان بىردەن تازارتقان. ولكەنىڭ استانا اينالاسىنداعى باسقىنشى اياعى استىندا قالعان وزگە قالالارىن، بارشا جەر-سۋدى، ۇزىن سانى وتىز ەكى ۇلىستى ازات ەتكەن.  بىراق ايماقتاعى وسىناۋ جەڭىمپاز شەرۋىن، ءوڭىردى قايتارىپ العان قاندى شايقاستاردىڭ سالتاناتتى ناتيجەسىن باياندى ەتە المادى. التى-جەتى ايدان كەيىن،  1725 جىلى ايماقتى قايتا تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سولاردى ەسكە ءتۇسىرىپ سارالاي كەلە، ورداسى ورنالاسقان تۇركىستان شاھارىن، كۇللى قازاق جەر-سۋىن ازات ەتكەن قالپى تۇراقتى ۇستاپ  تۇرا الماۋىنىڭ سەبەبىن ىزدەدى. سول سەبەپتى جويۋ جولىن پارىقتادى.

«اقتابان شۇبىرىندى»  سالدارىنان قالىپتاسقان جاعدايدا ەلدى، جەر-سۋدى ساقتاۋ جانە قورعاۋعا بايلانىستى ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ابىلقايىر حان ادال اتقارىپ كەلە جاتقان. قاراماعىنداعى اسكەري كۇشتىڭ جاۋجۇرەكتىگىندە، سوعىسۋ ونەرىنە جاقسى ماشىقتانعانىندا، وندىق، جۇزدىك، مىڭدىق توپتاردان جاساقتالعان قۇرىلىمىنىڭ ۇيلەسە ارەكەت ەتە العانىندا كۇمانى جوق. ول جاۋىنگەر ساربازدارى مەن ساردارلارىنا كىنا ارتا المايدى. سولارمەن بىرگە  ساۋىت شەشپەي، اتتان تۇسپەي، جالپاق قازاق دالاسىن تەرىستىك-باتىسى مەن وڭتۇستىك-شىعىسى ارالىعىندا ءارىلى-بەرىلى كوكتەي ءوتىپ الدەنەشە اسكەري جورىقتار جاساعان. سول جەڭىستى جورىقتارى بارىسىندا ەل-جۇرتقا ءوزىنىڭ اعا حان مارتەبەسىن ءىس جۇزىندە مويىنداتقان. ەندى ول قازاق مەملەكەتىنىڭ باسشىسى، اعا حانى رەتىندە، ەلدى جاۋدان تۇتاستاي ازات ەتۋ شاراسىن جاساۋعا ءتيىس بولاتىن.  ال بۇل شارانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ كىلتى دۇلەي باسقىنشىعا قارسى بۇكىل حالىقتى كوتەرۋدە جاتىر ەدى. جەڭىستەرىن باياندى ەتە الماۋىنىڭ سەبەبى مەن سىرى سول كىلتتى ءوزىنىڭ جانە وزىمەن قوسا بارشا امىرشىلەردىڭ ۋاقىتىندا دۇرىس پايدالانا الماعاندىقتارىندا جاتقان. 

دەمەك، جاۋعا قارسى ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ شايقاسۋ ماسەلەسىن تۇڭعىش رەت حالىق ورتاسىنا سالعان، ءوزىن اق كيىزگە وتىرعىزىپ حان كوتەرگەن 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايى ىسپەتتى جاڭا باسقوسۋ ۇيىمداستىرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارا بولۋعا كەرەك.  اعا حاننىڭ مۇنداي كوزقاراسىن باتىس پەن سولتۇستىكتەگى جەر-سۋ كيكىلجىڭدەرىن وزىمەن بىرگە شەشۋگە اتسالىسىپ جۇرگەن سامەكە حان بىردەن قولدايدى. الايدا قازاق حاندىعىنىڭ وڭتۇستىك اۋماعى جانە جەتىسۋ ولكەسى تولىعىمەن جوڭعارلار قولاستىندا جاتقان. سول باسقىنشى اكىمشىلىككە بودان رەتىندە  ءتۇرلى الىم-سالىعىن بەرىپ، تاشكەنت سىندى شاھاردا تاۋەلدىلىك احۋالدا كۇن كورىپ وتىرعان ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حانعا وسى توقتامدى تەز جەتكىزۋ كەرەك. ابىلقايىر ءباھادۇر حان بەكەم شەشىم جاسادى. جاڭعىز وعان ەمەس، ەڭ الدىمەن ەلدەگى جۇزدەر بيلەرىنە (وردابيلەرگە), ايماقتارداعى بارلىق بي، باتىر، رۋباسى، باس ادامدارعا جانە اقساقالدارعا شۇعىل تۇردە جاۋشىلار اتتاندىرىلدى...   

ابىلقايىر ءباھادۇر ەلدىڭ اعا حانى لاۋازىمىمەن قازاق استاناسى تۇركىستانعا ورنىققانىندا، باتىس ولكەدەگى كىشى جۇزگە قاراستى ەل-جۇرت ىشىنەن كوپ اۋىل ونىڭ ورداسىمەن بىرگە سول اۋماققا كوشىپ كەلىپ قونىستانعان. جاز ايلارىندا اعا حاننىڭ كوشپەلى ورداسى سولاردىڭ اراسىنا – ارىس سۋىنىڭ سالاسى بادام وزەنىنىڭ القابىنا تىگىلەتىن. سول سەبەپتى دە سونداعى ورداباسى اتالاتىن جەردى 1710 جىلدان كەيىنگى جاڭا بۇكىلحالىقتىق قۇرىلتاي وتەتىن ورىن ەتىپ بەلگىلەدى. ءسويتىپ، ابىلقايىردىڭ جازعى ستاۆكاسى قونىس تەۋىپ جۇرگەن ورداباسى بيىگىندە 18-ءشى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنەن وتە بەرە، 1726 جىلعى قارا كۇزدە، باسقىنشى جوڭعارعا قارسى كۇرەسپەك حالىقتىڭ احلاقي رۋحىن نىعايتقان، تيىسىنشە، وتان سوعىسىن جەڭىسكە جەتكىزۋ ءۇشىن ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن قولىن قۇرۋعا بەكەم بايلام جاساعان ايگىلى ءماجىلىس ءوتتى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى كۇللى جۇرتشىلىق وكىلدەرىن 20-شى عاسىردىڭ سوڭعى ونجىلدىعىندا سوندا جيناپ، جاۋدان قورعانۋدا ەل بىرلىگىنىڭ ماڭىزدى ءرول اتقارعانىن سالتاناتپەن اتاپ ءوتتى. ال 21-ءشى عاسىردىڭ باسىندا ورداباسى شوقىسىنىڭ ۇشار باسىنا اق مارمارمەن قاپتالعان ءۇش قىرلى بيىك ەسكەرتكىش مۇنارا تۇرعىزىلدى. ءۇش قىرىنداعى ارنايى تاقتالاردا  اتاقتى ءۇش ءبيىمىزدىڭ بارشانى سۇيسىنتەتىن قاناتتى سوزدەرى جازىلدى...

قازاق حالقىنىڭ باسقىنشىعا قارسى شەشىمدى تۇردە وتان سوعىسىنا شىعۋىنا بايلانىستى تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي سىندى ءۇش ۇلى ءبيىمىزدىڭ ەسىمدەرى ەرەكشە قۇرمەتپەن ايتىلاتىنى ءمالىم.  ولار بارلىق قازاق رۋ-تايپالارىن جوڭعارلارعا قارسى بىرىكتىرۋ ماسەلەسىن قاراۋ ءۇشىن ورداباسى قۇرىلتايىن شاقىردى دەلىنەدى. قالىڭ بۇقارامەن تىعىز بايلانىستا بولۋدىڭ جولى رەتىندە، بيلىككە قارا قازاق وكىلدەرىن تارتۋ قاجەتتىگى ەسىم حاننىڭ كەزىنەن باستاپ مويىندالعانى بەلگىلى. ونىڭ «ەسكى جول» اتالعان زاڭناماسىنىڭ تۇپكى ءمانى دە سول بولاتىن. سونى باسشىلىققا العان تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا بەلگىلى بيلەر ەلدى باسقارۋ جانە زاڭداردى سوناۋ «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» ۇلگىسىمەن جەتىلدىرۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە قاتىستىرىلدى. ايگىلى «جەتى جارعى» وسى ءۇش ءجۇز بيلەرىنىڭ بەلسەنە اتسالىسۋىمەن قابىلدانعان. مىنە  سولار  ەل باسىنا كۇن تۋعان كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا ەل بوپ بىرىگىپ قارسى تۇرۋ ۇرانىن كوتەردى.  ەل ساناسىنا سولاي سىڭگەن. ۇلى جۇزدەگى ون ءبىر تايپانى، ورتا جۇزدەگى التى تايپانى، كىشى جۇزدەگى جيىرما بەس تايپانى بىرىكتىرەتىن ءۇش تايپالىق وداقتى ورتاق مۇددەگە  ۇيىستىرۋداعى بۇل اسا كورنەكتى تۇلعالارىمىزدىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالاي وتىرىپ، ولاردىڭ ۇلى كەڭەستى وتكىزۋدە باس ءامىرشىنىڭ باستاماسىنا ساي سولاي ارەكەت ەتكەنىن ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان قيسىندى كورەتىنىمىزدى ءبىز جاسىرمايمىز. 18-ءشى عاسىردا سودان بۇرىنعى كەزدەردەگىدەي داعدىمەن، بۇكىلحالىقتىق ماجىلىستەر مەن كەڭەستەر اسا جوعارى دارەجەلى بيلەۋشىلەردىڭ وردالارىندا جۇرگىزىلىپ جۇرگەنىن تاريحشىلار مويىندايدى. مۇنداي جيىندارداعى بيلەردىڭ ءسوزى قاشاندا ءوتىمدى كەلەتىن، بيلەر وزگە شونجارلاردان ءاردايىم باسىم تۇسەتىن. ەسىم حان زامانىنان بەرى حان بيلىگىنىڭ ءوزى سول بيلەر كەڭەسىنىڭ شەشىمىنە تاۋەلدى بولاتىن.   

 «اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتى كەزىندە اسكەر باستاپ قازاق ەلىنىڭ تەرىستىگىنە دە، تۇستىگىنە دە  ازاتتىق جورىقتارىن جاساعان ابىلقايىر حاننىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەستى ورىستەتۋ ءۇشىن كۇللى ەل ازاماتتارىن بىرىكتىرۋدى كوزدەگەندە، وسىناۋ اتاقتى بيلەردىڭ كومەگىنە سۇيەنگەنى تاريحي شىندىققا ابدەن ساي كەلەدى. جۇزدەردىڭ حاندارى، جەكەلەگەن رۋ-تايپالار مەن قالالاردى باسقاراتىن كىشى حاندار، سۇلتاندار، رۋباسىلار، ايماقتارداعى بيلەر، اقساقالدار، وزگە دە باس ادامدار جانە، ارينە، باتىرلار باس قوسقان قۇرىلتاي باسقىنشىدان وتاندى ازات ەتۋ ءۇشىن جالپاق ەل ىشىنەن بىرىككەن قول جيۋدى ءبىراۋىزدان قولدادى. قازاق بىرىككەن اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى  مىندەتىن اعا حان ابىلقايىر باھادۇرگە جۇكتەدى.

قازىرگى قالىپتاسقان كوزقاراس بويىنشا – قۇرىلتاي كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردى اعا حان لاۋازىمىنا ەمەس، باس قولباسشى ەتىپ قانا سايلادى دەلىنەدى. مۇنداي كوزقاراستاعىلار قازاقتىڭ بۇل كەزدەگى اعا حانى بولات حان بولاتىن دەپ سانايدى. الايدا بايىپتى عىلىمي زەرتتەۋلەر بولات حاننىڭ، بىرىنشىدەن، اعا حان ەمەس، ورتا ءجۇز حانى بولعانىن، ەكىنشىدەن، ول «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعاندا دۇنيە سالعانىن ايتادى. دەمەك، باس قولباسشى رەتىندە تاڭدالعان  ابىلقايىر ءباھادۇردى ورداباسى قۇرىلتايىندا اعا حان مارتەبەسىنە سايلاۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى، ول بۇل مارتەبەگە تاۋكە حاننىڭ ءىزباسارى قايىپ حان قازا تاپقاننان بەرى، 1719 جىلدان يە بولاتىن.  1724 جىلدان ورتا ءجۇز حانى سامەكە مەن 1720 جىلدان ۇلى ءجۇز حانى جولبارىس ونى وزدەرىنەن بارلىق جاعىنان جوعارى بولعاندىقتان دا مويىنداعان، كونە مەريتوكراتيالىق ءتارتىپتى باسشىلىققا العان بيلەر كەڭەسىنىڭ قولداعان، وسىلاي ول جەتى جىلدان بەرى اعا حان سانالاتىن. ەگەر بۇل باستاپقى كەزەڭدە زاتى ەمەس، تەك اتى عانا بار لاۋازىم سانالسا، سوندىقتان دا ونى جۇرت تەك كىشى ءجۇز حانى دەپ قانا قابىلداعان بولسا دا، جوڭعاردىڭ جويقىن شاپقىنشىلىعىنان بەرمەنگى كۇللى قازاق دالاسىن شارلاپ كورسەتكەن جاۋىنگەرلىك، قولباسىلىق ەڭبەگى مەن ەرلىگى ونىڭ ءىس جۇزىندە اعا حان ەكەنىن دالەلدەگەن ەدى. قازاق حاندىعىندا تاقتا وتىرعان ءامىرشى ادەتتە اسكەردىڭ دە باس قولباسشىسى بولاتىن، دەمەك، ابىلقايىرعا باس قولباسشىلىقتى بەرۋ ونىڭ اعا حان ەكەنىن مويىنداعاندىقتان، ەل ءۇشىن جانىن وتقا دا، سۋعا دا سالعان جانقيارلىعىن باعالاعاندىقتان جاسالعان شارا. 1710 جىلعى قاراقۇم قۇرىلتايىندا دا، 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايىندا دا ول وزىنە كورسەتىلگەن سەنىمدى اقتاپ، حان دارەجەسى مىندەتتەيتىن قولباسىلىقتى ادال اتقاردى. 

  ابىلقايىر حان ءۇش جۇزدەن جينالعان ايگىلى باتىرلارمەن اسكەري كەڭەس وتكىزىپ، شۇعىل سارباز جيناۋ، ولاردى سوعىس ونەرىنە تەزدەتىپ ۇيرەتۋ، سوسىن ەلدى بىرتىندەپ دۇشپان ەزگىسىنەن ازات ەتۋ جوسپارىن قۇردى. ءبىرىنشى كەزەكتە بىلتىرعى جەڭىستى شەرۋدەن كەيىن قايتادان جاۋ قولىندا قالعان استانادان باستاپ ايماقتاعى بارلىق قالالاردى جوڭعار بيلىگىنەن قۇتقارۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە شىقتى.  «ۇلكەن وردا قونعان»، «كىشى وردا قونعان» دەگەن جەر اتاۋلارى ابىلقايىر ءباھادۇر حان مەن ونىڭ كومەكشىلەرىنىڭ سول كەزدەگى ازاتتىق سوعىسىن باسقارعاندا ارەكەت ەتكەن ورتالىقتارىن اڭعارتسا كەرەك. بىرىككەن قازاق ارمياسى اتالمىش وردالاردا جاسالعان سوعىس جوسپارلارىنا ساي ۇرىستار جۇرگىزىپ، وڭتۇستىكتەگى قالالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازات ەتە باستادى...

 حVIII. وتان سوعىسىنداعى ءىرى جەڭىستەر

جوڭعارلار قازاق جەرىنىڭ شىعىسى مەن جەتىسۋدى جانە سىرداريانىڭ ورتا اعىسى ءوڭىرىن باسىپ العاننان سوڭ  ۇلىتاۋعا قاراي بەت بۇرعان. ورداباسى قۇرىلتايى جىگەرلەندىرگەن بىرىككەن قازاق اسكەرلەرى ابىلقايىر حاننىڭ قولباسشىلىعىمەن تۇركىستان–تاشكەنت القابىنداعى ونداعان قازاق قالاسىن قايتادان جاۋدان تازارتىپ، ەلدىڭ ورتالىق ايماعىنا بەتتەگەن جوڭعار قولىنا شەشۋشى سوققى بەرۋگە ازىرلەندى.

باس قولباسشى ابىلقايىر حاننىڭ باسشىلىعىمەن قازاق باتىرلارى 1726 جىلدىڭ سوڭىندا جانە 1727 جىلى اسكەري قيمىلداردى ۇيلەسىمدى ءارى ۇتىمدى جۇرگىزە وتىرىپ، تورعاي دالاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە ءىرى جەڭىستەرگە جەتتى.  ۇلىتاۋ ماڭىنداعى بۇلانتى مەن بىلەۋتى وزەندەرىنىڭ جاعالارىندا وتكەن شايقاس ەل ايبىنىن ەرەكشە اسقاقتاتتى. قازاق جاساقتارى جوڭعارلارمەن اۋەلى قارساقپاي قىراتتارىنان باستالاتىن سول قوس وزەن قۇيىپ جاتقان شۇبار-تەڭىز كولى ماڭايىندا سوعىسقان. تالقاندالعان باسقىنشىلار كولدەن ارمەن قاشقاندا، اتالعان ەكى وزەن ارالىعىنداعى قاراسيىر (ونى «شوقى» ماعىناسىن بەرەتىن قاراسيرە دەپ تە اتايدى) جازىعىندا ولارعا قاتتى سوققى بەرىپ، تاماشا جەڭىسكە جەتتى. دۇشپان ويسىراي ۇتىلعان بۇل ۇرىس تاريحقا بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاسى دەگەن اتپەن ەندى. وسى ءىرى جەڭىس ناتيجەسىندە قازاق جاساقتارى جوڭعار كۇشىن ۇلىتاۋعا جەتكىزبەي توقتاتتى. شايقاستا قانجىعالى بو­گەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاقشاق جانىبەك، تاما ەسەت، باسەنتيىن مالايسارى، تاراقتى بايعوزى، تايلاق، ساڭىرىق، قابانباي، دەربىسالى، ساتاي، ەسەت، جانىبەك، تىلەۋلى سىندى كورنەكتى قولباسشىلار مەن كوپتەگەن باتىرلار، بارشا ساربازدار كوزسىز ەرلىك كورسەتتى. جوڭعارلار زور شىعىنعا ۇشىراپ، كەرى قاشتى.

بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاسىنىڭ تاريحتاعى ماڭىزى ەرەكشە. ويتكەنى اتا جاۋدى تالقانداعان وسىناۋ ۇرىس حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ازاتتىق ءۇشىن، وتان ءۇشىن  كۇرەسكە ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن بىلەك شىعارىپ  كوتەرىلۋگە جىگەرلەندىرە ءتۇستى. قازاق ساربازدارى بۇدان كەيىن احلاقي جانە رۋحاني ۇستەمدىككە يە بولىپ، جوڭعارلار باسىپ العان جەر-سۋلارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازات ەتە باستادى. بۇل 1727 جىل ەدى. (سول جەڭىستەن كەيىن جازىقتىڭ ورتالىعىنداعى مايدان كىندىگى بولعان توبە «قالماق قىرىلعان» دەپ اتالىپ كەتتى. بۇلانتى القابىنداعى بۇگىندە ء«ۇيتاس» دەپ اتالاتىن، قابىرعالارى­نىڭ قالىڭدىعى قوس قۇلاشتاي، كۇمبەزدەپ ورىلگەن توبەسى قۇلاعان قۇرىلىس وسى ايتۋلى جەڭىس قۇرمەتىنە كەزىندە سالىنعان ەسكەرتكىش بولعان دەسەدى.   ال تاۋەلسىزدىك جىلدارى بابالار ەرلىگىنە شەكسىز ريزا يگىلىكتى ۇرپاق تاراپىنان سونداعى شوقىلاردىڭ بىرىنە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلدى). وسى جىلى كەنەتتەن قونتايشى تسەۆان رابدان (سىبان راپتان) دۇنيە سالدى دا، جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىندەگى كۇشتەرىنە ارتتارىنان قوسىمشا كومەك كەلمەي قالدى. بۇل جاعداي بەلگىلى دارەجەدە رۋحى كۇشەيە تۇسكەن قازاق جاساقتارىنىڭ جەڭىستى شەرۋىنىڭ ساتىمەن جالعاسا بەرۋىنە قولايلى جاعداي تۋعىزعان بولاتىن.

تسەۆان رابداننىڭ ءولىمى حاندىق ىشىندە دۇربەلەڭ تۋعىزدى. تاققا ونىڭ ۇلكەن ۇلى گالدان تسەرەن (قالدان سەرەن) وتىرعان. ول اكەسىنىڭ ويدا جوقتا دۇنيەدەن كەتۋىن وگەي شەشەسى – حان تاعىنا تالاسۋى ىقتيمال ءىنىسى لاۋزان شونونىڭ تۋعان اناسى سەتەرجاب پەن سول شاقتا قالماق حاندىعىنان كەلگەن ەلشىلەردەن كوردى. قاتىگەزدىكپەن جازالاۋلار جۇرگىزدى. سوسىن حاندىقتىڭ شىعىس شەكاراسىنا  نازار اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. وندا تسين-قىتاي امىرشىلەرى بوعدىحان اۋىسقان (يمپەراتور كانسي قايتىس بولىپ، تاققا يۋنچجەن وتىرعان)  كەزدەگى ۋاعدالاستىقتى جيىپ قويىپ، ەلگە قايتادان قاۋىپ توندىرە باستاعان ەدى. سوعان بايلانىستى  گالدان تسەرەن اسكەرىنىڭ نەگىزگى كۇشىن سول جاققا شوعىرلاندىرۋعا كىرىستى. سودان كوپ ۇزاماي قىتايلىقتارمەن قارىم-قاتىناس شيەلەنىستى دە، جوڭعارلار ولارمەن جاڭا سوعىستى باستادى. وسىنداي جاعدايدا گالدان تسەرەن قازاق جەرىندەگى جاساقتارىنىڭ ءبىراز بولىگىن جوڭعار ەلىنىڭ شىعىسىنداعى مايدانعا سالۋ ءۇشىن كەرى شاقىرىپ العان.  بۇل احۋالدى قازاق ەلىنىڭ قاراتاۋ ءوڭىرى مەن وڭتۇستىگىندەگى جەر-سۋدى باسقىنشىدان تازارتۋ كۇرەسىندە جۇرگەن ابىلقايىر حان مۇقيات سارالاعان دا، 1730 جىلدىڭ كوكتەمىندە جاۋعا اڭىراقاي دالاسىندا شەشۋشى سوققى بەرگەن بولاتىن. اڭىراقاي شايقاسى قازاق حالقىنىڭ 18-ءشى عاسىردا جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزگەن وتان سوعىسىنىڭ ەڭ ەلەۋلى بەلەسى، رۋحتى كوتەرىپ، بولاشاققا دەگەن سەنىمدى بەكىتكەن جەڭىستى شىڭى رەتىندە وتە ورىندى تۇردە ماقتان تۇتىلادى. ايگىلى جەڭىس ەل ساناسىنان ەشقاشان وشپەس ءۇشىن تاۋەلسىزدىك ازاماتتارى ۇرىس بولعان دەپ سانايتىن شۋ-ىلە تاۋلارىنداعى جەرلەرگە – سۇڭقار تاۋىنىڭ ەتەگىنە 1998 جىلى جانە ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا اڭىراقاي تاۋىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندەگى المالى كەنتىنىڭ جانىنا، سونداي-اق، الماتىدان بىشكەككە شىعاتىن حالىقارالىق جولدىڭ بويىنا، داڭعىلدىڭ قاسكەلەڭنەن ون شاقتى شاقىرىم ارىدەگى  وڭتۇستىك جاعىنا ارنايى ەسكەرتكىش تاقتالار قويعان.  

جۇرتشىلىق ساناسىنا سىڭىرىلگەن مالىمەت بويىنشا – شارتاراپتان جينالعان ساربازداردان بىرىككەن وتىز مىڭدىق قازاق قولى قىرىق مىڭدىق جاۋ اسكەرىمەن ءبىر-ءبىر جارىم ايداي ۋاقىت بويى سوعىسىپ جەڭىسكە جەتكەن. الايدا جەڭىمپاز قازاق جاساقتارى جۇرگىزگەن شايقاستار سونىمەن دوعارىلعان، قازاقتار بۇل سوعىستى ءارى قاراي دامىتا الماعان، سەبەبى «شايقاس سوڭىندا بولات حان جارالانىپ، قايتىس بولعاننان كەيىن» (تاعى ءبىر كوپ تارالعان قيسىن بويىنشا – «دىمكاس بولات حان ناۋقاسىنان دۇنيە سالعان سوڭ»)  باستالعان «تاق ءۇشىن تالاس» وعان كەدەرگى كەلتىرىپتى-ءمىس، كوپشىلىك «بولات حاننىڭ بالاسى جاس ابىلمامبەتتى قولداعان» دا، «بۇعان نارازى بولعان ابىلقايىر مايدان دالاسىن تاستاپ، كىشى ءجۇزدىڭ قولىن باتىسقا،  ورتا ءجۇز قولىن سامەكە حان سولتۇستىككە» الىپ كەتىپتى-ءمىس.

عىلىمي زەرتتەۋلەر بۇل ۇيعارىمداردىڭ جاڭساقتىعىن كورسەتەدى. بىرىنشىدەن، وتكەن تاراۋلاردا ايتقانىمىزداي، بولات حان 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعان كەزەڭدە ومىردەن وتكەن. اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن (1730) حان سايلاۋىن جاساۋعا قاجەتتىلىك تۋعان جوق. ويتكەنى سوعىستى جەڭىستى شىڭىنا جەتكىزگەن باس قولباسشى ابىلقايىر ءباھادۇر ءارى اعا حان دا بولاتىن، ونىڭ ۇستىنە،  ابىلقايىرمەن تاق تالاسىنا ءتۇسىپ باسەكەلەسەتىندەي دارەجە جاس جاعىنان دا، بەدەل جاعىنان دا ەشبىر كىشى حاندا بولعان ەمەس.  ەكىنشىدەن، «ابىلقايىر مەن سامەكەنىڭ مايدان دالاسىن تاستاپ» كەتۋى مۇلدەم وزگە سيپاتتا جانە باسقا جاعدايعا بايلانىستى ورىن العان. بۇل جايىندا كەيىنىرەك ءسوز ەتەرمىز...

قۇرامىنا تاريحشى، گەولوگ-گەومورفولوگ، ەتنوگراف، ارحەوگراف، پالەوكليماتولوگ، شىعىستانۋشى، پالينولوگ، گەوگراف عالىمدار ەنگەن زەرتتەۋشىلەر توبى 2005–2007 جىلدارى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ ورتاڭعى بولىگىنە بىرنەشە رەت ەكسپەديتسياعا شىققان.   جاساعان دالالىق زەرتتەۋلەرى مەن ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەلەرىن بىرنەشە سالالىق عىلىمي ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى قاتىسۋىمەن وڭدەگەن. ءسويتىپ،  اتاقتى شايقاس وتكەن اڭىراقاي وڭىرىنە كەشەندى تۇردە  جۇرگىزگەن ارنايى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن سىندارلى عىلىمي تىلمەن ەڭبەكتەرىندە بايان قىلىپ، كەيبىر قالىپتاسقان پىكىرلەرگە سىن كوزبەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتەتىن قورىتىندىلار جاساعان بولاتىن.

ەكسپەديتسيالار كەزىندە تاريحي وقيعا ايماعى جەر بەتىنەن، سونداي-اق بيىكتەن (ۇشاقتان) سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى، اۋماقتاعى نەگىزگى تابيعي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وبەكتىلەردى گەوگرافيالىق، گەومەتريالىق تۇرعىدا كورسەتەتىن عىلىمي سىزبالار جاسالدى. جەر بەدەرى مەن سۋ كوزدەرىنىڭ قازىرگى سىرت كەسكىنىنە عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ەسەپتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ولاردىڭ ءۇش عاسىرعا جەتە-عابىل ۋاقىت ۇشىراتقان وزگەرىستەردەن بۇرىنعى كەيپى ەلەستەتىلدى. جەر مەن مەكەن-جايدىڭ تاريحي اتاۋلارى، ءار كەزگى گەوگرافيالىق كارتالار، ولكەنى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ تۇرمىستىق جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرى، ولاردىڭ تىرشىلىگى مەن قىزمەتىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن ماتەريالدىق قالدىقتارى، بۇرىنعى اڭىراقاي اۋىلى تۇرعىندارىنىڭ ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىنە بەرگەن اقپاراتتارى قاراستىرىلدى.  سولاردىڭ ءبارىن ولكەنىڭ اسكەري-ساياسي تاريحىمەن تىعىز بايلانىستا زەرتتەي وتىرىپ، ايماقتىڭ 1730 جىلعى تابيعاتى مەن جورىمالى بەينەسىن جانە تاريحي شايقاستىڭ باس-اياعى مەن ءوتۋ رەتىن عىلىمي ادىسپەن قالپىنا كەلتىرۋ ارەكەتى جاسالدى.

قىسقاسى، عالىمدار زەرتتەۋگە الىنعان ءوڭىردىڭ توپوگرافياسىن، گەومورفولوگياسىن، لاندشافىن، پالەوكليماتىن، ارحەولوگياسىن، تاريحي توپونيميكاسىن، كارتوگرافياسى مەن ەتنوگرافياسىن، سول تۇستا ورىن العان ساياسات پەن جاۋگەرشىلىكتەر شەجىرەسىن جان-جاقتى تالداپ، زەرتتەي كەلە، الىنعان دەرەكتەردىڭ پانارالىق سينتەزى نەگىزىندە، اڭىراقاي شايقاسىنىڭ ناقتى بولعان جەرىن، ءدال ۋاقىتىن جانە سونداعى وقيعالاردىڭ قانداي رەتپەن وتكەنىن،  قازاق اسكەري جاساقتارىنىڭ اڭىراقاي تاۋى اۋدانىندا جوڭعارلارعا قارسى ۇستانعان شابۋىلداۋ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاعان. ىرگەلەس عىلىمدار وكىلدەرىن تارتا وتىرىپ  ۇيلەسىمدى سيپاتتا جاسالعان زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە وتان تاريحىن بىلۋگە قۇمارتۋشىلار تانىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسەتىن تىڭ جاڭالىقتار اشىلدى، سولاردىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى  اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىستى ەدى.

فولكلورلىق دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا، وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى شايقاسى بولعان  تاريحي مايدان دالاسى اڭىراقاي جوتالارى مەن الاكول جازىعى ارالىعىندا، ياعني،  اڭىراقاي القابىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە جاتىر. وسىنى نەگىزگە العان زەرتتەۋشىلەر  اڭىراقاي شايقاسىنىڭ تابيعي شەكاراسى وڭتۇستىك-باتىستا – سۋ بولەتىن سالا مەن اڭىراقاي (كونە كارتالاردا – كۇمىستى) جوتالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس شوقىلارىن، باتىسىندا – قوپالى وزەنى مەن قاراكەمەردىڭ تارماقتارىن، سولتۇستىك-شىعىستا – بەسكول القابىن، ال شىعىستا – سارىبۇلاق وزەنىنىڭ اڭعارىن الىپ جاتقان 210 شارشى شاقىرىمدىق  اۋماق دەپ تاپتى. قازاقتاردىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا كورسەتكەن جالپىحالىقتىق قارسىلىعىنىڭ قورىتىندى كەزەڭىندەگى باستى اسكەري قيمىلدار وسى اۋداندا ءوتتى. ايگىلى شايقاس دالاسى ايقىن ءۇشبۇرىش ءتۇرىن ەلەستەتەتىنى انىقتالعان. ءۇشبۇرىشتىڭ تابانىندا اڭىراقاي قىرقالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس باۋرايى، ال قوس قاناتىندا – بيىك جارقاباقتى قوپالى جانە سارىبۇلاق وزەندەرى جاتىر. ەكى سۋ ورتاسىنداعى بەسكول القابىندا بارلىق قورعانىس شارالارى ەسكەرىلىپ سالىنعان مىقتى بەكىنىستى قامال (قازىرگى قالماقتوبە) بوي كوتەرگەن.  (جەتىسۋداعى وسى قالماقتوبە كەشەنى ونداعى قورعانىس قامالى مەن ءوز اسكەرىنىڭ ۇرىس جۇرگىزۋىن جەڭىلدەتۋدى، ال دۇشپاننىڭ ارەكەتىن قيىنداتۋدى كوزدەيتىن بارلىق فورتيفيكاتسيالىق قۇرىلىسىمەن جانە وعان جاردەمىن تيگىزەتىن نىساندارىمەن بىرگە تۇڭعىش رەت 2005–2007 جىلدارى تاريحشى يرينا ەروفەەۆانىڭ باسشىلىعىمەن اشىلىپ، ءىشىنارا زەرتتەلدى).

«قالماقتوبە» جوڭعاردىڭ وڭتۇستىك-شىعىس شەكاراداعى ەڭ ءىرى قاراۋىل بەكەتى ەدى. ونى 1653–1666 جىلدارى بەلگىلى ويرات نويونى (سالقام جاڭگىردى جەكپە-جەكتە جەڭگەن دەلىنەتىن) گالدامبا  سالدىرعان بولاتىن. وسى بەكىنىس پەن ءۇش تاراپتاعى تابيعي شەكارالار سول اۋماقتى  مەكەندەۋشى باسقىنشىلاردى قازاقتاردىڭ ىقتيمال شابۋىلىنان سەنىمدى تۇردە قورعاپ تۇرعان. تەك سولتۇستىك-شىعىس جاعى (قوپالى، قاراكەمەر جانە سارىبۇلاق القاپتارىنىڭ ەڭ تومەن ءارى جازىق بولىكتەرى عانا) ءبىرشاما اشىق، ياعني سىرتقى قارۋلى جاساقتاردىڭ سول جەردەن عانا  كىرە الۋى ىقتيمال ەدى. بەكىنىستىڭ شىعىسىنان 8–10 شاقىرىمداي  جەردەن ۇلكەن قالماق  جولى وتەتىن. وسىناۋ كوش جانە كەرۋەن جولى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن قازاق دالاسىنىڭ باتىس ايماعى مەن سولتۇستىك-باتىسىنا قاراي سوزىلىپ، جوڭعاريانى ەدىل-جايىق ارالىعىنداعى قالماق حاندىعىمەن  بايلانىستىرىپ جاتاتىن.   سوندىقتان دا ونىڭ قازاق ءۇشىن دە، قالماق ء ۇشىن دە ۇلكەن اسكەري-ستراتەگيالىق ماڭىزى بار بولاتىن.

جالپى، شۋ مەن تالاس وزەندەرى الابىنان  شۋ-ىلە تاۋلارى اۋدانىنا دەيىنگى  گەوگرافيالىق كەڭىستىكتە ويراتتاردىڭ 19 اسكەري-قورعانىس بەكەتى ورنالاسقان، ولار 17-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان 18-عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى جوڭعار حاندىعىنىڭ شەكارالىق ايماعىن  بەلگىلەپ، ويرات كوشتەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قازاق حاندىعىنىڭ حالقى ورنالاسقان اۋماقتاردان قورعاپ تۇرعان. (ابىلقايىر حان باسقارعان ازاتتىق شايقاستارى ناتيجەسىندە جوڭعارلاردىڭ العى شەپتەرىندەگى اسكەري-قورعانىس بەكەتتەرى الىنىپ، وڭىرلەر دۇشپاننان تازارتىلعان، العىس سەزىمىنە بولەنگەن قازاق حالقى ەلدى ازات ەتۋشى باس قولباسشىعا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، وسى وڭىرلەردەگى تالاي جەر-سۋ اتتارىن ابىلقايىر ەسىمىمەن اتاپ كەتتى). قازاق جەرىنە سالىنعان جوڭعار بەكىنىستەرىندەگى قارۋلى جاساقتارعا اسكەرباسى ەتىپ قونتايشى گالدان تسەرەن ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى لاتسزان تسەرەندى 1728 جىلدىڭ ورتاسىندا تاعايىنداعان. بىرىككەن قازاق اسكەرى وتان سوعىسىنىڭ اڭىراقاي مايدانىندا سول تاجىريبەلى جوڭعار قولباسشىسى باسقارعان باسقىنشىلارعا قارسى شەشۋشى شايقاسقا شىقتى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قىتاي-جوڭعار قاتىناسى قايتا شيەلەنىسىپ، 1729 جىلى تسين يمپەرياسى  جوڭعار حاندىعىنا قارسى جاڭا سوعىس اشقان. سوندىقتان حاندىقتىڭ ءامىرشىسى گالدان تسەرەن قونتايشى 1730 جىلدىڭ باسىندا قازاق ايماعىن مەكەن ەتكەن حالقى ىشىنەن  سوعىسۋعا قابىلەتتى ويراتتاردىڭ كوبىن اسىعىس تۇردە وڭتۇستىك مايدانعا شاقىرۋعا ءماجبۇر بولدى. جەتىسۋداعى اسكەري-قورعانىس بەكەتتەرىندە سانى شاعىن قاراۋىل جاساقتارىن عانا قالدىردى. وسىنشاما قولايلى احۋالدى قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگىندە ازاتتىق كۇرەسىن جۇرگىزىپ جۇرگەن ابىلقايىر حان پايدالانىپ قالۋعا تىرىستى. ايالداماستان، اسكەري كۇشتەرىن شۋ-تالاس وزەندەرى ارالىعىنان وڭتۇستىك-باتىس بالقاش ماڭى اۋدانىنا باعىتتادى. ءسويتىپ، 1730 جىلعى ءساۋىردىڭ باسىندا، جوڭعاردىڭ قازاق جەرىندەگى اسكەري-ساياسي جۇيەسىنىڭ بەسكول (قالماقتوبە) فورپوستىنا قازاقتاردىڭ بىرىككەن قولى سول كەزگى اسكەري ءىلىم-ءبىلىمنىڭ  وزىق ءتاسىلىن قولدانا وتىرىپ شابۋىل جاسادى.

قازاق جاساقتارى اڭىراقاي ءۇشبۇرىشىنا سولتۇستىكتەگى باستى داڭعىل بولىپ تابىلاتىن ۇلكەن قالماق جولىمەن ەمەس، قاراما-قارسى ەكى باعىتتان (بالقاشتىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعاسى مەن شۋ القابىنان) كەلدى. شابۋىلدىڭ نەگىزگى ماقساتى  اڭىراقايدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بۇرىشىنداعى قالماقتوبە بەكىنىسىنە شوعىرلانعان 5-6 مىڭدىق جوڭعار اسكەرىن قورشاپ الىپ، جويىپ جىبەرۋ بولاتىن. باس قولباسشى ابىلقايىر حان شەشۋشى شابۋىلدا قولدانعان ادىسىندە حالىقتىڭ كوپعاسىرلىق ءداستۇرى بار «دالا سوعىسى» ورايىنداعى اسكەري ويعا، ونىڭ «اڭدى جان-جاعىنان قاۋمالاپ اۋلاۋ» تاسىلىنە سۇيەنگەن-ءتىن. جاۋىنگەرلىك سوعىس قيمىلدارىن ايگىلى قازاق قولباسىلارى مەن باتىرلارى قاتىسقان ءۇش اتتى جاساق جۇزەگە اسىردى. ولاردىڭ ەكەۋى  سارىبۇلاق پەن قوپالىداعى جاۋعا وتكەل بولۋى ىقتيمال جازىق تۇستاردى تورىدى ءارى قالماقتوبە بەكىنىسىن شابۋىلدادى. شاقپاقتى، بىلتەلى مىلتىقتارمەن اتقىلاي وتىرىپ،  اۋەلى دۇشپاننىڭ قامالىن  باسىپ الدى، سوسىن بەكىنىستىڭ ماڭىنا توپتاسقان جانە ونى تاستاپ شىققان ويراتتاردى تىقسىرا قۋىپ، تاۋعا قاشۋعا ءماجبۇر ەتتى. قاشقان جاۋدى اڭىراقايدىڭ ورتالىق شاتقالدارىنا بەكىنگەن ساداقشىلار قارسى الدى...

بۇل 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇرىندىرعان جويقىن شاپقىنشىلىقتان بەرى تىنىمسىز ءجۇرىپ كەلە جاتقان، 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايىنان كەيىن ايرىقشا سەرپىن العان وتان سوعىسىنداعى شەشۋشى شايقاس بولدى. وسى اۋماقتا قازاق حالقى، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ساربازدارىنان قۇرالعان حالىق جاساعى باسقىنشى-جوڭعارلاردى ءبىرجولاتا جەڭدى.  بايىرعى كۇشتى دە قاھارلى قارسىلاسىن وسىعان دەيىن جاۋلاپ العان قازاق جەرىنەن قۋىپ شىقتى. ءسويتىپ، ازاتتىق جولىنداعى قيىندىعى مول كۇردەلى قاھارماندىق داستاندى ءىس جۇزىندە سالتاناتتى جەڭىسپەن اياقتادى.

  

حIX. وتان سوعىسىنداعى جەڭىس جانە ءبىتىم 

بىرىككەن قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ابىلقايىر حان 1730 جىلعى ءساۋىردىڭ سوڭىندا جوڭعار قونتايشىسى گالدان تسەرەنمەن بەيبىت كەلىسىمشارت جاسادى. سول اكتىمەن «اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتىنەن بەرى ءورشي ۇسكەن قانتوگىستى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا اينالعان اڭىراقاي شايقاسىن قورىتىندىلاپ، 1723–1730 جىلدارعى وتان سوعىسىنا جەڭىستى نۇكتە قويدى.  بۇل جەڭىس قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن نىعايتتى، حالىقتىڭ ەتنوستىق بىرلىگىن، تۇتاستىق سەزىمىن جانە ءوز ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، جۇزدەر، رۋ-تايپالار اراسىنداعى اۋىزبىرشىلىكتىڭ ماڭىزىن  ارتتىردى.

كوشپەندى حاندىقتار ىشىندەگى اسا قۋاتتى جوڭعار ءامىرشىسى گالدان تسەرەندى جەڭگەن اتاعى ابىلقايىر ءباھادۇردى ساياسي تۇرعىدا قازاقتىڭ اعا حانى مارتەبەسىندە تانىتا ءتۇستى. قادىرلى باتىر-حانىنىڭ ەسىمىن جەڭىستى شايقاستار جۇرگىزگەن تاۋ، وزەن، اڭعارعا بەرگەن (ارقادا «قالماققىرىلعان» دەگەن جەردە «ابىلقايىر وزەنى»، شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ اراسىندا «ابىلقايىر دالاسى» بار. سوندا «قالماق قىرىلعان» دەگەن ەكى جەر اتاۋى ساقتالعان. قاراتاۋ قويناۋىندا «ابىلقايىر بۇلاعى» بار. «ۇلكەن وردا قونعان»، «كىشى وردا قونعان» دەگەن جەر اتاۋلارى – ازاتتىق سوعىسىن باسقارعان اعا حان، كىشى حان ستاۆكالارىنىڭ تۇرعان ورنىن كورسەتەدى. ال بالقاشتىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايگىلى اڭىراقاي شايقاسى وتكەن وڭىردە، ىلەگە تاقاۋىراقتا  – حانتاۋ، ودان شۋعا قاراي سوزىلىپ جاتقان «ابىلقايىر جالى» دەگەن تاۋ اتاۋى ساقتالعان. بۇگىن ءبىزدىڭ  كوڭىلىمىز قانشاما تارىلىپ، قازاقتىڭ 1723–1730 جىلدارداعى وتان سوعىسىنىڭ باس قاھارمانىنىڭ ەڭبەگىن مويىنداعىمىز كەلمەسە دە، گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ دا، ءبىزدىڭ دە كىم ەكەنىمىزدى كوزگە شۇقىپ ايتىپ تۇرعان جوق پا؟) ءوز جۇرتىندا عانا ەمەس، كورشى ەلدەردە دە ول ۇلكەن قۇرمەتكە بولەندى. ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ بيلەۋشىلەرى ونىمەن تۋىستىق قارىم-قاتىناسقا جەتۋگە ۇمتىلدى. قولباسشى، ءامىرشى، ساياساتكەر ابىلقايىر حان اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىنگى جاعدايدى كورەگەندىكپەن سارالاي بىلگەندىكتەن، جوڭعار قونتايشىسىمەن بىتىمگە كەلدى...

الايدا بۇل تۇجىرىمنىڭ تاريحشىلار اراسىندا: «اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن قازاق بيلەۋشىلەردىڭ اراسىندا جىك تۋدى» دەگەن ماعىنادا كوپتەن قالىپتاسقان، ءتىپتى رەسمي «قازاقستان تاريحىنىڭ» ءۇشىنشى تومى تاڭبالاپ قويعان ەليتا ىشىندە «جوعارعى بيلىك ءۇشىن كۇرەس»   جۇرگەنى جايىنداعى پىكىرگە قايشى ەكەنى تۇسىنىكتى. رەسمي تاريح: «تاۋكەنىڭ ۇلى، قايتىس بولعان اعا حان بولاتتىڭ ورنىنا ورتا جۇزدەن – سامەكە، كىشى جۇزدەن ابىلقايىر ۇمىتتەندى. كوپشىلىكتىڭ تاڭداۋى ابىلمامبەتكە ءتۇستى. سامەكە مەن ابىلقايىر وزدەرىن ەلەۋسىز قالدىردى دەپ تاۋىپ، شايقاس الاڭىنان كەتىپ قالدى، سول ارقىلى قازاق جەرلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدىڭ ورتاق ىسىنە وڭدىرماي سوققى بەردى»، – دەپ حابارلايدى. ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى تاريح كىتابىنىڭ كۇنى كەشە – 2010 جىلى جارىق كورگەن اكادەميالىق باسىلىمىنىڭ تاپ وسىنداي ەسكىرگەن ماعلۇماتتى شەگەلەپ  تاراتۋى وكىنىشتى-اق. ويتكەنى سودان ءبىر مۇشەل ىلگەرىدە، وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىندا،  جەكەلەگەن تاريحشىلار (ايتالىق، ي.ەروفەەۆا) سەنىمدى دەرەككوزدەردى اينالىمعا تارتۋ ارقىلى ونداي بايلامنىڭ قاتە ەكەنىن دالەلدەگەن بولاتىن. بولات حاننىڭ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتىنىڭ باستاپقى جىلدارىنىڭ بىرىندە دۇنيەدەن وتكەنىن، ونىڭ ەشقاشان اعا حان بولماعانىن، اعا حان مارتەبەسى 1715 جىلى قايىپقا، 1719 جىلى ابىلقايىرعا تيگەنىن، اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن ەشقانداي دا اعا حان (ۇلى حان) سايلاۋى وتكىزىلمەگەنىن دالەلدەگەن زەرتتەۋلەرىن جاريا ەتكەن ەدى. «سامەكە مەن ابىلقايىر وزدەرىن ەلەۋسىز قالدىرعاندىقتان» ەمەس، كۇن تارتىبىندەگى جاعدايعا بايلانىستى، سوعىس اياقتالىپ،  ءتيىستى ءبىتىم جاسالعاننان سوڭ، وزدەرىنە قاراستى رۋ-تايپالار مەكەندەيتىن اۋماقتارعا كۇن تارتىبىنە شىققان ماسەلەلەردى رەتتەۋ ءۇشىن كەتكەن بولاتىن. دەمەك، «شايقاس الاڭىنان» كەتىپ قالدى دەۋ دە، «سول ارقىلى قازاق جەرلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدىڭ ورتاق ىسىنە وڭدىرماي سوققى بەردى» دەپ تۇجىرىمداۋ دا ناقتى تاريحي شىندىققا سايكەس كەلمەيدى.

باس قولباسشى ابىلقايىر حان وڭتۇستىكتە بەلگىلى ءبىر ماقساتتا، بەلگىلى ءبىر مولشەردە اسكەري كۇش قالدىردى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى «تسين ۇلى ديناستياسىنىڭ حرونيكاسى» دەگەن اتپەن جاريالانعان قىتاي قۇجاتتارى جيناعىندا قازاق حانى ابىلقايىر (ابۋەرحايلي) قازاق جىگىتتەرىنىڭ 70 مىڭدىق اسكەرىن ءوز بۇيرىعىمەن ءىنىسى بۇلقايىرعا (بۋەرحايلي) باسقارتىپ، جوڭعارلارعا قارسى جورىققا شىقتى دەلىنەتىن اقپارات كەلتىرىلگەن.  سونداي-اق ولاردىڭ شۋ-تالاس جەرىندە تۇراتىن ويراتتاردىڭ مىڭ شاڭىراعىن تۇگەل باسىپ العانى جانە جوڭعاريانىڭ وزگە كوشى-قوندارىنان 2–3 مىڭ ات ايداپ اكەتكەنى ايتىلعان. بۇل وقيعا يمپەراتور يۋنچجەن باسقارعان مەرزىمنىڭ 9-شى جىلىنداعى 2-ءشى ايدا ورىن الدى دەپ كورسەتىلگەن. ونى ءبىزدىڭ تاريحشىلار 1731 جىلعى ناۋرىز بەن ءساۋىر ايلارىنىڭ باستاپقى كۇندەرىنە سايكەسەدى دەپ بەلگىلەپ ءجۇر. يمپەراتور كانسي 1722 جىلى قايتىس بولدى، ارتىنشا تاققا يۋنچجەن وتىردى. دەمەك، يمپەراتور يۋنچجەننىڭ بيلىكتى قولعا العان ۋاقىتى 1722 جىل، ال ونىڭ يمپەريانى باسقارعان مەرزىمىنىڭ توعىزىنشى (توعىز ەمەس!) جىلى 1730 جىلعا، ياعني جوڭعارلارعا قارسى وتان سوعىسىن تامامداعان اڭىراقاي  شايقاسى بولعان جىلعا تۋرا كەلەدى. دەمەك يۋنچجەن جىلناماسىنىڭ 9-شى جىلىنداعى 2-ءشى ايدا، ياعني 1730 جىلعى 8 ناۋرىز بەن 6 ءساۋىردىڭ اراسىندا باس قولباسشى ابىلقايىر حان، الدىڭعى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، اسكەرىن شۋ-تالاس ايماعىنان اڭىراقاي وڭىرىنە اۋىستىرىپ، جوڭعار كۇشتەرىمەن شەشۋشى شايقاسقا شىعۋعا ازىرلەندى جانە ونى ءساتتى جۇرگىزىپ، سول ءساۋىردىڭ سوڭىنا قاراي گالدان تسەرەننىڭ كۇيەۋبالاسى، تاجىريبەلى اسكەرباسى   لاتسزان تسەرەن باسقارعان جوڭعار جاساقتارىن ءبىرجولا جەڭدى دە،   مامىر ايىندا قونتاشىنىڭ وزىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، بىتىمگە كەلگەن.  سودان سوڭ ويراتتاردىڭ ىقتيمال شابۋىلدارىنا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن بۇلقايىر سۇلتان قولباسشىلىق جاسايتىن اسكەردى وڭىردە قالدىرىپ، ءوزى باتىس شەكاراعا اتتاندى.

جوعارىدا اتالعان تسين بوعدىحانى يۋنچجەننىڭ جىلناماسىندا «گالدان تسەرەننىڭ ءىنىسى لوبۋتسزيان-شۋنۋ (لاۋزان شونو) قازاق حانى ابىلقايىردىڭ قىزىن ايەلدىككە الدى، قازىر، ىڭعايى، قازاق جەرىندە تۇرادى» دەگەن مالىمەت بار. ءبىز مۇنىڭ اقيقاتى قانداي ەكەنىن ايتا المايمىز، دەگەنمەن، ابىلقايىر حاننىڭ بايبىشەسى قىزىمەن تۇركىستانداعى ورداسىنان 1723 جىلى تۇتقىندالىپ جوڭعارياعا اكەتىلگەنىن ەسكە الساق، لاۋزان شونو حان قىزىن الۋى ىقتيمال دەپ پايىمدايمىز. اتالمىش قىتاي دەرەككوزىندە ودان ءارى: «لاۋزان شونو مۇراگەر رەتىندە اكەسىنىڭ تاعىنا وتىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن 1-ءشى ايدا ءوز جاۋشىلارىن  گالدان تسەرەنگە جىبەردى» دەگەن حابار ايتىلادى. بۇل وقيعا، شاماسى، تسەۆان رابدان دۇنيەدەن كوشكەن 1727 جىلدى مەڭزەسە كەرەك. الدىڭعى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، گالدان تسەرەن اكەسى تسەۆان رابداننىڭ كەنەتتەن بولعان ءولىمىن ءوزىنىڭ وگەي شەشەسى،  لاۋزان شونونىڭ تۋعان اناسى سەتەرجابتان كورەدى دە، ونى بالالارىمەن، سونداي-اق سول تۇستا قالماقيادان (بالكىم، قىتاي جىلناماسىندا ايتىلعانداي ماقساتپەن  لاۋزان شونودان) كەلگەن ەلشىلەردىڭ كەيبىرىن ولتىرەدى. سوندىقتان، بوعدىحان سارايىنىڭ شەجىرەسىندە ودان ءارى ايتىلعانداي، «گالدان تسەرەن ونىڭ اناسىن، سونداي-اق بىرگە تۋعان ءىنىسى مەن قارىنداسىن ولتىرگەندىكتەن»،  لاۋزان شونو «گالدان تسەرەننەن ءوش الۋدى قاتتى تىلەپ ءجۇر. وعان اسكەري شابۋىل جاساعىسى كەلەدى». بۇنداي احۋالدىڭ ابىلقايىر حاننىڭ ويراتتارمەن دە، قالماقتارمەن دە ءبىتىم جاساۋىنا جاناما تۇردە بولسا دا اسەر ەتۋى مۇمكىندىگىن مويىندايمىز. (تەك  لاۋزان شونو «قازاق جەرىندە تۇرادى» دەگەنى جاڭساق، ول قالماق حاندىعىندا  تۇرعان.  قونتايشى گالدان تسەرەن ءوزىنىڭ تاعىنا باسەكەلەس دۇشپانىن ۇستاپ بەرۋدى قالماق حانى تسەرەن دوندۋكتان تالاپ ەتكەن بولاتىن).

اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن جاسالعان بەيبىت كەلىسىمشارت ەكى جاققا دا ءتيىمدى ەدى. گالدان تسەرەن قازاقتارمەن بىتىمگە كەلۋ ارقىلى تسين-قىتاي جاعىنداعى شەكاراسىنا اسكەري كۇشتەرىن توپتاستىرۋعا مۇمكىندىك الدى. يمپەراتور يۋنچجەن ويراتتارمەن سوعىستى قايتا جاڭعىرتۋ جايىندا 1729 جىلى شەشىم قابىلداعان بولاتىن. قازاقتارمەن 1730 جىلى بىتىمگە كەلىپ، قولىن كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك العان قونتايشى سول جىلدىڭ وزىندە قىتاي اسكەرىن باركول ماڭىندا تاس-تالقان ەتىپ، ەندى التايدا سوعىسۋعا ازىرلىك جۇرگىزە باستادى. ال جوڭعارمەن سوعىستى ودان ءارى سوزباي، ءبىتىم جاساۋدى ماقۇل كورگەن ابىلقايىر حان سولتۇستىك-باتىس شەكاراعا جاڭا شابۋىلدارىمەن قايتادان  قاۋىپ-قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعاندار كورشىلەرمەن – ورىس مەملەكەتىنە قاراستى كازاكتار قاۋىمىمەن،  قالماق جانە باشقۇرت ەلدەرىمەن ارا-قاتىناستى رەتكە كەلتىرۋگە اتتانعان ەدى. ول ورىس يمپەرياسىمەن شەكاراداعى  مازاسىزدىقتى تىنىشتاندىرۋعا كۇش سالدى.

1730 جىلعى مامىر ايىندا ابىلقايىر حاننىڭ تورعاي ولكەسىندەگى جازعى ورداسىنا كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ باس ادامدارى باس قوستى. بۇل ماجىلىستە ورىس شەكاراسىنا تاقاۋ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن  جۇرتقا قىرعيداي ءتيىپ جۇرگەن جايىق جانە ءسىبىر ورىس كازاكتارىنىڭ، ەدىل قالماقتارىنىڭ شاپقىنشىلىق قىلىقتارى، قالماقتارمەن اراداعى قاتىناس، جوڭعاردى جەڭۋگە بايلانىستى، قازىرگى ساتتە ءبىرشاما رەتتەلىپ، تىنشىعانمەن، ءتۇبى ءبىر تۇركى بولسا دا، جەلكەلەرىندەگى وتارشىل اكىمدەرىنىڭ استىرتىن ايداپ سالۋىنا كونىپ، قازاق اۋىلدارىنا تۇتقيىلدان  جورتۋىلداتىپ ايرىقشا  مازا كەتىرىپ جۇرگەن باشقۇرتتار جايى تالقىعا ءتۇستى. وسىناۋ ماجىلىسكە دەيىن ابىلقايىر حانعا باشقۇرت ەلىنىڭ قۇرمەتتى ادامى تارحان الدار ەسەنگەلدين (يسەكەەۆ) جولىعىپ قايتقان. بۇل سودان جيىرما شاقتى جىل بۇرىن ابىلقايىر ءباھادۇردى باشقۇرت تاعىنا شاقىرۋدى ۇيىمداستىرعان، ونىمەن بىرگە ورىسقا قارسى يىق تىرەسە كۇرەسكەن اسكەري-باسشى تۇلعا بولاتىن. بۇل قوس ۇزەڭگىلەس ءباھادۇر ارادىك كەزدەسىپ، ءاردايىم دوستىق پەيىلمەن جىلى سۇقباتتاسىپ وتىراتىن. وسىناۋ كوزقاراستارى ەرتەدەن جاراسقان ەكى ەل اعالارىنىڭ سۇقباتتارى ءاردايىم ءوزارا تۇسىنىستىك راۋىشتە وتەتىن. ەندەشە وسىناۋ قارۋلاس ءام پىكىرلەس قوس ءامىرشىنىڭ قاراماعىنداعى ادامدار نەلىكتەن ءوزارا شابۋىلعا شىعا بەرۋىن دوعارمايدى؟ مۇندا قانداي سىر بار؟ ارينە، ەكەۋارا وتكەن كەڭەستىڭ بۇگە-شىگەسىن بىلمەگەنمەن، شامالاۋعا بولادى: ولار سول ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋدەگى كەدەرگىلەردى ساراپتاپ، ولاردى جويۋ جولدارىن اقىلعا سالىستى... 

(كەزىندە يمپەرياعا قارسى تۇرعان باشقۇرت جەتەكشىسىن ءوز جاعىنا ۇتىمدى تارتا العان پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ ۇسىنۋىمەن وعان اتالعان تارحان ايىرىم-بەلگىسى بەرىلگەن. جالپى، تارحان اتاعى التىن وردا حاندارى داۋىرىندە شىركەۋ ادامدارىنا ولاردىڭ ءوز شارۋالارىن شەشۋگە ەرىكتى ەكەندىكتەرىن كورسەتۋ ءۇشىن بەرىلىپ تۇرعان. كەيىن ونى ورىس كنيازدەرى دە جەكەلەگەن ادامدارعا الىم-سالىقتان بوساتىلاتىنىن، داۋلى ماسەلەلەردە ەشكىمگە باعىنباي، تەك ۇلى كنيازدىڭ ءوز قۇزىرىنا كەلۋگە حاقىلى ەكەندىگىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن بەرىپ ءجۇردى. ءبىر-ەكى مارتە تارحاندىق بەرۋ مۇلدەم جويىلىپ تاستالدى دا، بودان ۇلتتاردىڭ بەدەلدى ادامدارىن يمپەرياعا سەنىمدى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن، قايتا ەنگىزىلدى. باشقۇرت كوتەرىلىسشىسى الداردى تارحان مارتەبەسىنە كوتەرۋ ارقىلى پاتشا اكىمشىلىگى ونى وزىنە وركەنيەتى تاسىلمەن تاۋەلدى ەتتى. قازاقتار اراسىندا دا تارحان بولعاندار بار).

سول جىلعى مامىردا حاننىڭ جازعى ورداسىنا جينالعان كىشى جانە ورتا جۇزدەر سۇلتاندارىنىڭ، باتىرلارى مەن بەلگىلى ادامدارىنىڭ قۇرىلتايىندا ورىس پاتشاسىنىڭ ۇكىمەتىمەن ونىڭ قولاستىنداعى قالماق، باشقۇرت جانە ورىس كازاكتارىنىڭ قازاق ەلىنە شابۋىلدارىن دوعارتۋدى كوزدەيتىن ءبىتىم جاساۋ جونىندە شەشىم قابىلدانعان...

حX. ءمان-ماعىناسى بۇرمالانىپ ومىرگە ەنگىزىلۋگە جازىلعان بەتبۇرىس

ورداسىندا وتكەن ماجىلىسكە قاتىسۋشى بيلەر، باتىرلار، باس ادامدار مەن سۇلتانداردىڭ تەرىستىكتەگى الىپ كورشىمەن ءبىتىم جاساسۋ جايىنداعى ۇجىمدىق شەشىمىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ابىلقايىر حان ورىس پاتشايىمىنا ارنايى حات جازدى. ونى اپارىپ تاپسىرۋ مىندەتتەلگەن ەلشىلەرىنە جولداعى ورىس اكىمىنە كورسەتۋ ءۇشىن دە حات بەردى، سوسىن ولارمەن وڭاشا ۇزاق كەڭەسىپ، ديپلوماتيالىق ساپار بارىسىندا قول جەتكىزۋلەرى ءتيىس ماسەلەلەردى پىسىقتادى...

ۇزاماي قۇرامىندا ون ءبىر ادام بار ابىلقايىر حان ەلشىلىگىنىڭ كەرۋەنى ورىس يمپەرياسىنىڭ استاناسىن بەتكە ۇستاپ، يمپەراتور ايەل اننا يواننوۆناعا حاننىڭ حاتىن تاپسىرۋ ءۇشىن ارنايى ساپارعا شىققان. جولشىباي توقتاعان ورىس قالالارىنداعى پاتشا اكىمشىلىكتەرى سانكت-پەتەربۋرگتى بەتكە ۇستاعان قازاق ەلشىلىگىنىڭ العا قويعان ماقساتى جايىندا ولاردان سۇراپ بىلگەن ماعلۇماتتارىن جوعارىعا جولداپ وتىرعان.  سولاردان مىنانداي اقپارات ءمالىم. 1720 جىلعى 20 شىلدەدە ەلشىلىك ۋفاعا كەلگەن. سول جەردە، ۋفانىڭ اسكەري كەڭسەسىندە، «قۇتلۇمبەت بي، سەيتقۇل باتىر، توقتامىس مىرزا» اۋىزشا اڭگىمەدە ءۇش بولىككە جۇيەلەنگەن مىنانداي مالىمەت بەرگەن:

ءبىرىنشى. «كوشپەندى قازاق حالقى 40 مىڭ شاڭىراق بولادى، ولاردىڭ باستى ادامى ابىلقايىر حان، ەلشىلىكتى سول جىبەرگەن. ودان باسقا تاعى ەكى  حانى بار – باراق جانە ابىلمامەت. ۇلى جانە كىشى تاۋلاردا، سىر، سارىسۋ جانە تورعاي وزەندەرى بويلارىندا، قاراقۇم دالاسىندا جانە سول جاقتارداعى باسقا جەرلەدە كوشىپ-قونىپ جۇرەدى. سول جاقتاردا قازاق قالالارى بار: باستى قالاسى تاشكەنت، ونداعى قوجا جولبارىس حان، ەكىنشى قالا تۇركىستان، ونىڭ يەلەنۋشىسى سامەكە حان، ءۇشىنشى قالا سايرام، ونداعى يەلەنۋشى كۇشىك حان. وسى قالالارعا قارايتىن قىستاقتاردىڭ سانى از ەمەس. بارلىق كوشپەندىلەردىڭ دە، قالالىقتاردىڭ دا حاندارى – مۇراگەرلىكتى ۇستانادى. ولاردىڭ، قازاقتاردىڭ، زاڭى – مۇسىلماندىق». 

ەكىنشى. وسىعان دەيىن وسى قازاق حاندارى قونتايشىمەن جانە ەدىل قالماقتارىمەن، سونداي-اق باشقۇرتتارمەن سوعىسقان. قازىر ولار قونتايشىمەن دە، قالماقتارمەن دە تاتۋلاستى، ال باشقۇرتتار ولارمەن، قازاقتارمەن، يمپەراتوردىڭ ۇلىلىعىنىڭ ەرىك-جىگەرى بىلدىرىلمەيىنشە تاتۋلاسار ەمەس. ال قازاق حاندارى وزگە حالىقتاردىڭ شابۋىلدارىنان داڭقتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ پروتەكتسياسى ارقىلى قورعانۋعا مۇددەلى، سوندىقتان ولار مۇنى ابىلقايىر حانعا تاپسىردى.  سودان ونىڭ ەلشىلەرى بارلىق حانداردىڭ كەلىسىمىمەن بەلگىلى ءبىر شارتتى پاتشايىمعا جەتكىزۋ ءۇشىن جىبەرىلىپ وتىر. 

ءۇشىنشى. ەگەر «ۇلى مارتەبەلى يمپەراتريتسا قازاق حاندارىن بوداندىققا قابىلداۋعا كەڭشىلىك ەتىپ نۇسقاۋ بەرسە»، ءسويتىپ باشقۇرتتاردىڭ جانە وزگە دە رەسەيلىك بودانداردىڭ ولاردان ولجالاعان بەندەلەرىن قازاق حاندارىنا قايتارسا دەگەن ۇسىنىستارىن ايتپاق. سوندا  ولار، قازاق حاندارى، وزدەرىندەگى ولجالانعان رەسەيلىك بودانداردى قايتارۋعا جانە قىزمەت ەتىپ، ياساك (بۇلعىن، تۇلكى، قۇندىز، سۋسار جانە باسقا دا اڭ تەرىلەرى تۇرىندە الىناتىن الىم-سالىق – ب.ق.)   تولەپ جۇرگەن باشقۇرتتار ءتارىزدى «ادال قىزمەت ەتۋگە» جانە ياساك بەرۋگە ۋادە ەتەدى. ال ەگەر ولارعا الدەبىر دۇشپاندا شابۋىل جاساسا، ولاردى، «قازاق حاندارىن ۇلى مارتەبەلىنىڭ بوداندارىنداي» ەسەپتەسە دەيدى.

ماتىننەن بايقالىپ تۇرعانداي، ەلشىلەر باشقۇرتتارمەن ءتىل تابىسۋ (تۇتقىندارمەن الماسۋ، ەكىنشى قايتىپ ءوزارا شابۋىل جاساسپاۋ) جايىندا، باشقۇرتتار يمپەريا قاراماعىنداعى ەل بولعاندىقتان،  يمپەراتريتسادان ارنايى نۇسقاۋ بەرۋىن سۇراماق. مۇنداي تىنىشتىققا جاعداي تۋعىزىلعان جانە پاتشايىم سىرتقى دۇشپانداردان قورعانۋعا سەپتەسكەن جاعدايدا، قازاقتار دا باشقۇرتتار ءتارىزدى ياساك بەرىپ تۇرۋعا ءازىر. ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرى رەسەي استاناسىنا ساپارىنىڭ ماقساتىن وسىنداي اۋقىمدا عانا تۇسىندىرۋگە حاقىلى بولعان. ماتىندەگى ءبىز تىرناقشاعا العان جالىنىشتىلىق كۇي تانىتاتىن سويلەمدەر ورىس اكىمشىلىكتەرىندەگى قىزمەتشىلەردىڭ پاتشالىق يمپەريا اتالعالى بەرى استامشىلىق دەرتى ۇدەي تۇسكەن پيعىلدارىنا سايكەس ءوز جاندارىنان قوسقان ۇعىمداردى بىلدىرەدى.

ۋفادان سانكت-پەتەربۋرگكە جولدانعان اقپاراتتا «ال ولارعا جول كورسەتىپ كەلە جاتقان باشقۇرتتار اسكەري كەڭسەگە قازاقتاردىڭ ۋفادان التى اپتادا، ال ولاردان، باشقۇرتتاردان، ءبىر ايدا  اتپەن جۇرگەندە جەتۋگە بولاتىن جەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەنىن ايتقان» دەگەن حابار بار. ورىستاردان وسىنداي قاشىقتىقتا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ ولارعا باسىبايلى بودان بولۋعا بەيىلدىگىن ءبىلدىرۋى قيسىنسىز ەكەنى دالەل تىلەمەسە كەرەك. بوتەن تەكتىلەردىڭ تىلدەرىندەگى قۇجاتتاردى ورىسشالاعاندا ءوز پيعىلدارىن تۇجىرىمداپ قويۋدى ورىس اكىمدەرى قالماقتارمەن جاساعان كەلىسىمشارتتارىندا كورسەتكەن (باسقى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، 17-ءشى عاسىردا جاسالعان قۇجات بويىنشا قالماقتار ورىستارمەن اسكەري وداق قۇردىق دەپ ساناسا، ورىستار ولاردى بوداندىعىمىزعا الدىق، قالماق جاساقتارى ورىس اسكەرى قۇرامىندا بولادى دەپ ساناعان).

ايماعىنان ءوتىپ بارا جاتقان قازاق ەلشىلىگى جايىندا ىلە-شالا باسقارۋشى سەناتقا جىبەرگەن ۋفا ۆوەۆوداسىنىڭ بايانحاتىندا مىنانداي قىزىق دەرەك ايتىلعان. سول 1730 جىلعى 28 ماۋسىمدا كەڭسەگە ۋفا ۇيەزى نوعاي جولىنداعى (جول – سوزبە-ءسوز العاندا، ءىس جۇزىندە ماتىندەگى ورىسشا «دوروگا» دەگەن ءسوز ايماق، ءوڭىر، وبلىس ۇعىمىن بەرەدى، باشقۇرت ەلىندە التىن وردا داۋىرىندە «دارۋگا» دەپ قولدانىلعان اۋماقتىق-اكىمشىلىك بىرلىك ۇعىمىن بىلدىرەتىن اتاۋ – ب.ق.) كۋبەلەك، تابىن بولىستارىنىڭ باشقۇرتتارى قاراباي تۇرىمبەتوۆ پەن لىقاي سەيىتوۆ قازاق ورداسىنىڭ قازاعى بياتشى تولەەۆتى جولداستارىمەن الىپ كەلگەن. ول ابىلقايىر حان يەلىگىنەن ەكەن، ۋفا ۇيەزىندەگى نوعاي جولىنا (ياعني نوعاي ايماعىنا، وبلىسىنا) قۇددى اسكەرلەر جايىن بىلۋگە كەلگەن كورىنەدى. ولاردىڭ يەسى ابىلقايىر مەن سامەكە حاندار جانە ولاردىڭ قازاقتارى بۇگىندە ونىڭ يمپەراتورلىق ۇلىلىعى پروتەكتسياسىندا «قىزمەت ەتىپ»، «بودان بولعىسى» كەلەتىن سياقتى. ءسويتىپ ولاردىڭ قوجالارى شاپشاڭداتىپ وزدەرىنەن ۇلى مارتەبەلىگە ەلشىلەر جىبەرگىلەرى كەلەدى ەكەن. بۇل جايىندا باسقارۋشى سەناتقا 8 شىلدەدە حابارلانعان. دەمەك، بۇل حابار سىرتقى ىستەر القاسىنا دا مالىمدەلسە كەرەك...

بايانحاتتا ودان ءارى: «ال  قازاق ورداسىنان 20 شىلدەدە ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرى رەتىندە  كەلگەن قازاقتار وزدەرىندە ۇلى مارتەبەلى يمپەراتريتساعا ارنالعان حات بار ەكەنىن ايتقان. ەكىنشى حات ۋفا پروۆينتسياسىنىڭ ۆوەۆوداسى اتىنا جازىلعان. ونى بەرگەن ەلشىلەر قۇتلۇمبەت قوشتاەۆ پەن ونىڭ التى جولداسى. ولاردىڭ قاستارىندا بەس ادام قوسشى بوپ ءجۇر. وسى بايانحاتپەن قازاق حانىنىڭ ۆوەۆوداعا جازعان حاتى ورىس تىلىنە ءتارجىمالانىپ قوسا  جىبەرىلدى» دەلىنگەن.

ەلشىلەر ۋفاداعى مەملەكەتتىك قىزمەت اتقاراتىن ادامدارمەن بىرگە، كۇزەتپەن 1730 جىلعى تامىزدىڭ باسىندا سانكت-پەتەربۋرگ (پيتەربۋرح) قالاسىنا، باسقارۋشى سەناتقا جونەلتىلەدى.  ولار 28 تامىزدا ماسكەۋگە، ودان قىركۇيەكتىڭ اياعىنا قاراي يمپەريا استاناسىنا جەتەدى. سىرتقى ىستەر القاسىنا قازاق ەلشىلەرىن الىپ كەلگەن باشقۇرتتار 29 قىركۇيەكتە جوعارىدا ايتىلعان مالىمەتتەردى قايتالاپ، وزدەرىنىڭ تۇرعىن-جايلارىنىڭ  ءتورت جولدا (ياعني ءتورت وبلىستا), اتاپ ايتقاندا نوعاي جولى (وبلىسى), ءسىبىر جولى (وبلىسى), وسى جولى (وبلىسى), قازان جولىندا (وبلىسى) جەرلەرىندە ەكەنىن، قازاق وردالارىنان قاشىقتا تۇراتىندىقتان ولارمەن سوعىس جاعدايىندا ەمەستىگىن ايتادى. «ۇلى مارتەبەلى پاتشايىمنىڭ اسا مەيىرىمدى پارمەنىمەن قازاق حالقى بوداندىققا قابىلدانسا»، وندا باشقۇرتتار دا تىنىشتىقتا ءومىر سۇرەر ەدى، قازاقتار ولارعا شابۋىل جاساپ، تۇرمىستارىن كۇيزەلتۋگە تۇسىرمەس ەدى، باشقۇرتتان العان تۇتقىندارىن قايتارار ەدى. باشقۇرتتارعا كەلەر پايدا وسى. ال وسىنداي قازاق سىندى ۇلى حالىقتىڭ ء«وز ەركىمەن بوداندىققا كەلۋى» ۇلى مارتەبەلىنىڭ داڭقىن ارتتىرا تۇسەر ەدى. بۇل جەردە دە ورىس اكىمشىلىگى نيەتىن كورسەتەتىن، بۇرمالانىپ تىقپالانعان سوزدەردى تىرناقشاعا الىپ كورسەتىپ وتىرمىز.

سىرتقى ىستەر القاسىندا 1730 جىلعى 21 قازاندا قازاق ەلشىلەرىنىڭ ابىلقايىر حاننىڭ ورىس پاتشايىمىنا حات  جازۋ سەبەبىن تۇسىندىرگەن سوزدەرى راسىمدەلدى. حاتتاما ءىس جۇزىندە ولاردىڭ 20 شىلدەدە ۋفادا بەرگەن حابارلاماسىن قايتالاعان، تەك قازاق قالالارىنداعى ۇيلەر سانىن: «...باس قالا تاشكەنت، وندا قىرىق مىڭ تۇرعىن ءۇي بار، ەكىنشى قالا تۇركىستان، ونداعى تۇرعىنجاي وتىز ەكى مىڭ ءۇي، ءۇشىنشى قالا سايرام، ونداعى تۇرعىن ۇيلەر سانى وتىز ەكى مىڭ نەمەسە ودان دا كوپ...» دەپ قوسىپ كەلتىرگەن. جانە ولارداعى حانداردىڭ ءبارى ابىلقايىرعا باعىناتىنىن اتاپ كورسەتكەن.

وسى حاتتامانىڭ، سونىمەن بىرگە، ارينە، ابىلقايىر حاننىڭ يمپەراتريتساعا جازعان حاتىنىڭ ورىسشالانعان نۇسقاسىنىڭ كوشىرمەسى اسا ماڭىزدى تاپسىرمامەن قازاق ەلىنە اتتاندىرىلماق ءتىلماش جانە مامىلەگەر تەۆكەلەۆكە بەرىلەدى. بالكىم، سولاردىڭ يمپەريا ىڭعايىندا جاسالعان ءماتىنى مەن اۋدارماسىنا وسىناۋ ديپلوماتتىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي قاتىسى بولعان دا شىعار...

قۇتلۇ-مۇحاممەد (مامەد) تەۆكەلەۆ جاستايىنان رەسەيدىڭ شەتەلدەرمەن بايلانىس جاساپ تۇراتىن ورتالىق ۇكىمەتتىك مەكەمەسى پوسولدىق پريكاز ءتىلماشى بولعان. مۇندا، جالپى،  ونىڭ اكەسى مامەش، نەمەرە اعالارى رامازان مەن مۇرتازا دا تىلماشتىق قىزمەت اتقاراتىن. ورتالىق باسقارۋ مەكەمەلەرىن رەفورمالاۋ كەزىندە ءى پەتر پوسولدىق پريكازدى 1720 جىلى مۇلدەم جويىپ، ورنىنا سىرتقى ىستەر القاسىن قۇردى. ال قۇتلۇ-مۇحاممەد اعالارىنىڭ كومەگىمەن سول سىرتقى ىستەر القاسىنا قىزمەتكە الىندى. پاتشا قۇزىرىنداعى مەملەكەتتىك چينوۆنيك لاۋازىمى ونى ودان ءارى وسۋگە، بايۋعا، بيىك الەۋمەتتىك مارتەبەگە جەتۋگە ۇمتىلتا تۇسەدى. ول ءى پەتردىڭ قاتەرلى باستامالارىنىڭ بارىنە قاتىسادى. ءتىلماشى رەتىندە 1711 جىلى پرۋت جورىعىنا قاتىسىپ، تۇرىكتىڭ سانى باسىم ارمياسى ورىس ارمياسىن جويىپ جىبەرۋدىڭ از-اق الدىندا قالعانىن كورەدى.  پاتشا تاپسىرماسىمەن 1717 جىلى ۇندىستانعا جول اشقىسى كەلگەن كنياز بەكوۆيچ-چەركاسسكيلىڭ ورتا ازيا ەكسپەديتسياسىندا بولادى. ەكسپەديتسياعا قاتىسۋشىلاردى حيۋا حانىنىڭ  اسكەرى قىرىپ جىبەرگەندە، ايتەۋىر، عايىپتان امان قالادى. سوسىن قايتادان پاتشا جانىنان تابىلادى. 1722 جىلى ءى پەترمەن بىرگە ونىڭ ءتىلماشى رەتىندە پارسى جورىعىنا شىعادى.

بۇل جورىقتىڭ دا وڭ ناتيجە بەرمەۋى ءى پەتردىڭ نازارىن قازاق ورداسىنا بۇرادى. تەۆكەلەۆتىڭ جازبالارىنا قاراعاندا، ءى پەتر قازاق جەرى ارقىلى شىعىسقا جول اشۋ ءۇشىن «ميلليون سوم شىعىنداساق تا قازاق حانىنان ورىستىڭ قورعاۋىندا بولعىمىز كەلەدى دەگەن ءبىر جاپىراق قاعازدى قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك» دەگەن جوسپارىن سول ساپارىنان كەيىن ىلە-شالا ايتقان ەكەن. (جوڭعار حاندىعىن بودانى ەتۋ ارەكەتى وڭ ناتيجەگە جەتە قويماعاندىقتان، ازيا قاقپاسى كىلتىن قازاق ورداسىن قۇزىرىنا قاراتۋ ارقىلى قولىنا العىسى كەلگەن). الايدا تاعدىر ونىڭ جوسپارىن وزىنە ورىنداتۋعا جازبادى (1725 جىلى قايتىس بولدى). ونى جۇزەگە اسىرۋعا ءى پەتردىڭ اماناتىن كوكىرەگىنە مىقتاپ بايلاعان مانساپقور ءتىلماش  مامەد (الەكسەي يۆانوۆيچ) تەۆكەلەۆ ابىلقايىر حاننىڭ رەسەي بودانى بولىپ تابىلاتىن باشقۇرتپەن قارىم-قاتىناستى بەيبىت سيپاتقا ءتۇسىرۋ ءۇشىن اننا يواننوۆنا پاتشايىمعا ءبىتىم جاساۋ جايىندا ەلشىلىك جىبەرۋىنە وراي قۇلشىنا كىرىستى...

ءحXى. تاعدىرشەشتىلىك ءمانى بولعان حاتتىڭ ءتۇپ ءماتىنى

ءمان-ماعىناسى بۇرمالانىپ ومىرگە ەنگىزىلۋگە جازىلعان تاعدىرشەشتى بەتبۇرىستىڭ نەگىزگى قۇجاتى ابىلقايىر حاننىڭ ورىس يمپەراتريتساسىنا جازعان حاتى ەكەنى بەلگىلى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگەرە قويماعان كوپشىلىك اراسىنداعى پىكىر بويىنشا، ول جەكە باسىنىڭ قامى ءۇشىن رەسەيگە قاراماعىنداعى حالقىمەن بودان بولۋعا ءوزى سۇرانعان، ياعني ساتقىن دەلىنەدى. الايدا مۇنداي پىكىردىڭ ءتۇرلى بۇرمالاۋشىلىقتىڭ جەتەگىندە كەتۋ سالدارىنان قالىپتاسقانى سوڭعى جىلدارى انىققا شىقتى.

ابىلقايىر حاننىڭ بىزگە ورىس ءتىلى ارقىلى ءمالىم بولعان «ساتقىندىق حاتىن»  ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا تاريحشى امانتاي يسين تۇپنۇسقادان وقىپ، قايتا ءتارجىمالادى. ناتيجەسىندە عىلىمي اينالىمدا جۇرگەن تاريحي حاتتىڭ ورىسشا نۇسقاسىنداعى بىرقاتار  سوزدەردىڭ تۇپنۇسقادا جوق ەكەنىن، ءبىرازىنىڭ ماعىناسى وزگەرتىلىپ بەرىلگەنىن انىقتادى. ونىڭ سەبەبىن تاريحشى «دالا بيلەۋشىلەرى جازعان حاتتاردىڭ رەسمي اۋدارمالارىندا... باسى ارتىق، باعىنىشتى سوزدەردى قوسىپ جىبەرۋ –  ماسكەۋ مەملەكەتى كەڭسە قىزمەتى قالىپتاستىرىپ، رەسەي يمپەرياسى ۇدەتىپ جىبەرگەن ادەت» بولعاندىقتان، سودان جانە «كەڭەس زامانىنداعى ۇلى حالىقتى اعا تۇتقان قۇلشىنىستان» كورەدى.  سول زامانداعى شىعىس امىرشىلەرى قولدانعان اراب، پارسى سوزدەرى ارالاس تۇركى-قازاق تىلىندە جازعان حاتىنداعى «حان سوزدەرى ۇستامدى، بەلگىلى ءبىر تۇستارىندا اسقاق. كىشىرەيۋى دە، وزگە مەملەكەت يەسىمەن تەڭ سەزىنۋى دە، قۇرمەت كورسەتۋى، سىپايى ءسوز ساپتاۋى، مۇددەلى ءىسى دە ۇيلەسىمدى، سالماقتى ولشەممەن جەتكىزىلگەن. بۇل حاتتان ارتىق جالبارىنۋ، رەسەي پاتشالىعىنا اشىق مويىنسۇنۋ، قۇلدانا سويلەۋ دەگەن بايقالمايدى». ەندى ا. يسين زەرتتەۋ ماقالاسىندا كەلتىرگەن تۇپنۇسقالىق ماتىنگە كوز جۇگىرتەيىك:

«ۇلۇعلارىڭ اۋا مارھاماتى بيىك، داۋلەتى ارتىق، يەر يۇزىنە بيلەگەن اقنا ۇلۇع پادشا حازىرەتلەرىڭ حۇزىرىنا بەندەلىك ەتەمىز. كۇندەن كۇن، ايدان ايعا، يىلدان يىلعا داۋلەت سالەمەت زيادا ولار انشا تاسىعاي.

ءبىز عارىزباندە حازىرەتىڭىزگە بۇ دارگە. ءسىز ۇلۇع حازىرەتنىڭ ورال ەشتەگى باشقۇرت حالايىقى بىرلە ارادا ەللىگىمىز يوق ەردى.

ەمدى ەل-حال، ءسىز داۋلەتى ۇلۇع پادشا حازىرەتىڭە ساياسىدا پاناھ ولىپ، ساتيع مۋنقاز ولماق ءۇچىن توعاي يولى ورال ەشتەگى بەندەڭىز الداربايعا ەلشى قوسىپ يىبەردىم. ول الدارباي ءسىز ۇلۇع پادشانىڭ حازىرەتىگە ەلشى تىلەگەنى ءۇچىن ءبىز، ءابىلحايىر حان، قىرىق سان قازاق ورتا ءيۇز، كىشى ءيۇز بارشا راعايات قاراشالارىم بىرلە باش سالدىم.

يارلىق: ءسىزنىڭ-ءدۇر ول قۋللارىڭىز ورال ەشتەگى بىرلە ەل قىلىپ ءىرىشۋ[ى]ڭنى تىلەيمىز. ءسىزنىڭ يارلىعىڭىز بىرلە ەل بولعايمىز.

سەيىتقۇل يىبەرگەن ەلشى باش قۇتلىمەت يولداشلارى بىرلە».

يمپەريانىڭ سىرتقى ىستەر القاسىنداعى اۋدارماشىلار – بالكىم، ءتارجىما جاساۋعا قۇتلۇمۇحاممەد (مامەد، الەكسەي يۆانوۆيچ) تەۆكەلەۆتىڭ تىكەلەي قاتىسى دا بولعان شىعار – قازاق حانىنىڭ حاتىن پاتشايىمعا ۇسىنۋ ءۇشىن ءماتىندى ورىس تىلىندە مىنانداي نۇسقاعا  تۇسىرگەن ەكەن:

«ۆەليچايشەي، بلاگورودنوي، بوگاتوي ي ۋمنوي وبلاداتەلنيتسە منوگيح زەمەل، ەە ۆەليچەستۆۋ گوسۋدارىنە يمپەراتريتسە ەجەدنەۆنو، ەجەمەسياچنو ي ەجەگودنو جەلاەم بوجيەي ميلوستيۋ بلاگوپولۋچنوگو گوسۋدارستۆوۆانيا. ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سوستويت ۆ توم، چتو س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم، ۋ ناس بليزكيح وتنوشەني نە بىلو. جەلايا بىت سوۆەرشەننو پودۆلاستنىم ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، يا پوسىلايۋ سۆوەگو پوسلاننيكا ۆمەستە س ۆاشيم پودداننىم الدارباەم. ەتوت الدارباي ترەبوۆال پوسلاننيكا وت ناس ك ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، ي پوەتومۋ مى، ابۋلحاير-حان س پودۆلاستنىم منە منوگوچيسلەننىم كازاحسكيم نارودوم سرەدنەگو ي مالوگو جۋزوۆ، ۆسە پرەكلونياەمسيا پەرەد ۆامي، ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە ۆ پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي، چتوبى س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم، جيت ۆ سوگلاسي.

جەلاەم ۆام ۆسياكوگو بلاگوپولۋچيا ي بۋدەم ۆاشيمي پودداننىمي. 

(پەرەدالي): سەيتكۋل. گلاۆنىي پوسلاننيك كۋتتۋمبەت س توۆاريششامي».

تارجىماداعى «بلاگورودنوي»، «ۋمنوي»،   «بوجيەي ميلوستيۋ»، «كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم»،   «بليزكيح وتنوشەني»،  «منوگوچيسلەننىم»،  «ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە ۆ پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي»، «ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم»، «جەلاەم ۆام ۆسياكوگو بلاگوپولۋچيا ي بۋدەم ۆاشيمي پودداننىمي» دەگەن سوزدەردىڭ بالاماسىنىڭ تۇپنۇسقادا جوقتىعىن، ياعني ولاردىڭ اۋدارما جاساۋ بارىسىندا ماتىنگە جاڭادان نەمەسە ماعىناسى وزگەرتىلىپ قوسىلعانىن ايتا كەلىپ، ا.يسين حاتتىڭ مىنانداي جاڭا اۋدارماسىن جاسايدى:

«ۆەليچيا ي ميلوستي ۆىسوكوي، گوسۋدارستۆا پرەۆىشە، پراۆياششەي [ۆسەمي] زەمليامي ەە ۆەليچەستۆۋ بەلوي ۆەليكوي يمپەراتريتسە وبراششاەمسيا س وبىدەننىم نامەرەنيەم. يزو دنيا ۆ دەن، يز مەسياتسا ۆ مەسياتس، يز گودا ۆ گود گوسۋدارستۆو [ۆاشە] دا پرەبىۆاەت ۆ زدراۆي ي پريۋمنوجاەتسيا.

ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سلەدۋيۋششەە. س نارودوم ۆاشەگو ۆەليچەستۆا ۋرالسكيمي ەشتەك-باشكورتامي مەج نامي نەت سوگلاسيا.

تەپەر، جەلايا پولۋچيت پود پوكروۆوم ۆاشەگو يمپەراتورسكوگو ۆەليچەستۆا زاششيتۋ ي سپوكويستۆيە، پوسىلايۋ، پريسوەدينيۆ ك لەسنوي دوروگي ۋرالسكومۋ ەشتەكۋ پودداننومۋ ۆاشەمۋ الداربايۋ، سۆوەگو پوسلا. پوسكولكۋ ەتوت الدارباي پروسيل پوسلا ك ۆاشەمۋ يمپەراتورسكومۋ ۆەليچيۋ، مى، ابۋلحاير-حان، سوروك سانوۆ كازاحوۆ، سرەدني ي ملادشي جۋزى سو ۆسەمي پودۆلاستنىمي منە كاراشا سكلونياەم گولوۆۋ.

يارلىك: س ۆاشيمي سلۋگامي ۋرالسكيمي ەشتەكامي حوتيم دوستيچ سوگلاسيا. س ۆاشيم يارلىكوم دا بۋدەم ۆ سوگلاسي.

پوسلاننىي پوسول سەيتكۋل ۆو گلاۆە س كۋتلىمەتوم س توۆاريششي».

ەندى تۇپنۇسقانىڭ كەي تۇستارىمەن ەكى اۋدارمانى سالىستىرىپ قارايىق تۇپنۇسقا: «ءبىز عارىزباندە حازىرەتىڭىزگە بۇ دارگە. ءسىز ۇلۇع حازىرەتنىڭ ورال ەشتەگى باشقۇرت حالايىقى بىرلە ارادا ەللىگىمىز يوق ەردى».  سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ اۋدارماسى: «ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سوستويت ۆ توم، چتو س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، كوتورىي ناحوديتسيا زا ۋرالوم، ۋ ناس بليزكيح وتنوشەني نە بىلو». تاريحشى ا.يسين جاساعان جاڭا اۋدارما: «ناشە زاياۆلەنيە ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ سلەدۋيۋششەە. س نارودوم ۆاشەگو ۆەليچەستۆا ۋرالسكيمي ەشتەك-باشكورتامي مەج نامي نەت سوگلاسيا». وسى ۇزىك بۇگىنگى قولدانىستاعى ءوز تىلىمىزدە بىلاي بولار ەدى: ء«بىز ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەڭىزگە مىنانداي مالىمدەمە جاسايمىز. ءسىزدىڭ ۇلى مارتەبەڭىزدىڭ حالايىعى ورال باشقۇرت-ەستەكتەرىمەن ارادا ەلدىك كەلىسىم بولماي تۇر».

 ودان ءارى حاتتىڭ تۇپنۇسقاسىندا: «ەمدى ەل-حال، ءسىز داۋلەتى ۇلۇع پادشا حازىرەتىڭە ساياسىدا پاناھ ولىپ، ساتيع مۋنقاز ولماق ءۇچىن توعاي يولى ورال ەشتەگى بەندەڭىز الداربايعا ەلشى قوسىپ يىبەردىم. ول الدارباي ءسىز ۇلۇع پادشانىڭ حازىرەتىگە ەلشى تىلەگەنى ءۇچىن ءبىز، ءابىلحايىر حان، قىرىق سان قازاق ورتا ءيۇز، كىشى ءيۇز بارشا راعايات قاراشالارىم بىرلە باش سالدىم»، – دەلىنەدى. پاتشالىق تارجىماسىندە بۇل ۇزىك تۇپنۇسقادا جوق سوزدەر مەن ۇعىمداردى قوسىپ، بىلاي بەرىلگەن: «جەلايا بىت سوۆەرشەننو پودۆلاستنىم ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، يا پوسىلايۋ سۆوەگو پوسلاننيكا ۆمەستە س ۆاشيم پودداننىم الدارباەم. ەتوت الدارباي ترەبوۆال پوسلاننيكا وت ناس ك ۆاشەمۋ ۆەليچەستۆۋ، ي پوەتومۋ مى، ابۋلحاير-حان س پودۆلاستنىم منە منوگوچيسلەننىم كازاحسكيم نارودوم سرەدنەگو ي مالوگو جۋزوۆ، ۆسە پرەكلونياەمسيا پەرەد ۆامي، ياۆلياەمسيا ۆاشيمي سلۋگامي ي ۆسە ۆمەستە ۆ پروستىم نارودوم جەلاەم ۆاشەگو پوكروۆيتەلستۆا ي وجيداەم ۆاشەي پوموششي، چتوبى س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم، جيت ۆ سوگلاسي». ارتىق سوزدەردى الىپ تاستاپ، ماعىناسى وزگەرگەن سوزدەردى (ايتالىق، «ەلشى تىلەگەنى»، ياعني «ەلشى جىبەرۋدى وتىنگەنى» دەگەن تىركەستى – «ترەبوۆال پوسلاننيكا»، ياعني ەلشى جىبەرۋدى تالاپ ەتتى» دەپ بەرگەندى) تۇزەتىپ جاساعان جاڭا اۋدارمادا جوعارعى ءۇزىندى بىلاي بوپ شىققان: «تەپەر، جەلايا پولۋچيت پود پوكروۆوم ۆاشەگو يمپەراتورسكوگو ۆەليچەستۆا زاششيتۋ ي سپوكويستۆيە، پوسىلايۋ، پريسوەدينيۆ ك لەسنوي دوروگي ۋرالسكومۋ ەشتەكۋ پودداننومۋ ۆاشەمۋ الداربايۋ، سۆوەگو پوسلا. پوسكولكۋ ەتوت الدارباي پروسيل پوسلا ك ۆاشەمۋ يمپەراتورسكومۋ ۆەليچيۋ، مى، ابۋلحاير-حان، سوروك سانوۆ كازاحوۆ، سرەدني ي ملادشي جۋزى سو ۆسەمي پودۆلاستنىمي منە كاراشا سكلونياەم گولوۆۋ». قازاقشاسى: «ەندى، ءسىزدىڭ ۇلى مەملەكەت پاتشاسى مارتەبەڭىزدىڭ  ساياسىندا قورعالىپ، تىنىشتىق الماق ءۇشىن نوعاي جولىنداعى ورال ەستەگى بەندەڭىز (بودانىڭىز) الداربايعا ەلشى قوسىپ جىبەردىم. وسى الدارباي ءسىزدىڭ ۇلى پاتشا مارتەبەڭىزگە ەلشى جىبەرۋدى وتىنگەنى ءۇشىن ءبىز، ابىلقايىر حان، قىرىق سان قازاق، قاراماعىمداعى ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدەگى بارشا قاراشالارىممەن بىرگە باس يەمىن».

اڭعارىلىپ تۇرعانداي، تۇپنۇسقاداعى: «...توعاي يولى ورال ەشتەگى...» دەگەن تىركەس جاڭا اۋدارمادا: «...ك لەسنوي دوروگي ۋرالسكومۋ ەشتەكۋ...» دەپ بەرىلگەن. ياعني «...توعاي يولى...» – «لەسنايا دوروگا» دەپ توتە اۋدارىلعان.   بۇل جايىندا ا. يسين تۇپنۇسقادا سولاي «توعاي» تۇرىندە تۇرعانىن كورسەتە وتىرىپ: «تاريحتا «نوعاي جولى» دەگەن جول (باعىت) بار. بىراق بۇل جەردە «نوعاي جولى» دەپ قابىلداۋ ءۇشىن انىق جازىلعان «توعاي جولى» دەگەن ۇعىمدى جوققا شىعارۋ كەرەك»، – دەيدى. الايدا اراب ارىپتەرىمەن جازىلعان تۇپنۇسقادا ءبىر نوقاتتىڭ ابايسىزدا ارتىق ءتۇسىپ كەتۋى دە ىقتيمال ەكەنىن ويلاۋ ءجون، ەكى نۇكتە – «ت»، ەگەر ءبىر نۇكتە بولسا – «ن» بولار ەدى. ءارى ول زاماندا، باشقۇرت كوتەرىلىسىن قانعا بوياپ باسقاننان كەيىن، پاتشالىق باشقۇرت جەرىن ءتورت اكىمشىلىك اۋماققا – جولعا بولگەن، «جول» (يول، دوروگا، دارۋگا) – وكرۋگ، وبلىس، اۋدان سياقتى  اۋماقتىق-اكىمشىلىك بىرلىكتى بىلدىرەتىن ءسوز بولىپ كەتكەن. قازاق جەرىمەن الدەنەشە بولىستاردان قۇرالاتىن نوعاي جانە ءسىبىر جولدارى (اۋداندارى) شەكتەسىپ جاتاتىن. سوندىقتان، حات ماتىنىندەگى «توعاي» دەگەن ءسوزدى كەزدەيسوق قوس نۇكتە ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن كەتكەن قاتە رەتىندە تۇزەتىپ، «نوعاي» دەپ باتىل وزگەرتىپ جازۋ كەرەك. ءماتىندى قازاقشالاعاندا سولاي – «نوعاي جولى» دەپ كورسەتىلدى.

حاتتىڭ ءتۇيىنى: «يارلىق: ءسىزنىڭ-ءدۇر ول قۋللارىڭىز ورال ەشتەگى بىرلە ەل قىلىپ ءىرىشۋ[ى]ڭنى تىلەيمىز. ءسىزنىڭ يارلىعىڭىز بىرلە ەل بولعايمىز». پاتشالىق ءتارجىماسى: «...س پودداننىم ۆام باشكيرسكيم نارودوم، ناحودياششيمسيا زا ۋرالوم، جيت ۆ سوگلاسي. جەلاەم ۆام ۆسياكوگو بلاگوپولۋچيا ي بۋدەم ۆاشيمي پودداننىمي». جاڭا اۋدارما: «يارلىك: س ۆاشيمي سلۋگامي ۋرالسكيمي ەشتەكامي حوتيم دوستيچ سوگلاسيا. س ۆاشيم يارلىكوم دا بۋدەم ۆ سوگلاسي». قازاقشاسى: «جارلىق: ءسىزدىڭ قۇلدارىڭىز ورال ەستەكتەرىمەن ىنتىماققا قول جەتكىزگىمىز كەلەدى. ءسىزدىڭ جارلىعىڭىزبەن ىنتىماقتاس بولامىز».

ابىلقايىر حان 1730 جىلى اننا يوننوۆناعا وسىنداي تىلەك ايتقان ەدى.

ءحXىى. بەتبۇرىس شىندىعى

ابىلقايىر حان ەلىنىڭ سولتۇستىگىندەگى كۇشتى دە قاھارلى يمپەريا تاعىندا وتىرعان پاتشايىم اننا يواننوۆناعا جولداعان، قازاق ءۇشىن تاعدىرشەشتىلىك ءمانى بولعان حاتتىڭ ءتۇپ ماتىنىندەگى: «جارلىق: ءسىزدىڭ قۇلدارىڭىز ورال ەستەكتەرىمەن ىنتىماققا قول جەتكىزگىمىز كەلەدى. ءسىزدىڭ جارلىعىڭىزبەن ىنتىماقتاس بولامىز»، – دەگەن ءتۇيىندى جولدار  ونىڭ ماقساتىن جەتكىلىكتى دارەجەدە ايقىن كورسەتىپ تۇر. جانە ونىڭ ەشقانداي دا ء«وز ەركىمەن بوداندىققا سۇراندى» دەگەن ۇعىم بەرمەيتىنى دە انىق.

ورىس يمپەرياسى قولاستىنداعى ورال باشقۇرتتارى قازاق جەر-سۋىنىڭ ءبىراز ءوڭىرىن وزدەرىنىكى دەپ ەسەپتەيتىن دە،  پاتشالىق قىسقان سايىن، جاڭا جايىلىمدارعا كوشۋ ماقساتىمەن، قازاق ەلىنە ءجيى-ءجيى شابۋىلداپ تىنىم بەرمەيتىن. ابىلقايىر حاننىڭ حاتى سولاردى  يمپەراتريتسا جارلىعىمەن اۋىزدىقتاۋعا قول جەتكىزۋدى كوزدەگەنى كۇمان تۋعىزبايدى. حاتىندا ەستەكتەردى (باشقۇرتتاردى) ورىس مەملەكەتىنىڭ «قۇلدارى» دەپ اتاپ كورسەتىپ وتىرعانىندا، ەندى ءوز حالقىن دا سونداي «قۇلدىققا» الۋىن پاتشايىمنان «جالبارىنىپ» سۇراۋى قيسىنسىزدىڭ قيسىنسىزى ەكەنى دالەل تىلەمەسە كەرەك. تاريحشىلاردىڭ بىرقاتارى 1926 جىلعى قويباعار كوبەكۇلى ەلشىلىگىن دە سانكت-پەتەربۋرگكە ابىلقايىر حان جىبەرگەن، ول وسىلاي ورىس قولاستىنا وتۋگە بۇرىن دا ارەكەت ەتكەن دەپ سانايدى. الايدا بۇل كەزدە ابىلقايىر حان وتانىنىڭ باسقىنشى تابانىنا تۇسكەن تۇستىك ءوڭىرىن ازات ەتۋ، باسقىنشىنىڭ تەرىستىكتەگى سىبايلاسىنىڭ ارقادان پىشاق سالۋى ىقتيمال شاپقىنشىلىعىنىڭ الدىن الۋ شارالارىن جاساپ، بىرەسە وڭتۇستىكتە جوڭعارلارمەن، بىرەسە سولتۇستىكتە كازاچەستۆو، قالماق، باشقۇرتتارمەن قازاق جەر-سۋىن قورعاۋ جولىندا الاسۇرا سوعىسىپ جۇرگەن. اتالعان ميسسيا جەكەلەگەن رۋباسىلاردىڭ باستاماسى بولاتىن. قويباعار باستاعان ەلشىلىكتىڭ قازاق حاندىعى باس ءامىرشىسىنىڭ جىبەرۋىمەن كەلمەگەنىن، سوندىقتان دا ونىڭ ءتيىستى وكىلەتتىلىك كۇشى جوقتىعىن پاتشا ۇكىمەتى بىردەن تۇسىنگەن. تۇسىنگەن دە، وعان ەشقانداي جاۋاپ بەرمەي، ەلەۋسىز كۇيدە قايتارعان بولاتىن. ال  قۇتلۇمبەت بي، سەيتقۇل باتىر، توقتامىس مىرزا باستاعان 1930 جىلعى ەلشىلىك قازاق حانىنىڭ تىكەلەي وزىنەن ورىس پاتشايىمىنا ارنايى جازىلعان حات اكەلگەن ەدى. سول سەبەپتى يمپەريانىڭ سىرتقى ىستەر القاسى، ونداعى جاۋاپتى قىزمەتكەر – كەزىندە  ءبىرىنشى پەتردىڭ قازاق ەلىنە قاتىستى جوسپارىن ءوز اۋزىنان ەستىگەن الەكسەي تەۆكەلەۆ، سونداي-اق ارينە، پاتشا ۇكىمەتى مەن پاتشايىمنىڭ ءوزى وعان وتە مۇقيات قارادى.  ءبارى دە ۇلى پەتر امانات ەتكەن  جوبانى جۇزەگە اسىرار ۋاقىتتىڭ تۋىپ كەلە جاتقانىن ءتۇيسىندى. ماسەلەنى  پارىقتاي كەلە، پاتشا ۇكىمەتى قازاق حانى ءوتىنىشىنىڭ يمپەريا مۇددەسىنە ساي تياناقتالىپ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋدى ويلاستىردى. سول  ءۇشىن بارلىق كەرەك-جاراق، مول قارجى-قاراجاتپەن جابدىقتالعان، قۇرامىنا قازاق ەلىنىڭ جەر-سۋ بەدەرىن، قوعامدىق جانە الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن، حال-جاعدايىن جان-جاقتى زەرتتەي الاتىن ماماندار ەنگىزىلگەن ۇلكەن ەكسپەديتسيا قۇردى. ورىس يمپەراتريتساسى اننا يواننوۆنانىڭ وسىناۋ ەلشىلىگىن باسقارۋعا سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ چينوۆنيگى  قۇتلۇ-مۇحاممەد تەۆكەلەۆ تاعايىندالدى. ونىڭ الدىنا قويىلعان ءىرى ديپلوماتيالىق مىندەتتى اتقارۋدا مۇلتىكسىز ورىندالۋعا ءتيىس نۇسقاۋلىق جاسالدى. سونداي ۇيىمداستىرۋ جانە جان-جاقتى دايىندىق شارالارىنان سوڭ، ەكسپەديتسيا جول جۇرۋگە ساقاداي ساي بولدى. اقىرى، كەرى قايتاتىن مەزگىلى جەتكەن ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرىمەن بىرگە، 1731 جىلعى ءساۋىردىڭ 30-ى كۇنى تەۆكەلەۆ باستاعان ميسسيا قازاق ەلىن بەتكە ۇستاپ، پەتەربۋرگتەن شىقتى. ەكى ايدان كەيىن باشقۇرت ايماعىنداعى ورتالىق قالا ۋفاعا جەتتى. سول جەردە  ەلشىلىكتى الدار تارحان   كۇتىپ العان. ول تەۆكەلەۆكە الدىمەن ابىلقايىر حانعا حابار جىبەرگەن ءجون دەگەن كەڭەس بەردى.  حابارشىلار اتتاندى دا، تامىزدىڭ 22-سىندە حان وكىلدەرىمەن بىرگە ورالدى. ولار ۋفادا قۇرمەتتى ەسكورتپەن، قارۋلى كۇزەتپەن كۇشەيتىلگەن ەكسپەديتسيانى (يمپەراتريتسا اننا يواننوۆنانىڭ ەلشىلىگىن) حاننىڭ جازعى  ورداسىنا قاراي سول ايدىڭ اياعىندا باستاپ شىقتى. قازاق ەلىنىڭ شەگىنە ىلىگە بەرگەندە، ولاردى ابىلقايىر حاننىڭ ۇلى  نۇرالى سۇلتان قارسى الدى. ول پاتشا ەلشىلىگىنە پروتوكولدىق قۇرمەت كورسەتۋ ءۇشىن ارنايى جىبەرىلگەن ەدى. ءسويتىپ، قازاق اسكەرىنىڭ حان تاراپىنان بولىنگەن ەكى ءجۇز ساربازدان تۇراتىن سالتاناتتى ەسكورتى ءارى كۇزەتىنىڭ ورتاسىندا، ايدان استام جول ۇستىندە بولعان ەكسپەديتسيا، اقىرى، 1731 جىلعى 5 قازاندا ىرعىزداعى مانىتوبە القابىنا تىگىلگەن حاننىڭ جازعى ورداسىنا ات باسىن تىرەدى.

ابىلقايىر حان ورىس پاتشايىمىنىڭ ەلشىسى اكەلگەن حاباردى كوپكە سوزباي تالقىعا سالۋ قاجەت دەپ شەشتى. 1731 جىلعى 10 قازاندى جينالىس وتكىزەتىن كۇن دەپ بەلگىلەدى. وعان 1730 جىلعى مامىر ايىنداعى قۇرىلتايعا قاتىسقان كىشى جانە ورتا جۇزدەر شونجارلارىن شاقىرتتى. جينالىسقا دەيىن حان الدىمەن ءوز ەلشىلەرىنەن مۇقيات ەسەپ الدى، سوسىن ورىس ەلشىلىگىنىڭ باسشىسى تەۆكەلەۆتى قابىلدادى. تەۆكەلەۆ  حانمەن، قازاقتىڭ بەدەلدى تۇلعالارىمەن  (بي، سۇلتان، باتىرلارىمەن), ەكسپەديتسياعا ۋفادا قوسىلعان قۇرمەتتى ەسكورتتى باستاپ كەلگەن الدار تارحانمەن جانە تايماس باتىر سەكىلدى وزگە دە ىقپالدى باشقۇرتتارمەن الدەنەشە رەت كەزدەسىپ، الدىنا قويعان ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋ جولىن اقىلداستى. ونىڭ كۇندەلىگىندە (جۋرنالىندا) جازىلعان اقپاراتتارعا قاراعاندا، سىي-سياپات تاراتا وتىرىپ قوزعالعان اڭگىمە ءتۇپ-تۇگەل قازاقتاردى يمپەريا بودانى بولۋىنا مويىنسۇنتۋ جونىندە بولعان سياقتى.  الايدا، تاپسىرماعا ساي تولتىرىپ وتىرعان جۋرنالىنا پاتشا قىزمەتشىسى تەك قوجايىنىنا جاعاتىن مازمۇنداعى سوزدەردى جازۋى ءتيىس ەكەنىن ەستە ۇستاۋ كەرەك. ياعني، تۇپكى ماقساتى بولىپ تابىلاتىن جاساندى قۇجاتتى – «رەسەيگە كىرىپتارلىعىن مويىندايتىن ءبىر جاپىراق قاعازدى قايتكەندە قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن، ميلليون سوم جۇمساسا دا، بەدەلدى قازاقتاردى ساتىپ الۋ» جولىندا جۇرگىزگەن جۇمىستارىن اسىرەلەپ تاڭبالاۋى كۇمان تۋعىزبايدى. جۋرنالىنداعى اقپاراتتاردىڭ يمپەريادا وزگە جۇرتتارعا قاتىستى قالىپتاسقان تولتىرۋ ۇلگىسىندە،  كەڭسە قاعازىن وزگەنى تومەنشىكتەتە وتىرىپ جۇرگىزۋ داستۇرىندە جازىلعانى انىق. پاتشالىق جانە كەڭەستىك داۋىرلەردە، سونداي-اق ءبىزدىڭ تاۋەلسىز زامانىمىزدا دا كوپتەگەن عالىمدار تەۆكەلەۆتىڭ سول شاقتا جۇرگىزگەن ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەرى قازاققا رەسەيدىڭ بودانى بولۋدى مويىنداتۋعا تىرەلدى دەپ سانايدى. دۇرىسىندا، سونداعى كەلىسسوزگە ءار تاراپ ءوز ۇعىمىنشا ءمان بەرگەن. ابىلقايىر حاننىڭ پاتشايىمعا جازعان حاتىنداعى «جارلىق» ء(تۇيىن) ماعىناسى ورىس مەملەكەتىنىڭ قازاق ەلىنە مازاسىزدىق تۋعىزىپ تۇرعان بودان ەلىمەن بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋگە قول جەتكىزۋدى كوزدەۋ ەكەنى ايقىن تۇجىرىمدالعان. حاتتى يمپەريا استاناسىنا اپارعان ەلشىلەر «يمپەريا قاراماعىنداعى باشقۇرتتاردىڭ قازاق ەلىنە اگرەسسياسىن توقتاتۋ ءۇشىن  يمپەراتريتسانىڭ ارنايى نۇسقاۋ بەرۋىن» سۇرادى، شارتىن بايان ەتتى: پاتشايىم وسىلاي تىنىشتىق تۋعىزسا جانە قازاقتاردىڭ سىرتقى دۇشپانداردان قورعانۋىنا سەپتەسسە – وندا قازاق حاندىعى دا پاتشا قازىناسىنا باعالى اڭ تەرىلەرىنەن دايىندالعان الىم (ياساك) بەرىپ تۇراتىن بولادى. ابىلقايىر حاننىڭ ەلشىلەرى سانكت-پەتەربۋرگكە ساپارىنىڭ ماقساتىن وسىنداي اۋقىمدا عانا تۇسىندىرۋگە حاقىلى بولعان، سولاي ەتكەن دە. جوعارىدا قاراستىرعانىمىزداي، ورىس قۇجاتتارىندا بۇل ءجايت «بودان بولۋعا قۇلشىنۋ» سيپاتىندا جازىلعان.  تەۆكەلەۆ قىزمەتى بارىسىندا سولاردى باسشىلىققا الادى. 1731 جىلعى 10 قازانداعى قازاق اقسۇيەكتەرى مەن بەدەلدى تۇلعالارى الدىندا مامىلەگەرلىك امال-ايلامەن ايتقان سوزىندە قازاقتاردىڭ رەسەي يمپەرياسىنا ەشقانداي دا قاۋىپ-قاتەر توندىرە المايتىنىن شەگەلەي ايان قىلىپ، سوندىقتان قازاقتارمەن بەيبىت كەلىسىمشارت جاساۋدىڭ رەسەيگە تۇككە دە كەرەك ەمەستىگىن جاريا ەتەدى. مۇنداي كەلىسىمشارت قازاقتارعا قاجەت. ويتكەنى ولارعا رەسەي بوداندارى تاراپىنان ءتونىپ تۇرعان قاتەر اسا زور. ال ودان تەك ايبىندى روسسيانىڭ بودانى قاتارىنا قابىلدانىپ قانا قۇتىلۋعا بولادى، ەگەر قازاقتىڭ وسىناۋ باس ادامدارى «بودان بولۋدى» (جۋرنالىنا تۇسىرىلگەن بۇل ەتىستىك چينوۆنيكتىڭ ىشكى پيعىلى بولۋعا كەرەك، جيىندا، ىڭعايى، رەسەيدىڭ قازاق حاندىعىن قورعاۋىنا الۋى، ناعىز ماعىناسىنداعى پروتەكتوراتى ساناۋى جايىندا ايتىلۋى كوڭىلگە قونىمدى) قابىل كورمەسە، ۇلى مارتەبەلى پاتشايىمنىڭ ەلشىسى ولاردى ماجبۇرلەمەيدى. بىراق قازاق امىرشىلەرىمەن «بەيبىت كەلىسىمشارت جاساۋعا دا بارمايدى»، سەبەبى ونداي شارا «قۋاتتى دا ايبارلى روسسيا يمپەرياسى ءۇشىن ابىرويسىزدىق بولار ەدى»، پاتشالىقتى «مۇنداي ماسقاراشىلىققا ۇشىراتۋعا» تەۆكەلەۆ ەشقانداي دا كەلىسە المايدى...

جينالىسقا قاتىسۋشىلارعا ورىس ەلشىسىنىڭ كەڭ اۋقىمدى، بايىپتى، تەرەڭ ءسوزى قاتتى اسەر ەتەدى. وعان تابىن بوكەنباي باتىر قولداۋ كورسەتە سويلەيدى. قازاق ءۇشىن قازىرگى تاڭدا كۇشتى ەلگە ارقا سۇيەۋ اسا  قاجەت ەكەنىن ايتادى. (بوكەنباي باتىر 1710 جىلعى قۇرىلتايدا قازاق جاساقتارىنىڭ ساردارلىگىنا سايلانىپ، ابىلقايىر حانمەن بىرگە جاۋدان ەلىن ازات ەتۋگە بەلسەنە قاتىسقان. 1726 جىلى جايىق ءۇشىن شايقاسىپ ءجۇرىپ، بەيبىت كەلىسىمشارت جاساۋعا قاجەتتىلىك تۋعاندا، قالماق اسكەرىندە اماناتتا قالعان.  جالپى، وتان سوعىسى كەزىندە تالاي شايقاستىڭ كۇيىنىشى مەن ءسۇيىنىشىن حانمەن بىرگە باستان كەشكەن.  ابىلقايىر حاننىڭ ەڭ سەنىمدى باتىرلارىنىڭ ءبىرى بولاتىن. ول وسى جيىن الدىندا عانا تەۆكەلەۆتىڭ وزىنە ۇسىنعان ءىرى كولەمدەگى تولەماقىسىن الۋدان باستارتقان ەدى: اقشا السام – اقشاعا ساتىلعان بولىپ شىعام دەگەن، مەن ەلىمە قورعان بولاتىن پاتشايىمعا اقىسىز-پۇلسىز، ەلىمنىڭ تىنىشتىعى مەن ابىرويى ءۇشىن ادالدىق ساقتاۋدى وزىمە بورىش سانايمىن دەگەن).  ونىڭ ءسوزى باس ادامداردىڭ بىرقاتارىنا وڭ اسەر ەتتى. ولار  رەسەيدى قورعانىش تۇتۋعا بەيىلدىك تانىتتى. ال بىرقاتارى  قارسى بولدى.  ولار ورىس پاتشالىعىمەن بەيبىت كەلىسىم جاساۋعا قارسى ەمەس. اڭگىمە ەكى ەل اراسىندا ءبىر-بىرىنە اسكەري كومەك بەرۋدى ەسكەرەتىن ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزۋ جونىندە بولسا – قۇبا-قۇپ. مۇنى ولار قولدار ەدى. بىلتىرعى قۇرىلتايدا ولار حانعا پاتشايىممەن كەلىسىپ، باشقۇرت مازاسىزدىعىن تىنىشتاندىرۋدى تاپسىرعان. باسقا ەشتەڭە ەمەس. پاتشايىمدى قازاق حاندىعىنىڭ بىردەن ءبىر قامقورى تۇتۋعا شاقىرىپ، حان ءوز وكىلەتتىگىن اسىرا پايدالانباق. بۇعان بۇلار قارسى. ورىس مەملەكەتىن قورعانىش كورۋگە  قارسى. كەلىسىم  تەك قانا بەيبىتشىلىك ساقتاۋ جايىندا عانا بولسىن. ولار ابىلقايىر حانعا يمپەراتريتسا ەلشىلىگىن وسىنداي جاۋاپپەن كەرى قايتارۋعا شاقىرادى.

سوندا ابىلقايىر حان ءوزىنىڭ ساياسي ويىن مەيلىنشە ايقىن، ەش بۇكپەسىز جاريا ەتتى. ەگەر حاندىق رەسەيدىڭ قورعاۋىنداعى ەل قاتارىنا كىرسە، ونىڭ قولاستىنداعى قالماق پەن باشقۇرت، جايىق جانە ءسىبىر كازاكتارى جۇگەنسىزدىك جاساي المايتىن بولادى. ولاردىڭ اسكەري قۇرىلىمدارىنىڭ قازاق ەلىن شابا بەرۋىنە توقتاۋ سالىنادى. رەسەي دە ولارعا استىرتىن كومەك بەرۋىن، قازاقتارعا قۇپيالاپ  ايداپ سالا بەرۋىن قويادى. بۇل ءبىر. ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعى رەسەي قورعايتىن ەل قاتارىندا بولسا، ونىڭ قولاستىنداعى قالماق حاندىعىنان كەم تۇسپەيتىن،  ورتالىقتاندىرىلعان ءبىرتۇتاس كۇشتى مەملەكەت قۇرۋىنا ابىلقايىر حانعا دا مۇمكىندىك تۋادى...

ءحXىىى. پروتەكتورات جانە مۇددەلەر قايشىلىعى

سولتۇستىكتەگى قۋاتتى مەملەكەتكە قاراي شەشىمتالدىقپەن بەتبۇرىس  جاساۋىنىڭ شىندىعىن ابىلقايىر حان 1731 جىلعى 10 قازاندا دالا ەليتاسى الدىندا ايقارا اشتى. 1730 جىلعى مامىر قۇرىلتايى شەشىمىنە ساي ول ورىس پاتشايىمىنا ارنايى حات جازىپ، ەلشى جىبەرگەن. حاتىندا ايتىلعان تىلەك پەن قويعان شارتىنىڭ مازمۇنىن قانداي اۋقىمدا تۇسىندىرۋگە بولاتىنى جايىندا ەلشىلەرىنە قۇپيا دا مۇقيات تۇردە ءتيىستى نۇسقاۋىن بەرگەن. الىستان بولجايتىن كورەگەن ساياساتكەر رەتىندە، ابىلقايىر حان تەرىستىگىندەگى الىپ كورشىسىمەن تاتۋ تۇرۋ ارقىلى عانا جۇزدەرگە ءبولىنىپ باسقارۋلى قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاي الاتىنىن، سوندا عانا ءوزىنىڭ جالپاق جەر-سۋدى الىپ جاتقان بىتىراڭقى ەلىندە ءبىر ورتالىققا باعىناتىن ءبىرتۇتاس كۇشتى مەملەكەت قۇرۋىنا مۇمكىندىك تۋاتىنىن ۇققان. الايدا بۇعان كەدەرگى كوپ-ءتىن...

ورىس پاتشايىمىنىڭ ەلشىلىگى قاتىسقان جيىندا قازاقتىڭ ەلدىك مۇددەسىن ويلايتىن باس ادامدار ابىلقايىر حاندى تۇسىنۋگە ءتيىس جانە ونىڭ ۇسىنىسىن قولداۋعا مىندەتتى بولۋعا كەرەك ەدى. ماسەلە مىنادا. ونى جيىرما جىلدان بەرى حان دەيدى. كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ حانى، ونىڭ ىشىندە كەيىنگى ون ءبىر جىل بويى قازاق ەلىنىڭ اعا حانى لاۋازىمىن الىپ كەلەدى. وسى ۋاقىت بويىندا قيلى جاعدايعا وراي جاساق جيىپ، اسكەر قۇردى، سوعىس ونەرىن ءتاپ-ءتاۋىر مەڭگەرگەنىنىڭ ارقاسىندا، قازاقتىڭ ايتۋلى باتىرلارىمەن بىرگە ماڭىزدى جەڭىستەرگە جەتىپ ءجۇردى. بەيبىت شاقتارداعى ەل بيلەۋدىڭ قىر-سىرىن دا اجەپتەۋىر ءتۇسىندى، سونداي كەزەڭدەردە ءوزىنىڭ تورە تۇقىمداستارى مەن كۇللى قارا حالىقتىڭ قيلى وكىلدەرىنىڭ جاقسى-جامان قاسيەتتەرىن ابدەن تانىپ-ءبىلدى...  

ورىس دەرەككوزدەرىنەن ءمالىم، باشقۇرتتىڭ بەلگىلى باس ادامدارى (الدار تارحان، تايماس باتىر جانە ت.ب.) 1730 جىلى يمپەريانىڭ سىرتقى ىستەر القاسىنا بەرگەن مالىمەتتەرىندە «قازاقتاردا التى حان بار، ىشتەرىندەگى   زورى ابىلقايىر حان. سول حانداردىڭ ءبارى بارلىق ىستەردە ابىلقايىر حانعا قۇلاق اسادى»، – دەگەن. ءبىر ايدان كەيىن بۇل مالىمەتتى پاتشايىمعا ارنايى جىبەرىلگەن قازاق ەلشىلەرى راستايدى. ولار الگى مالىمەتتى ۇلى ءجۇز بيلەۋشىسى جولبارىس حان مەن ورتا ءجۇز حاندارى سامەكە مەن كۇشىك ابىلقايىر حاننىڭ ايتقانىنان شىقپايدى دەگەن سوزدەرىمەن ناقتىلاي ءتۇستى. ايگىلى قازاق باتىرى تابىن بوكەنباي 1731 جىلى قازاق دالاسىنا كەلگەن قۇتلۇ-مۇحاممەد تەۆكەلەۆكە: قازاق ەلىندە «تاۋكە حاننان كەيىنگى باستى ءامىرشى – ابىلقايىر حان، ول ءوز ەركىمەن، ەشكىمنەن كەدەرگى كورمەستەن، كوپ ءىستى جۇزەگە اسىردى» دەدى. ورتا ءجۇز حانى سامەكە ابىلقايىردى «باس حانىمىز» دەپ اتادى. ورىستىڭ كوپتەگەن قۇجاتتارىندا بەلگىلى قازاق باتىرلارى مەن باس ادامدارىنىڭ، سونداي-اق ابىلايدىڭ جانە وزگە دە سۇلتانداردىڭ  ابىلقايىردى باس حان، اعا حان دەپ اتاعان دەرەكتەرى ساقتالعان.

جوعارىدا اتاعانىمىزداي، بۇل لاۋازىمعا ول 1719 جىلدان يە بوپ كەلە جاتقان جانە سونشا ۋاقىت بويى اتتان تۇسپەي، ۇلان-عايىر قازاق جەرىنىڭ وڭتۇستىگىنە دە، تەرىستىگىنە دە قورعان بولماققا، جاۋىنگەر جاساعىن باستاپ الدەنەشە اتتانعان. نەبىر شايقاستار جۇرگىزىپ، ەلدىڭ ازاتتىعى مەن تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن الىسقان. وسىنشا ۋاقىت بەلدەن قىلىش قىنى مەن جەبە تولى قورامسا شەشىلمەدى. ساداق پەن سەمسەردى بەكەم ۇستاپ،  تۇلپارىنان تۇسكەن جوق. جاۋىنگەر ساربازدارىن باستاپ، دامىل تاپپاي، قازاق جەرىنىڭ ءبىر قيىرىنان ەكىنشى قيىرىنا قۇيىنداتا شاپتى. ەل مۇددەسى ءۇشىن قۇستاي ۇشىپ، قىسقا مەرزىمدە ايشىلىق جەرلەردى شالدى. باس قولباسشى رەتىندە، قازاق اسكەرىن كۇردەلى مايدانداردا جەڭىسكە باستادى. وڭتۇستىكتە  قازاقتىڭ استاناسى مەن تالاي وزگە دە شاھارىن، شۇرايلى جەر-سۋىن جوڭعار-باسقىنشىدان ازات ەتتى. تەرىستىك-باتىستا ورىس ۇكىمەتى ايتاقتاعان، ورىس قولاستىنداعى قالماق، كازاك-ورىس، باشقۇرتتان ەل-جۇرتىن قورعادى. جايىق ءۇشىن جان اياماي شايقاستى («قازاق حالقى جايىقتان وزەن سۋى سارقىلىپ بىتكەنشە ايرىلمايدى!»). جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزگەن وتان سوعىسىن جەڭىسپەن اياقتادى. قونتايشى گالدان تسەرەن سىندى قۋاتتى ءام قاتەرلى،  اسكەري كۇشىنىڭ مۇمكىندىگى مول باس دۇشپانىمەن ابىرويلى كەلىسىمگە قول جەتكىزدى. نە كەرەك، ابىلقايىر ءباھادۇر ءوزىنىڭ اعا حان رەتىندەگى لاۋازىمىن بىلەگىنىڭ كۇشىمەن، قولباسشىلىق بىلىگىمەن بەكەمدەدى. ول ءبىر مۇشەلدەي ۋاقىت بويى ءوزىنىڭ ءىس جۇزىندە ەلدىڭ باستى حانى ەكەنىن ىسىمەن دالەلدەپ كەلەدى.

1736 جىلى ورداسىندا بولىپ قايتقان شەتەل ساياحاتشىسى دجون كەستلدىڭ جازۋىنا قاراعاندا،  ابىلقايىر حان بيىك بويلى، مىعىم دەنەلى، قىزىل شىرايلى ءجۇزى جاقسىلىق، تىلەكتەستىك نۇرىن شاشقان ءباھادۇر بولاتۇعىن. سونىمەن قاتار ول وتە قاجىرلى، اسا قۋاتتى كۇش يەسى ەدى، بۇكىل قازاق حالقى ىشىندە ساداق تارتۋدا وعان تەڭ كەلەتىن جان جوق بولاتىن (كەستل كۇندەلىگىندە ونى وسىلاي سۋرەتتەدى، بۇل وعان ابىلقايىر حاننىڭ ەلۋدىڭ ورتاسىنا كەلگەن شاعىنداعى بەينەسىنىڭ بەرگەن اسەرى). ابىلقايىر حان شىنىندا دا كەلبەتتى، كۇش-قۋاتى كەمەرىنەن اسقان، وتە قارۋلى، جاۋىنگەرلىك شەبەرلىگى جاۋىن دا ءتانتى ەتكەن، سونىمەن بىرگە اسا ءىرى ۇيىمداستىرۋشى جانە عالامات قولباسشى تالانتىن قۇداي ءبىر بويىنا اياماي دارىتقان جان بولعان.  ونىڭ جوڭعارلارعا قارسى جاۋىنگەرلىك شايقاستارىندا دا، روسسيانىڭ شەكارالىق اۋداندارىنا جاساعان اسكەري جورىقتارىندا دا كورسەتكەن ەسسىزدىككە بارابار جۇرەكجۇتقاندىعىن، كەرەمەت باتىلدىعىن ورىس اكىمدەرى ەرەكشە قولباسىلىق دارىنىمەن قوسا اتاپ كورسەتىپ وتىرعان. سۇيىكتى ارعىماعىنان تۇسپەيتىن دالا قولباسشىسىنىڭ اسا شەبەر شاباندوزدىق ونەرىنە تىكەلەي كۋا بولعانىن شەكارا جاساقتارىنىڭ كومانديرلەرى دە ءجيى ەسكە العان.  1723 جىلعى اپاتتى جەڭىلىس تۋعىزعان كوڭىل-كۇي حالىقتىڭ ەڭسەسىن باسىپ، جاپپاي ءتۇڭىلۋ ورىن العان ەڭ قيىن جاعدايلاردىڭ وزىندە ابىلقايىر حان سابىر ساقتاپ، وي ايقىندىعىن جوعالتپاي، ءوزىنىڭ ەرجۇرەكتىگى، شەشىمتالدىعى ارقاسىندا باتىل ارەكەتتەر جاساي ءبىلدى. جۇرت بوسىپ كەتكەن «اقتابان شۇبىرىندىدا» ەستەرى شىققان كوپتەگەن قارۋلاس شىڭعىستۇقىمدى باۋىرلارىنا ۇقساماي، ول تەز اسكەر جيناي الدى. ساربازدارىن دۇشپاننىڭ شاپقىنشىلىق جاساعان باعىتتارىندا توپتاستىردى. باسقىنشى قولدارىن شاپشاڭ، قارقىندى تۇردە شابۋىلداۋ ارقىلى كوپ رەتتە باسىمدىققا جەتىپ، شايقاستاردا ءجيى جەڭىپ شىعىپ ءجۇردى.

كۇرەسكە تولى ۇزاق جىلداردا كوزىنىڭ جەتكەنى –  قازاق جۇرتى ەركىندىكتى سۇيەدى، دۇشپانعا الدىرعىسى كەلمەيدى، باتىر، الايدا، مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىمى ءالسىز. تاۋكە حاننىڭ رەفورماسىندا كوزدەلگەن ولكەلەردەگى بيلىكتى كۇشەيتۋ ارقىلى مەملەكەتتىك بىرلىكتى ارتتىرۋ يدەياسى جۇزەگە اسپاي قالعان. باس-باسىنا بي بولۋعا قۇمارلىق ۇدەپ، ەلدى بىتىراڭقىلىق جايلاپ كەتكەن. ويتكەنى تورە دە، قارا دا مىقتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم جانە ونى نىعايتا ءتۇسۋ جولىندا اتقارىلماق پارىز حاقىندا ساناسىنا وڭ ۇعىم ۇيالاتپاعان. ولار ابىلقايىردى باس حان دەپ سانامايدى، ونىڭ اعا حان رەتىندەگى بيلىگىن مويىنداماۋعا بەيىم، ونى تەك كىشى ءجۇز حانى عانا دەپ تانۋعا وڭ يىقتارىن بەرىپ تۇرادى. ال كىشى ءجۇزدىڭ وزىندە دە، شىنداپ كەلگەندە، حان بيلىگىنە ءسوزسىز قۇلدىق ۇرا بەرمەيدى. بيلەر كەڭەسىنە سوناۋ ەسىم حان زامانىنان بەرىلىپ، تاۋكە حان داۋىرىندە كۇشەيتىلە تۇسكەن وكىلەتتىلىك تاپ قازىرگى تاڭدا كەرى اسەر ەتىپ تۇر. وكىنىشتى-اق، بىراق حاننىڭ ەل بىرلىگىن كوزدەيتىن پارمەندى جۇمىس جۇرگىزۋىنە كەدەرگى بولا تۇسۋدە.

ابىلقايىر حان 10 قازانداعى ماجىلىستە وسى ءجايتتى كۇيىنە ايتتى: ونىڭ بۇگىندە حان دەگەن اتى عانا بار، قۇزىرىنداعى بوداندارىنا بەيبىت كۇندە ءسوزى وتپەيدى، قازاق ىشىندەگى قازىرگى جاعدايى «يەسىز جابايى اتقا ۇقسايدى»، «ونداي اتتى ادامدار ۇرىپ-سوعىپ، قۋىپ الەك، ال اڭدار ۇستاپ الىپ جەپ قويۋعا ۇمتىلادى». الايدا ول ەلدىڭ تۇتاستىعىن ارتتىرعىسى كەلەدى. مەملەكەتى كۇشتى، ورنىقتى بولسا ەكەن دەيدى. سولاي جاساۋ ءۇشىن ناقتى بيلىككە قول جەتكىزۋدى ارماندايدى. ال ونداي جاعداي رەسەي سىندى قۋاتتى مونارحيانى ارقا تۇتقاندا عانا مۇمكىن بولماق. رەسەيدىڭ پروتەكتوراتى رەتىندە ءبىرتۇتاس، بيلىك جۇيەسى ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان قۋاتتى مەملەكەت قۇرۋ قاجەت. مۇنداي جاعدايعا، انە، وزدەرى تالاي شايقاسقان قالماق حاندىعى جەتىپ وتىر...

ابىلقايىر حاننىڭ تاپ وسىلاي اعىنان اقتارىلۋىن بارشاسى مۇقيات تىڭدادى. سولتۇستىكتەگى كۇشتى كورشىنى سيۋزەرەن رەتىندە تانۋدىڭ تاپ سول شاقتاعى احۋالدا شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان جاسالۋعا قاجەت شارا ەكەنىن وعان ەڭ قارسى توپتىڭ ءوزى دە ءتۇسىندى. جانە مويىندادى، تەك  ىشتەي عانا. بىراق حاننىڭ ونداي شەشىمىمەن كەلىسە المادى. سەبەبى ابىلقايىر حاننىڭ جۇزەگە اسىرۋعا بەكەم بەكىنگەن ماقساتى قازاق ەلىندەگى ءداستۇرلى الەۋمەتتىك-ساياسي جۇيەگە ۇلكەن وزگەرىس ەنگىزەتىنىن قاي-قايسىسى دا سەزدى. تۋراسىن ايتقاندا، ونىڭ ورتالىق وكىمەتتى قاتتى كۇشەيتۋگە اپاراتىن شارا ەكەنىن ۇقتى. بۇل شارانىڭ قازاق ەلى اۋماعىندا قاسىم حان زامانىنان بەرى بولماعان بيلىك جۇيەسىن جاڭاشا جاڭعىرتاتىنىن پايىمدادى. ەل ىشىندە اعا حاننىڭ ءبىر ءوزى باسقاراتىن كۇشتى رەجيم ورناتۋعا اپاراتىنىن زايىر ءتۇسىندى. سونى تۇسىنگەندىكتەن دە، تيىسىنشە – قورىقتى. ويتكەنى، اعا حانعا بۇكىل ەلدى ءبىر ءوزى بيلەيتىن ءامىرشى قۇقتارىن بەرگەن جاعدايدا، قازىرگى بارشا باس ادامدار وزدەرىنىڭ قازاق حالقىن باسقارۋ سالاسىنداعى بۇرىنعى ارتىقشىلىقتارىنان ايرىلىپ قالاتىندارىن ءتۇيسىندى. ءبىر قولعا الىنعان حاندىق بيلىككە بۇرىن-سوڭدى بولماعان دارەجەدە تاۋەلدى بولىپ شىعاتىندارىن شامالادى. سوندىقتان دا، 10 قازانداعى جينالىستا ەلدىڭ بىرقاتار باس ادامدارى (بي، سۇلتان، باتىر، ستارشىن) الاۋىزدىققا جول بەردى. حانعا ءبىر اۋىزدان قولداۋ كورسەتپەدى. دەگەنمەن، سۇيەنەتىن سيۋزەرەن تاڭداۋ ماسەلەسىندە ول جولى ابىلقايىر حاندى بوكەنباي، ەسەت باتىرلار جانە قۇداينازار مىرزا اشىق قولداعان، ولاردى ەل ىشىندە بەدەلى بار تاعى جيىرما جەتى بەلگىلى تۇلعا جاقتادى.

ابىلقايىر حاننىڭ رەسەيگە ارقا سۇيەۋ ارقىلى كۇشتى مەملەكەت ورناتپاق جولىنداعى العاشقى اشىق قادامى وسىلاي جاسالدى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءماجىلىس ۇستىندە بىردەن ەلدىك مۇددەگە باسىمدىق بەرە الماۋشىلىق پەن پەندەشىلىك ۇساق مۇددەلەر بوي كورسەتىپ، باسقارۋشى ەليتا اراسىنداعى تار ءورىستى كەمباعال قايشىلىق كوزگە ۇردى. دەگەنمەن ابىلقايىر حان بۇل الاۋىزدىقتى جەڭۋدەن ۇمىتتەندى. الايدا ونىڭ جەڭىلمەك تۇگىل، ۇدەي تۇسۋىنە حان سەنىم ارتقان سيۋزەرەننىڭ ءوزى مۇددەلى ەدى.  ول ابىلقايىر حاننىڭ ءبىرتۇتاس حاندىق قۇرۋ جوسپارىن قايتكەندە ورىنداتپاۋ جاعىن كوزدەيتىن...

ءحXىV. سيۋزەرەنگە ادالدىق جانە ەكى تاراپتىڭ ءوزارا مىندەتتەمەلەرى

قازاق دالاسىندا 1731 جىلعى 10 قازاندا وتكەن اقسۇيەكتەر مەن بەدەلدى ادامدار ءماجىلىسىنىڭ تاعدىرشەشتىلىك ءمانى بار. ول تاريحي احۋال تاڭداتقان سيۋزەرەنگە ارقا سۇيەۋ ماسەلەسىن قاراعان جانە قازاق ەلىن جاڭا تاريحي جاعدايدا جاڭاشا تۇتاستاندىرۋ يدەياسى ابىلقايىر حان تاراپىنان اشىق كوتەرىلگەن تۇڭعىش تا سوڭعى جينالىس ەدى. وسى جينالىس سودان بەرى ۇزدىكسىز جۇرە باستاعان كۇردەلى ۇدەرىستىڭ باسى بولدى.

سول جينالىستا تولىق قولداۋعا يە بولا الماعاندىعىنا قاراماستان، ابىلقايىر حان رەسەي پروتەكتوراتتىعىنا ءوتۋ جايىنداعى ءوز ۇستانىمىن وزگەرتكەن جوق. (وسىناۋ پروتەكتوراتتىققا ءوتۋ وقيعاسى پالەن جىلدان كەيىن قازاقتىڭ جەر-سۋى مەن ەلىن ورىس ەلى مەن جەرىنە اينالدىراتىن تازا ورىس ۇلگىسىندەگى وتارلاۋعا ۇلاسۋى ىقتيمال-اۋ دەگەندى اڭعال دالا ءامىرشىسى ەلەستەتە دە الماعان بولۋعا كەرەك).  ول بۇل شەشىمىنە كەزدەيسوق ەمەس، ءىرى ساياسي قايراتكەر پايىمىمەن كەلگەن دە، ءوز ۇيعارىمىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ەل رەتىندە ساقتالۋ مۇددەسى ۇدەسىنەن شىعاتىنىنا كامىل سەنگەندىكتەن، وزگەرتپەگەن. ابىلقايىر حان ورىس يمپەرياسىنىڭ پروتەكتوراتى بولۋ ارقىلى، بىرىنشىدەن، ەلدەگى حاندىق بيلىكتى جاڭارتىپ جەتىلدىرۋدى كوزدەدى. ونىڭ ويىنشا، بۇعان دەيىنگى تاجىريبە – حاندى حالىق جينالىسىندا سايلاۋ قازىرگى تاڭدا ەل بىرلىگىن ارتتىرۋعا جاۋاپ بەرە المايتىن. حاندىقتان ۇمىتكەر شىڭعىستىق-جوشىلىق سۇلتاندار اۋقىمى ۇلكەن، سوندىقتان ولار مىندەتتى تۇردە باقتالاستىق پەن الاۋىزدىقتى ورشىتە تۇسەدى. سول سەبەپتى ەلدە مونارحيالىق ءتارتىپ ەنگىزىلىپ، تاق كەلەسى بۋىنعا سايلاۋ جولىمەن ەمەس، مۇراگەرلىكپەن بەرىلەتىن ەرەجە ەنگىزىلۋگە ءتيىس. مۇنداي رەتپەن مودەرنيزاتسيالانعان جۇيەدە ابىلقايىر حان قازاق ەلىندەگى جەكە-دارا جوعارعى ءامىرشى دارەجەسىنە كوتەرىلمەك جانە تاق ءاردايىم تەك ونىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاققا ءتيىپ وتىرماق. ەكىنشىدەن، ەلدەگى كۇللى الەۋمەتتىك ساتى بويىنداعى بۋىنداردى قامتىپ باسقاراتىن، مونارحيالىق قۇرىلىمعا ساي اكىمشىلىك-كۇشتىك اپپارات جاساقتالۋعا ءتيىس. حالىقتى تۇتاستىرۋدى جانە ءبىر ورتالىققا ماجبۇرلەپ باعىندىرۋدى ءام تىنىس-تىرشىلىگىن قامسىزداندىرۋعا قاجەت ساۋدا-ساتتىقتى جانداندىرۋ جولدارىن ساياسي تۇرعىدا وسىنداي ۇيىمداستىرۋ شارالارىمەن قامتاماسىز ەتۋگە بولادى. بۇل ءۇشىن  ابىلقايىر حان ور وزەنىنىڭ ساعاسىنا، ەلەك وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنا جانە سىر بويىنداعى بۇرىنعى جانكەنت شاھارىنىڭ ورنىنا ارنايى قالالار سالۋدى، سونداي-اق وڭتۇستىكتەن ءوزى كەتكەلى بەرى جوڭعار قولاستىندا قالعان قازاق استاناسى تۇركىستان شاھارىن قايتارىپ الۋدى، ءسويتىپ ولاردى ءوزى قۇراتىن جاڭا مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ  قۋاتتى تۇعىرىنا اينالدىرۋدى كوكسەيدى.

ابىلقايىر حاننىڭ ويى وسىنداي ەدى، ال پاتشا ەلشىسى مامەد تەۆكەلەۆ حاننىڭ مۇنداي جوسپارى بارىن بىردەن بىلە قويماعانمەن، ونىمەن ورىس پروتەكتسياسىن قابىلداۋ حاقىندا تەز ءتۇسىنىسىپ، ەكەۋى تامىر بوپ كەتكەن. ول ورىس قورعاۋىندا بولۋدىڭ پايدالىلىعىن قازاققا يلاندىرۋدى باستى مىندەتى دەپ ساناعان. ويتكەنى كوكىرەگىندە پەتر پاتشانىڭ قازاق دالاسىن ازياعا جول اشار قاقپا دەپ باعالاعان كوزقاراسى جانە سوعان وراي تىكەلەي وزىنەن العان نۇسقاۋى سايراپ تۇرعان. پاتشالىقتا مانساپتىق ساتىمەن وسە بەرۋدەن ۇمىتكەر قىزمەتشى رەتىندە، قانداي شىعىنعا بارۋ كەرەك بولسا دا تاۋەكەل ەتىپ، قازاقتاردى قايتكەندە ورىس تۋى استىنا يكەمدەۋگە تىرىسقان. وعان حان قازاق حالقىنىڭ ەرەكشەلىگىن – ءوز باس ادامدارىنىڭ سوڭىنان ەرۋگە قاشاندا دايىن تۇراتىنىن ايتقان-دى، سوندىقتان سولارمەن ءتۇسىندىرۋ-ۇگىتتەۋ جۇمىستارىن جالعاستىرا ءتۇسۋ ءۇشىن ول ەلشىلىگىمەن قازاق دالاسىندا قالا بەرگەن.  تەۆكەلەۆ ەل ىشىندە ءبىر جىلداي بولدى. حاننىڭ اشىق مالىمدەمەسىنەن ورىس پاتشاسىنىڭ قامقورلىعىن ءوزىنىڭ ىشكى ساياسي ماقساتتارىنا پايدالانباق ويى بارىن  انىق بىلگەن بيلەر مەن رۋباسىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي،  جاڭا جاعداي حاننىڭ ولاردىڭ ۇستىنەن قاراۋداعى قۇزىرەتتىلىگىن ارتتىرا تۇسسە، تيىسىنشە، ەل باسقارۋداعى وسى كۇندەرى قولدا بار ارتىقشىلىقتارىن ءسوزسىز جوق ەتەتىنىنە كۇماندانعان جوق.  سول سەبەپتى ولار تەۆكەلەۆتەن، سونداي-اق ورىس ەلشىلىگى كەرۋەنىمەن بىرگە كەلگەن باشقۇرتتىڭ يگى جاقسىلارىنان پروتەكتسيانىڭ ەگجەي-تەجەيىن سۇراستىرىپ بىلۋگە ىنتالىلىق كورسەتتى. تەۆكەلەۆ ەلشىلىگى سىيلىقتارىن ۇلەستىرىپ، ۇگىت-ناسيحاتتارىن جۇرگىزىپ بولعان سوڭ، اقىرى، 1733 جىلى رەسەيگە قايتتى. ابىلقايىردىڭ ەكىنشى ۇلى ەرالى سۇلتانمەن، حاننىڭ ءىنىسى نياز سۇلتانمەن، قۇداينازار، تۇگەلباي مىرزالارمەن، سادىق بي، مىرزاگەلدى باتىرمەن جانە تاعى بىرەر حان وكىلدەرىمەن بىرگە ورالدى.

وسى جىلى ۇلى ءجۇزدىڭ اسا ىقپالدى بەس باس ادامى (تولە بي، قولار بي، حانگەلدى بي، ساتاي باتىر، بولەك باتىر) پاتشايىم تۋى استىنا سۇراندى. ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر توپ ستارشىندارىمەن بىرگە سامەكە حان پاتشايىمنىڭ قورعاۋىنا وتۋگە ەكىنشى رەت سۇراندى (العاشقىسى 1731 جىلى بولاتىن). وسى وقيعالار بىرىنشىدەن، قازاق ەلىندەگى اعا حان مارتەبەسى مەملەكەتتىك بىرلىكتىڭ تۇتاس تا مىعىم بولۋىنا قىزمەت ەتە المايتىنىن كورسەتتى، ەكىنشىدەن، قازاق ەلىندەگى بەلگىلى تۇلعالاردىڭ (كىشى حاندار، سۇلتاندار، بيلەر، باتىرلار) ەل بىرلىگىن ارتتىرۋ جولىنداعى مەملەكەتتىك كوزقاراستارى دامىماعانىنا دالەل بولدى. ەگەر  پاراساتقا سالىپ، ابىلقايىر حاننىڭ ورىس پروتەكتسياسىن قابىلداۋعا بارعان جاعدايىن جان-جاقتى ساراپتاسا جانە ونى ەل يگىلىگىنە قالاي پايدالانۋ جولىن ويلاسا، وندا وزدەرىن ورىس بيلىگى قورعاۋىنا تىكەلەي الۋىن سۇراماعان بولار ەدى، كەرىسىنشە، پروتەكتورات بيلەۋشىسى ابىلقايىر حاننىڭ توڭىرەگىنە توپتاسىپ، ورىس تۋى ساياسىندا قازاق مەملەكەتتىلىگىن نىعايتىپ الۋ باعىتىن ۇستانعان بولار ەدى. ولاردىڭ يمپەريا بوداندىعىنا جەكە-جەكە سۇرانۋى قازاقتىڭ كۇشتى حاندىعىن قۇرعىزباۋعا مۇددەلى ورىس ساياساتىنا ابدەن سايكەس كەلدى.

ابىلقايىر حاننىڭ ۇلى ەرالى سۇلتان 1734 جىلعى 10 اقپاندا اننا يواننوۆنا پاتشايىمنىڭ سالتاناتتى قابىلداۋىندا بولىپ، اكەسىنىڭ تىلەگىن قايتالادى. وسى جىلى قازاقتى يمپەريا قولاستىنا اكەلۋدەگى ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن تەۆكەلەۆكە يمپەراتريتسانىڭ جەكە ءوزى تىكەلەي پولكوۆنيك شەنىن بەردى.  قازاق ەلىنىڭ جەكەلەگەن بولشەكتەرىن پاتشالىق بوداندىعىنا اكەلۋ ۇدەرىسى جالعاسا بەردى. تيىسىنشە،  ابىلقايىر حاننىڭ كۇشتى حاندىق قۇرۋ جايىنداعى ويىن جۇزەگە اسىرماۋدى كوزدەيتىن پاتشا اكىمدەرىنىڭ ودان باسقا دا قيتۇرقى ساياساتى اشىققا شىقتى.  ابىلقايىر حاننىڭ تاباندى تۇردە بىلدىرگەن تىلەگىنە سايكەس، ور وزەنى قۇيىلىسىنا ارنايى قالا سالىنعان. ونى حان قازاق-ورىس ساۋدا-ساتتىق جاسايتىن ورىنى جانە ءوزىنىڭ ەدىل-جايىق وڭىرىندەگى بيلىگىنىڭ تىرەگى ەتپەكشى ەدى. قالا سالىندى، بىراق ول قازاق حاندىعىن كۇشەيتۋگە ەمەس، كەرىسىنشە، ورىس بيلىگىن ارتتىرۋعا قىزمەت ەتەتىن ورتالىققا اينالدىرىلدى. ور قالاسىنىڭ سالىنۋى باشقۇرت ازاتتىق كوتەرىلىسىن جاڭادان تۇتاتقان سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولدى. كوتەرىلىسشى باشقۇرتتار  ابىلقايىر حاندى، اراعا ەكى مۇشەل ۋاقىت سالىپ، تاعى دا، ەكىنشى رەت، وزدەرىنە حان بولۋعا شاقىردى. پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ ناقتى ىستەرىنە كوڭىلى تولماعان ابىلقايىر حان وعان قارسىلىق كورسەتۋ ءۇشىن بۇل ۇسىنىستى قابىل الۋدى دا ويلاعان بولۋ كەرەك. ول 1938 جىلدىڭ كوكتەمىندە نوعاي جولى اۋماعىنان ءبىر توپ باشقۇرتتى ىلەستىرىپ، ءوز نوكەرلەرىمەن ور قالاسىنا كىردى. قالا كومەندانتى الدىندا قىلىشىن جالاڭداتا كوككە كوتەرىپ: «بۇل مەنىڭ قالام، مەن ءۇشىن سالىنعان، كىم دە كىم تىڭدامايتىن بولسا، باسىن شابامىن»، – دەپ مالىمدەدى. وقيعانىڭ رەسەي ءۇشىن قولايسىز باعىتقا بۇرىلىپ بارا جاتقانىن سەزگەن پاتشالىقتىڭ ۇكىمەتى مەن اكىمدەرى  كۇللى مامىلەگەرلىك شەبەرلىكتەرىن قولدانىپ، ابىلقايىر حانمەن مەيلىنشە جىلى قارىم-قاتىناس ورناتۋعا تىرىستى. ونىڭ رەسەيگە ادالدىعىنا ەلەۋلى كۇدىك پايدا بولعاندىقتان، ودان جانە ونىڭ قولاستىنداعى باس ادامداردان قايتا انت الۋ قاجەتتىگى تۋدى. ءارى بۇل شارا قازاق ءامىرشىسىنىڭ تالابىن دا قاناعاتتاندىرۋى، ورىس يمپەرياسىنىڭ پروتەكتسياسىندا بولۋدىڭ قازاق حالقىنا پايدالى بولاتىنىنا بارشانىڭ كوزىن جەتكىزەتىندەي بولىپ وتكىزىلۋى كەرەك ەدى. ابىلقايىر حان مەن قازاقتىڭ باس ادامدارى 1738 جىلعى 3 تامىزدا، ور قالاسىندا وتكىزىلگەن بيىك دەڭگەيدەگى اسا زور  سالتانات كەزىندە، ەكىنشى رەت رەسەي پروتەكتسياسىن قابىل الدى. ابىلقايىر حاننىڭ قۇرمەتىنە ءسان-سالتاناتى مول ديپلوماتيالىق قابىلداۋ جاسالدى.  قازاق حانى مەن حاندىعى دەلەگاتسياسىنا مىس كەرنەيلەر مەن دابىلداردىڭ اۋەزدى كۇيىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن دراگۋندىق سولداتتار روتاسى حور بوپ قوسىلىپ رەسمي سالەم جولدادى. اسكەردىڭ جەرگىلىكتى بولىمشەلەرىنىڭ مەرەكەلىك بايقاۋى بولدى. ارتيلەريادان ساليۋت بەرىلدى. ايگىلى تۇلعالارعا باعالى سىيلىقتار تارتىلدى. ورىس تاريحشىلارىنىڭ جازۋىنشا، قابىلداۋدىڭ وسىلاي ءوتۋى قازاق اقسۇيەكتەرى مەن شونجارلارىنا روسسيا مەملەكەتى باسشىسىنىڭ بەدەلىن بۇرىنعىدان دا تارتىمدى ەتىپ، اسقاقتاتا كورسەتتى جانە بۇدان بۇرىن جاسالعان تاڭداۋدىڭ دۇرىس بولعانىنا كوزدەرىن جەتكىزە ءتۇستى. مۇنداي قابىلداۋ  ابىلقايىردىڭ دا ويىنان شىققان. ول ەلىن قۋاتتى پاتشانىڭ قاناتى استىنا الىنىپ، قامقورلىعىنا ءوتۋى وزىنە حاندىقتاعى تولىق مانىندەگى بيلىككە قول جەتكىزۋگە، سونىمەن بىرگە قازاق حانىنىڭ كورشى مەملەكەتتەردەگى  بەدەلىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ساناعان. مىنا وزدەرىنە كورسەتىلگەن قوشەمەت سونىڭ ايعاعى ىسپەتتى ەدى. ول ءوز سوزىندە: «ادام ءوزى جايىندا بالالارى ارقىلى ەستەلىك قالدىرادى، بىراق مۇنداي جاد جانۋارعا دا لايىق، ال ادامنىڭ ءوزى قول جەتكىزگەن ابىرويى عاسىرلار بويى ولمەيدى»، – دەپ، ورىس پاتشايىمىنا ادال ەكەندىگىن تانىتاتىن انت بەرۋگە ازىرلىگىن مالىمدەدى. حانمەن بىرگە ونىڭ ۇلى ەرالى سۇلتان جانە كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ 56 باس ادامى – رۋباسىلار، بيلەر مەن باتىرلار يمپەريا قامقورلىعىنا ادال بولۋعا انت ەتتى. كەلەسى كۇندەرى كەلىسىمشارتقا وتىرعان تاراپتار ءوزارا مىندەتتەمەلەرىن ناقتىلاستى: ابىلقايىر حان ورىس تۇتقىندارىن بوساتۋعا جانە جەرىنەن وتەتىن ساۋدا-ساتتىققا  قامقورلىق جاساۋعا، قازاق جەرىندەگى ساۋدا كەرۋەندەرىن كۇزەتپەن قامتاماسىز ەتۋگە ۋادە بەردى، ال ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ باستىعى ۆاسيلي تاتيششەۆ قازاقتاردى قامقورلىققا الىپ، سىرتقى دۇشپانداردان قورعايتىنىنا سەندىردى...

حXV. ءوزارا بىتىسپەس مۇددەلەر تولقىنىندا

1731 جىلعى 10 قازان جينالىسىنان بەرى قازاق ەلىندە تەرىستىكتەن تاڭدالعان ىشمەرەز سيۋزەرەنگە اڭعىرت ارقا سۇيەۋشىلىك ارقىلى ەلدىك تۇتاستىققا جەتۋ مۇددەسىنە ساي كەلەتىن دە، ونداي بىرلىكتى ماقسات ەتە  قويمايتىن دا ارەكەتتەرگە تولى كۇردەلى ۇدەرىس ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتقان.

بۇل ۇدەرىس، بىرىنشىدەن، قازاقتىڭ باسقارۋشى ەليتاسىنىڭ ساياسي اقىل-ويىنىڭ كەنجەلەپ قالعانىن تانىتتى. ءبىرتۇتاس، ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن مەملەكەت قۇرۋدى كوزدەگەن يدەيانى تەرەڭ جانە جان-جاقتى تالداپ، ساراپتاۋعا ەل اعالارىنىڭ قاۋقارسىزدىعىن بايقاتتى. زامانا تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىن، ەڭ دۇرىس دەپ مويىنداۋعا تۇراتىن باستامانى قوستاۋ نەمەسە جەتىلدىرە وتىرىپ قولداۋ دەڭگەيىنە جەتە الماعانىن، قايتكەندە دە مەملەكەتتىلىكتى ساقتاۋ سىندى جاسامپاز يدەيانى پىسىقتاي وتىرىپ وڭ شەشىم قابىلداۋعا دايىن ەمەستىگىن، مۇنداي ەلدىك مۇراتتى ويلاۋعا ساياسي تۇرعىدا ءپىسىپ-جەتىلمەگەنىن كورسەتتى.

ەكىنشىدەن، ەل تاعدىرىن مەملەكەتتىك كوزقاراس تۇرعىسىنان پايىمداۋعا كوتەرىلمەگەنىن دالەلدەدى. پروتەكتوراتتىق دامۋدىڭ بولاشاعىن ەلەستەتە المادى. شىنداپ كەلگەندە، ولاردى قازاق ەلىنىڭ رەسەي پروتەكتوراتى بولۋى ەمەس، سول بەلەس ارقىلى ابىلقايىر حاننىڭ قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلعان بيلىك جۇيەسىن قۇرۋ نيەتى شوشىتتى. ولار كۇللى ەل بيلىگىن ءبىر ادامعا – ابىلقايىر حانعا بەرۋدى ويلارىنا دا العىسى كەلمەدى. ويتكەنى جەكەلەگەن رۋ-تايپالاردىڭ قوجايىنى بولىپ جۇرگەن وزدەرىن ەندى، كەنەتتەن، جەكە-دارا بيلەۋشىگە تاۋەلدى ەتۋدى، ءسويتىپ، ءامىرشى قولاستىنداعى پەندە سەزىنۋدى قورلىق  كوردى. ولارعا بۇگىنگى جۇرە تىڭداپ، ءوز دەگەندەرىن ىستەي بەرۋگە ىڭعايلى  اعا حان ينستيتۋتى قولايلى ەدى. ءبىر حاننىڭ بيلىگىن قولداپ كۇشەيتىپ، وعان وزدەرىنىڭ باعىنىشتىلىعىن ارتتىرعاننان گورى، ارقايسىسىنىڭ ءوز ايماقتارىندا، ءىس جۇزىندە حانعا تاۋەلسىز تۇردە، ەركىن قوجايىندىق جاساپ ءجۇرۋىن جالعاستىرا بەرۋى ولار ءۇشىن الدەقايدا ءتيىمدى بولاتىن.

سوندىقتان دا قازاق اقسۇيەكتەرى مەن شونجارلارىنىڭ كوپشىلىگى 1731 جىلدىڭ 10 قازانىنداعى جينالىستا ابىلقايىر حاننىڭ كورشى الىپ مەملەكەتكە ارقا سۇيەۋ يدەياسىن كەرى قاعىپ، ورىس پاتشاسىمەن تەڭ دارەجەدە بەيبىت كەلىسىمشارت جاساۋدى قۇپ كورەتىنىن جاريا ەتتى. ونداي تەڭ دارەجەدەگى بەيبىت كەلىسىمشارتقا وتىرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن بۇل جينالىسقا ءىزاشار بولعان 1730 جىلعى مامىر قۇرىلتايىنىڭ شەشىمى تەك اڭداتقان عانا بولسا، وسى جيىندا جاسالعان حان مالىمدەمەسى مەن ارالارىنا ارنايى كەلگەن ورىس ەلشىسىنىڭ ءسوزى ايقىن كورسەتكەن. شىنداپ كەلگەندە، مۇنى ولار ءتۇپ-تۇگەل جانە مۇلدەم انىق ءتۇسىندى. بىراق وزدەرىنىڭ باس پايداسىن كۇيتتەدى. سول سەبەپتى قايتكەندە ابىلقايىر حاننىڭ كۇشەيۋىنە جول بەرمەۋدى كوزدەدى. شىنتۋايتىندا، ولار پروتەكتوراتتىققا ەمەس، ابىلقايىرعا، ونىڭ بولاشاقتا مونارحقا اينالۋى ىقتيمال قۇزىرەتىنە قارسى شىققان ەدى. بۇل توپ تەك ونىسىن اشىپ ايتپاي، قالىپتاسقان تىنىس-تىرشىلىكتەرىنە جاڭا قاۋىپ ءتوندىرۋى مۇمكىن ۇسىنىس اكەلگەن ورىس ەلشىلىگىن كەرى قايتارۋدى تالاپ ەتتى. تالاپتارى ورىندالماعاندىقتان، ىشكى پيعىلدارىن بۇگىپ، كىنانى حانعا اۋدارۋعا جاندارىن سالدى. سولاردىڭ: «ابىلقايىر حان جەكە باسىنىڭ پايداسىن كوزدەپ، حالىق وكىلدەرىمەن (بيلەر كەڭەسىمەن) اقىلداسپاي، قازاق ەلىن ورىسقا باعىندىرۋدى قوش كوردى» دەگەن ايىپتاۋىمەن، سونى قوشتاي كەتكەن بەرتىنگى ۇرپاقتىڭ تىلىمەن ايتقاندا، «جەكە باسىنىڭ پايداسىن كوزدەگەن ابىلقايىر حان ساتقىندىق جاساپ، قازاق ەلىنە وتارلىق قامىت كيگىزدى» دەگەن تۇجىرىممەن تۇزدىقتالىپ، عاسىرلارعا كەتكەن ءزىلدى جالا ورنىقتى.

  الايدا ابىلقايىر حان رەسەي يمپەرياسى تاعىنا ادالدىققا انت بەرگەندە، ورىس پاتشايىمىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، قازاق حاندىعىن  ءبىرتۇتاستاندىرۋدى، بيلىكتى ورتالىقتاندىرىپ، وكىمەتىن ەداۋىر كۇشەيتىپ الۋدى كوزدەگەن بولاتىن. ءسويتىپ وزىنە باشقۇرتتار مەن قاراقالپاقتاردى، حيۋا مەن بۇحارا بيلەۋشىلەرىن قاراتۋدى، وڭتۇستىكتەگى قازاق جەر-سۋى مەن استاناسىن جوڭعارلاردان قايتارىپ الۋدى ماقسات ەتكەن.  بۇلاردىڭ وتەۋىنە ول پاتشايىم ەلىنەن شىققان ورىس ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ ساپارلارىن قاۋىپسىزدەندىرۋدى موينىنا الدى، رەسەيلىكتەردىڭ قازاق جەرى اۋماعىنان التىن كەن ورىندارىن ىزدەستىرۋىنە جاردەمدەسۋگە، قازاقتاردىڭ رەسەي قولاستىنداعى حالىقتار مەكەندەيتىن ايماقتارعا شابۋىلداۋىن توقتاتۋعا، باسقا دا كومەكتەرىن بەرۋگە ۋادە ەتتى.   ال ورىس ۇكىمەتى ابىلقايىر حان دا، وزگە تۇلعالار دا  رەسەي تۋىنا ادال بولامىز دەپ بەرگەن انتتى رەسەيگە ماڭگىلىككە باعىنۋعا كەلىستى دەپ ەسەپتەدى (قازاق بيلەۋشىلەرى مۇنداي اكتىنى اعىمداعى جاعدايعا وراي وزدەرىنە قاجەت ۋاقىتشا وداق قۇرۋعا دەگەن زاڭدى قۇقىنىڭ كورىنىسى رەتىندە ساناعان). 

تەرىستىكتەگى قۋاتتى مونارحيانىڭ پروتەكتوراتى بولۋعا بەيىلدىگىن راستاپ،1738 جىلى ەكىنشى رەت انت بەرۋ ارقىلى رەسەيمەن بەيبىت قارىم-قاتىناس ورناتۋعا جول اشقان، ءسويتىپ ەلىنە كوپ جاقسىلىق اكەلگەن  ابىلقايىر حاننىڭ داڭقى شارتاراپقا تارادى. كىشى ءجۇز (تەرىستىك-شىعىس ارال ماڭىن مەكەندەيتىن سانى كوپ شەكتى و باستان ونىڭ نەگىزگى الەۋمەتتىك تىرەگى بولاتىن، ۇلكەن ۇلى نۇرالى سۇلتان باسقاراتىن بايۇلى بىرلەستىگى رۋلارىنىڭ كوپشىلىگى، باسىندا ەسەت باتىر تۇرعان جەتىرۋ بىرلەستىگى) تۇگەل دەرلىك، ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ ەداۋىر بولىگى (ارعىن تايپاسىنىڭ جانىبەك باتىر جەتەكشىلىك ەتەتىن كوپتەگەن رۋلارى، حاننىڭ ەكىنشى ۇلى ەرالى سۇلتان باسقاراتىن كەرەيلەر، ءىشىنارا سولتۇستىكتى مەكەندەيتىن نايمان مەن ۋاق) ونى ءوز حانى دەپ تانىدى. ىشكى ساياسي جاعداي ءبىرشاما تۇراقتانىپ، نىعايدى. پروتەكتورات رەتىندە دامۋدىڭ العاشقى جىلدارىندا ابىلقايىر حاننىڭ ساياسي جاعدايى وسىلاي، ءىس جۇزىندە اعا حان مارتەبەسىنە  سايكەس كەلىپ تۇردى.

بىراق ورتا ازياداعى حالىقارالىق احۋال قازاق قوعامىن ءبىر ورتالىققا باعىندىرىپ باسقارۋ جۇيەسىن قۇرۋ قاجەتتىگىن كۇن تارتىبىنەن ەش تۇسىرمەگەن ەدى. ابىلقايىر حان سىردىڭ تومەنگى اعىسىنا قالا سالىپ، جوڭعارلار مەن يراندىقتاردان قورعانۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، قازاقتى سىرتقى جاۋدان قورعاۋعا مىندەتتەنگەن پاتشا ۇكىمەتىنەن 1739 جىلى اسكەري كومەك سۇرادى.  بىراق، بىرنەشە رەت سۇراعانىنا قاراماستان، كومەك بەرىلمەدى. سونىڭ سالدارىنان قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگى مەن تەرىستىك-شىعىسىنداعى ساياسي جاعداي شيەلەنىسە ءتۇستى. پارسىلار حيۋا مەن بۇحارانى جاۋلاپ الدى. جوڭعارلار ەرتىس پەن ەسىل اراسىندا، سىر اۋماعىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن قازاق رۋلارىن شاپتى. رەسەيلىك اكىمشىلىكتىڭ جاردەم بەرمەي الداۋسىراتۋىنا اشۋلانعان ابىلقايىر حان پاتشا ۇكىمەتىنە سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىپ، جوڭعار قونتايشىسىمەن تىكەلەي كەلىسسوز جۇرگىزىپ كوردى. وزبەك اقسۇيەكتەرى مەن شونجارلارىنىڭ شاقىرۋىمەن حيۋاعا از ۋاقىت حان بولىپ تا قايتتى. بۇل كەزدە ونىڭ پاتشا ۇكىمەتىن ءوزىنىڭ بيلىگىن كۇشەيتۋگە پايدالانۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋ ءۇشىن، شىققان تەگىنىڭ ارتىقشىلىعىن دابىرايتىپ ەرەكشە ماقتان تۇتاتىن، قازاقتىڭ ەلدىك بىرلىگىن ارتتىرۋعا قاتىستى ەش جوباسى جوقتىعىن بىلاي قويعاندا، سول ماسەلەنى ويلانىپ تا كورمەگەن باراق سۇلتان ءوزىنىڭ قايتكەندە ورىس بيلىگىنە تىكەلەي باعىنىشتىلىققا جەتۋىن قامتاماسىز ەتەتىن شارالار جاساۋعا ارەكەت ەتىپ ءجۇردى.

جوڭعارلاردىڭ قالىڭ قولى 1741–1742 جىلدارى ءۇلى ءجۇز بەن ورتا جۇزگە شابۋىل جاساعان شاقتارداعى شايقاستاردىڭ بىرىندە ابىلاي سۇلتان تۇتقىنعا ءتۇستى. دۇشپان تەگەۋىرىنىنە توتەپ بەرە الماعان ابىلمامبەت حان جاساعىمەن ەلەكتىڭ جوعارعى اعىسىنان ورىنبورعا قاراي  شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. سوندا، ابىلقايىر حاننىڭ وتىنىشىنە سايكەس، ور قامالىنىڭ كومەندانتى جوڭعار اسكەرىنىڭ قولباسشىسىنا  قازاقتاردى رەسەي مەملەكەتى ءوز بودانى رەتىندە قورعايتىنىن مالىمدەدى. شاپقىنشىلىق توقتاتىلدى. بىراق، قالىڭ قولىمەن ورتا ءجۇزدىڭ ەداۋىر بولىگىن باسىپ العان جوڭعار قونتايشىسى گالدان تسەرەن قازاق امىرشىلەرىنەن جوڭعاريانىڭ ساياسي پروتەكتوراتى ەكەنىن مويىنداۋدى تالاپ ەتتى. وسى تالاپتى تالقىلاۋ ءۇشىن، 1742 جىلعى كوكتەمدە 1500 ادام قاتىسقان جينالىس ءوتتى. كوپشىلىك گالدان تسەرەننىڭ تالابىن ورىنداۋ قاجەت دەگەن ويعا كەلدى. بيلەر ابىلقايىر حانعا: ء«بىز قالماقتارمەن ۇيرەنىسىپ قالعانبىز، قالماقتاردىڭ سۇراعانىن بەرۋ كەرەك»، – دەپ مالىمدەدى. ابىلقايىر حان قاتتى اشۋ شاقىرىپ، ولاردى دورەكى تۇردە اقىماقسىڭدار دەپ سوكتى. جوڭعار ماسەلەسى بويىنشا ءوزىنىڭ ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ  جاڭا باسشىسىمەن كەڭەسۋى كەرەكتىگىن جاريا ەتتى. بىراق ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت پەن باتىر جانە باراق سۇلتاندار قونتايشى تالابىنا كونىپ، وعان اماناتتارىن جىبەرىپ جاتتى.

ال اڭىراقاي جەڭىسىنىڭ باس قاھارمانى ابىلقايىر ءباھادۇر حاننىڭ يلانىمىنشا، قازاق حاندىعى جوڭعار قونتايشىسىنا باعىنام دەپ ابىرويدان ايرىلادى. وسىلاي ويلاعاندىقتان، ول جوڭعار پروتەكتسياسىن مويىنداۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتى. كۇش-قۋاتى ارتىپ تۇرعان گالدان تسەرەنگە كىرىپتارلىقتان سوعىسپەن قارسى شىعىپ قۇتىلۋ ءۇشىن، قازاقتى قورعاۋعا مىندەتتەنگەن رەسەيدەن ناقتى اسكەري جاردەم سۇراۋدى ءجون كوردى. ءارى وزەكتىلىگى ارتا تۇسكەن ءوزىنىڭ بايىرعى ساياسي ماقساتىنا جەتۋدىڭ – حاندىقتى ءبىر ورتالىققا تولىعىمەن باعىندىرۋدىڭ ءساتى تۋدى دەپ ەسەپتەدى. ول 1742 جىلعى 18 ماۋسىمدا ورىنبورداعى جاڭا اكىم يۆان  نەپليۋەۆكە گالدان تسەرەننىڭ قازاقتارعا قويعان تالاپ-حاتىن جانە ءوزىنىڭ رەسەي تاجىنە ادالدىعىن بىلدىرە وتىرىپ، كومەككە قارۋلى كۇش سۇراعان جەكە حاتىن جولدادى. رەسەيدىڭ  اسكەري كومەگى وعان ەڭ الدىمەن جوڭعار قونتايشىسىنىڭ تالابىن ورىنداۋعا بەت العان ابىلمامبەت حان مەن باراق، باتىر سۇلتانداردى كۇشپەن اۋىزدىقتاپ توقتاتۋ ءۇشىن كەرەك ەدى. وسىنداي جولمەن ول مەملەكەتتىك تۇتاستىققا قول جەتكىزۋدى، ورتا جۇزدەگى وزىنە باسەكەلەس بولىپ جۇرگەن شىڭعىس تۇقىمداس باۋىرلارىن ءبىرجولاتا باعىندىرىپ الىپ بارىپ، ىقپالىن كۇللى قازاق ەلىنە جۇرگىزۋدى ويلادى. الايدا يمپەريا ۇكىمەتى ابىلقايىر حان ارمانداعانداي قازاق ەلىنىڭ ساياسي قۇرىلىمىن ورتالىقتاندىرۋدى، قاتاڭ مەملەكەتتىك جۇيەسىن قۇرۋدى ويىنا دا المايتىن. سوندىقتان بۇل ءوتىنىشى دە جاۋاپسىز قالدىرىلدى. بىراق قازاق ەليتاسىنىڭ اراسىندا جوڭعار قونتايشىسىنا قاراي  باعدارلانۋ كۇشەيىپ بارا جاتقانىن ەسكەرىپ، ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ جاڭا باستىعى گەنەرال نەپليۋەۆكە ارنايى تاپسىرما بەرىلدى:   كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ رەسەي قولاستىندا ەكەنىن گالدان تسەرەن رەسمي تۇردە مويىنداسىن، سوعان قايتكەندە دە قول جەتكىزۋ كەرەك...

وسى ماسەلە ورايىندا ورىنبور ولكەسىنىڭ پاتشايىم بەكىتكەن جاڭا قوجايىنى مەن قازاق حانى تۇڭعىش رەت بەتپە-بەت كەزدەستى...

ءحXVى. رەسەي قامقورلىعىنا ارتىلعان ءۇمىتتىڭ كۇيرەۋى

يمپەراتريتسا ۇكىمەتىندەگى سىرتقى ىستەر القاسى العا قويعان ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابۋىنا ابىلقايىر حاننىڭ ىرعىز وزەنى بويىنداعى جازعى ورداسىنا جوڭعار ەلشىلەرىنىڭ كەلۋى  قولايلى جاعداي تۋعىزدى. ابىلقايىردىڭ وڭتايلى ديپلوماتيالىق امالدار قولدانۋىنىڭ ناتيجەسىندە  ورىنبور ولكەسىنىڭ جاڭا بيلەۋشىسى ولاردى ور قامالىنداعى رەزيدەنتسياسىنا شاقىرتتى.

ابىلقايىر حان ءۇش ءجۇزدىڭ 155 وكىلىن (كىشى جۇزدەن – 83, ورتا جۇزدەن – 68, ۇلى جۇزدەن – 4 ادام), سونداي-اق ورداسىنداعى جوڭعار مەن قاراقالپاق ەلشىلەرىن ەرتىپ، 1742 جىلعى 23 تامىزدا ور قامالىنا كەلدى. ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ باس كومانديرى لاۋازىمىنا سونىڭ الدىندا عانا تاعايىندالعان، كەيىنىرەك «ورىنبور ولكەسىنىڭ ۇلى پەترى» اتانعان گەنەرال يۆان نەپليۋەۆ پەن ابىلقايىر حان سول ساپار العاش رەت كەزدەسىپ، قازاق-جوڭعار قاتىناستارىنىڭ كۇردەلى قىرلارىن ەكەۋارا تالقىعا سالدى. سوسىن، قازاق ەليتاسىنىڭ ۇلكەن دەلەگاتسياسىمەن وتكەن سول اسا ماڭىزدى كەزدەسۋدە، گەنەرال نەپليۋەۆ جوڭعار ەلشىلەرىنە كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ رەسەي بوداندارى بولىپ تابىلاتىنىن، ياعني ولاردان الىم-سالىق تالاپ ەتۋگە جوڭعاريانىڭ ەشقانداي دا زاڭدى قۇقى جوق ەكەنىن  اشىق، ايقىن، باتىل مالىمدەدى. قازاقتارعا قاتىستى داۋلى ماسەلەنىڭ ءبارىن تەك ورىس ۇكىمەتى ارقىلى شەشۋ كەرەكتىگىن ايتتى. حان-سۇلتاندارمەن ويرات بيلىگى سەپاراتتىق كەلىسسوز جۇرگىزبەسىن، كيكىلجىڭگە اپاراتىن ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن جوڭعار قونتايشىسىنا تاياۋدا ارنايى ەلشىلىك اتتاندىرىلماق دەدى. گەنەرالدى كەزدەسۋگە قاتىسۋشىلار قىزۋ قۋاتتادى. ابىلقايىر حان جوڭعارياعا جىبەرىلمەك ەلشىلىككە تۇتقىنداعى ابىلاي سۇلتاندى بوساتۋدى تاپسىرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. ماسەلەنىڭ شەشىلۋىن جىلدامداتۋ ءۇشىن جولباسشىلىققا ۇلىن قوسىپ بەرۋدى جانە، ابىلايعا الماستىرۋى ءۇشىن،  قازاقتاردا تۇتقىندا جۇرگەن جوڭعارلاردى جيناپ، ەلشىمەن قوسىپ جىبەرۋدى ۇسىندى. حاننىڭ  ءوز ايتقاندارىن تەز جانە تولىعىمەن ورىنداعانى ەلشىلىكتىڭ جونەلتپە قۇجاتتارىندا كورىنىس تاپقان. 

نەپليۋەۆ جاساقتاعان ايرىقشا ەلشىلىك مايور كارل ميللەردىڭ باستاۋىمەن ور قامالىنان 1742 جىلعى 3 قىركۇيەكتە وڭتۇستىك-شىعىس باعىتپەن جولعا شىقتى. ەلشىلىك قۇرامىندا ون ءبىر ادام بولدى. ولاردى  ابىلقايىر حاننىڭ ۇلى ەرالى سۇلتان باستاعان سەنىمدى ادامدارى الىپ ءجۇردى. ەلشىلىك الدىنا ءۇش ءتۇرلى ماقسات قويىلعان ەدى. ءبىرىنشىسى – جوڭعار قونتايشىسى گالدان تسەرەنگە رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوداندارى بولىپ تابىلاتىن قازاقتار ىسىنە ارالاسپاۋدى تالاپ ەتكەن پاتشا گەنەرالىنىڭ رەسمي حاتىن تاپسىرۋ، ەكىنشىسى – ابىلاي سۇلتاندى جوڭعار تۇتقىنىنان بوساتۋ، ءۇشىنشىسى – ءۇش ءجۇز جەرىمەن ءجۇرىپ ءوتۋ بارىسىندا قازاق سۇلتاندارى مەن رۋباسىلارىن جوڭعار قوقانلوققىسىنا بەرىلمەي، رەسەي قۇزىرىندا قالا بەرۋدىڭ دۇرىستىعىنا يلاندىرۋ.  ەكى جارىم اي جولدا بولعان ەلشىلىك جوڭعار ءامىرشىسى ورداسىنا جەتپەي، جەتىسۋدا ساپارىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولدى. ەلشىلىكتى گالدان تسەرەننىڭ شۋ بويىنداعى سەنىمدى نويونى سارى مانجى قونتايشى تاپسىرماسىنا سايكەس توقتاتتى، ول قازاق ماسەلەسىنە بايلانىستى مايور ميللەرمەن ەكى اي بويى كەلىسسوز جۇرگىزدى. كەلىسسوز ناتيجەسىندە گالدان تسەرەن قازاق رۋلارىنان الىم تالاپ ەتۋىن قويدى، قازاق-جوڭعار ساۋداسى جانداندى جانە، ەڭ باستىسى، ابىلاي سۇلتان ازات ەتىلدى. ابىلقايىر حاننىڭ تىلەگىنە ساي جۇرگىزىلگەن بۇل شارا قازاقتار اراسىنداعى ورىس اكىمشىلىگىنىڭ بەدەلىن بەلگىلى دارەجەدە ارتتىردى. الايدا سول 1742 جىلى عانا ولكە اكىمى بولىپ كەلگەن (1744 جىلدان گۋبەرناتور) نەپليۋەۆ ءۇشىن بۇل شارا ءوز كوكەيىندەگى ۇلكەن جوبانىڭ باسپالداعى عانا سياقتى ەدى. ول ەليزاۆەتا پاتشايىم تاققا وتىرعان كەزدە مالوروسسيا كومانديرى لاۋازىمىنان تايدىرىلىپ، اباقتىدان ءبىر-اق شىققان، بىراق جازىقسىز ەكەنى دالەلدەنگەننەن كەيىن عانا وسى جاڭا ولكەگە جىبەرىلگەن بولاتىن. پاتشايىمنىڭ سەنىمىن ول  مۇندا  تولىعىمەن اقتاپ، ورىس يمپەرياسىنىڭ پروتەكتوراتى مارتەبەسىندەگى قازاق ەلىمەن قارىم-قاتىناستى وتارشىلدىق  سيپاتتى كورسەتەتىن دەڭگەيگە تۇسىرىلگەن جاڭا باعىتقا سالدى. ءسويتىپ، رەسەيدى پروتەكتورى رەتىندە مويىنداعان، ورىس يمپەرياسىنىڭ ۆاسسالى ساناتىنداعى قازاق ەلىن ورىسشا وتارلاۋدىڭ، ياعني ونى مۇلدەم ورىس جەرىنە اينالدىرۋدىڭ نەگىزىن قالادى.

از ۋاقىتتىڭ ىشىندە نەپليۋەۆ ابىلقايىر حاننىڭ ورىس قامقورلىعىنا ارقا سۇيەۋدەگى تۇپكى ماقساتىن ايقىن ءتۇسىندى. ول ءوزىنىڭ بىتىراپ جاتقان كوشپەندى جۇرتىن بىرىكتىرىپ، ءبىر كۇشتى حاندىق قۇرىپ الماقشى. بىراق بۇل جۇزەگە اسۋعا ءتيىس ەمەس، بىرىنشىدەن، وعان ورىس يمپەرياسى مۇددەلى بولا المايدى، ەكىنشىدەن، قازاقتى مۇنداي تۇتاستىققا جەتكىزبەۋگە قازاق ەليتاسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددە حاقىنداعى ساياسي ويىنىڭ تومەندىگى، ورتاق ماقساتتى ويلاۋعا جوق ءوزارا الاۋىزدىعى كومەكتەسىپ تۇر. كۇنى كەشە نەپليۋەۆ جوڭعار ەلشىلەرىنە ورىس بيلىگى سىرتىنان قازاق بيلەۋشىلەرىمەن سەپاراتتىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋگە بولمايتىنىن ايتتى. ال قازاق بىرلىگىن ىدىراتۋعا اپاراتىن سەپاراتتىق كەلىسسوزدەر ابىلقايىر حاننىڭ سىرتىنان ورىس وكىمەتى تاراپىنان الدەقاشان ءجۇرىپ جاتقان. ابىلقايىر ءوزىن قازاقتىڭ باس حانى، اعا حانى سەزىنىپ، ورىس قامقورلىعىنا وزىمەن بىرگە كۇللى قازاق حالقىن اكەلدىم دەپ ويلادى، الايدا قازاق ەليتاسى وكىلدەرى ونى مىسە تۇتپاي، ورىس تۋى استىنا ابىلقايىر حاننىڭ سىرتىنان جەكە-جەكە سۇرانۋمەن كەلەدى. رەسەي پروتەكتسياسىن مويىنداعان ءوز باس حانى اينالاسىنا توپتاسىپ، حاندىقتى كۇشەيتۋگە اتسالىسۋدىڭ ورنىنا، پروتەكتور قامىتىن جەكە-جەكە كيىپ، ءىس جۇزىندە ىقتيمال تۇتاستىقتى ىدىراتۋعا ۇلەس قوسىپ كەلەدى. بۇل رەتتە ءوز ارالارىنداعى باستى حانمەن باسەكەلەسىپ جۇرگەن قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ ونىڭ سىرتىنان سونداي ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋعا وتە بەيىم تۇرعانى تەز بايقالدى.  رەسەيگە ارقا سۇيەۋ قاجەتتىگىن، مۇنىڭ تاريحي مۇقتاجدىق ەكەنىن ۇققان ابىلقايىردى قولداۋ، ەل بىرلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن ونىڭ ماڭىندا توپتاسۋ، ۇلكەن مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىمەن ءبىرتۇتاس كۇشتى حاندىق قۇرىپ الۋ ماسەلەسىن ويلاۋعا ولاردىڭ ساياسي ورەسى جەتپەدى. جەكە باستارىنىڭ شامشىلدىعى ونداي مۇمكىندىككە وي جۇگىرتكىزبەدى دە. ماسەلەن، «مۇنداي شارا حاقىندا باس حان مەنىمەن اقىلداسپادى» دەپ شامدانعان ورتا ءجۇز حانى سامەكە ءوز بەتىنشە، ابىلقايىردىڭ سىرتىنان ءوتىنىش ءبىلدىرىپ، رەسەيگە بوداندىقتى قابىل الدى. ۇلى ءجۇز حانى جولبارىس جوڭعار حانى گالدان تسەرەنگە ۆاسسالدىق تاۋەلدىلىكتە، الىم-سالىق تولەپ جۇرگەن، تاۋەلدىلىكتەن قۇتىلۋ ءۇشىن اعا حان ابىلقايىرعا ارقا سۇيەۋدىڭ ورنىنا، ونىڭ سىرتىنان ەكى مارتە ورىس بوداندىعىن الۋ ارەكەتىن جاسادى. 1733 جىلعى تولە بي باستاعان توپتىڭ حاتىنان كەيىن، 1738 جىلى جولبارىس حاننىڭ ءوزى رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋ نيەتىن ءبىلدىرىپ، پاتشايىمعا حات جازدى. ول حاتىندا ۇلى ءجۇزدى رەسەي قامقورلىعى مەن قورعاۋىنا السا، رەسەيدىڭ ورتاازيالىق قالالارمەن ساۋدا بايلانىسىن جاقسارتۋعا ءوزىنىڭ سەپتەسۋگە ازىرلىگىن بىلدىرگەن-ءدى. بىراق جەردىڭ شالعايلىعىنان ورىندالۋى سوزىلىپ كەتكەن جوسپارى 1740 جىلى جەرگىلىكتى قوجالار قولىنان ويدا جوقتا وپات بولۋى سالدارىنان جۇزەگە اسپاي قالدى. سامەكەدەن كەيىن ورتا ءجۇز حانى بولعان ابىلمامبەت پەن ونىڭ قامقورلىعىنداعى بەدەلدى اسكەري قولباسشىسى ابىلاي سۇلتان سول 1740 جىلى قازاق حاندىعىنىڭ تۇتاستىعىنا ءوز ىشىندە اعا حان ابىلقايىردىڭ اينالاسىنا توپتاسۋ ارقىلى قول جەتكىزۋ قاجەتتىگىن ويلاماستان، تىكەلەي رەسەي بوداندىعىن قابىلدادى. سودان بىرەر جىلدان كەيىن نەپليۋەۆ جوڭعار تۇتقىنىنان قۇتقارعان ابىلاي سۇلتان 1745 جىلى  توبىل گۋبەرناتورىنا  ءۇيسىن رۋىنىڭ 300 ءۇيىن رەسەي بودانى بولۋعا الىپ كەلدى. وسىنداي سەپاراتتىق بوداندىق سۇراۋ ناۋقانىندا نەپليۋەۆ ايرىقشا كوڭىل اۋدارعان  تۇلعا – ورتا ءجۇز سۇلتانى باراق ەدى. ول نەپليۋەۆتىڭ ويىنان شىعىپ، 1742 جىلعى قاراشادا  يمپەراتريتسا ەليزاۆەتاعا حات جولدادى، رەسەي قولاستىنا ء«وز ورداسىمەن، اتاپ ايتقاندا، قىرىق مىڭ ءتۇتىنى بار نايمان رۋىمەن بوداندىققا كەلگەنىن» جازدى. ءبىر ءسات قازاق ەلىندەگى اعا حاندىق مارتەبەنى رەسمي مويىنداپ      («ۇلكەن باۋىرىمىز ابىلقايىر حاننىڭ ادال بوداندىقتا تۇرعانىنا رازىمىز»), سويتە تۇرا ورىس ساياساتكەرلەرىنىڭ قازاقتىڭ سەپاراتتىققا بەيىم بەدەلدى تۇلعالارىن جەكە-جەكە بوداندىققا الۋ استارىندا نە جاتقانىن پايىمداماستان («بىزگە دە بوداندىققا كەلۋگە ءامىر ەتىلگەن ەرەكشە گراموتا العاندىقتان»), تىكەلەي رەسەي بوداندىعىنا ءوتتى ء(«بىز... ادالدىققا انت بەرەمىز»). ەلشىسى ارقىلى ءوز تىلەگىن ءبىلدىردى («...ءبىزدىڭ جىبەرىپ وتىرعان سىرىمبەت اۋىزشا نە ايتسا، سوعان سەنۋدى سۇرايمىن»). باراق سۇلتاننىڭ وسىناۋ ەلشىسى 1743 جىلعى 13 ناۋرىزدا ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ قابىلداۋىندا بولدى. ورىس كەڭسە قىزمەتشىلەرى تولتىرعان قۇجاتتا جازىلعانداي، يمپەراتريتساعا «ورتا وردانىڭ باراق سۇلتانى ەلشىسى ارقىلى بوداندىق العىسىن بىلدىرەدى، اياعىنا جىعىلىپ، ونى بارلىق يەلىگىمەن يمپەراتورلىق مەيىرىمىنىڭ قامقورلىعىنا الۋدى وتىنەدى». تيىسىنشە پاتشايىم بوداندىققا «باراق سۇلتاندى قابىل الادى، ونى مەيىرىنە بولەيتىنىنەن ۇمىتتەندىرەدى، سونىڭ بەلگىسى رەتىندە قىلىش سىيلايدى». بۇل وقيعانى نەپليۋەۆ ابىلقايىر حاننىڭ بەدەلىن تۇسىرۋگە ۇتىمدى پايدالاندى. ول ەندى ابىلمامبەت پەن باراقتى ءاردايىم كوتەرە ءتۇسىپ، ابىلقايىردى تومەنشىكتەتىپ، كەمسىتە ءتۇستى. نەپليۋەۆتىڭ ولارعا  (اعا حان – حان – سۇلتان) تەڭگەرمەشىلىكپەن قاراۋى، رەسمي، بەيرەسمي جاعدايلاردا باراق سۇلتاندى دوسى رەتىندە اتاۋى، 1745 جىلى ونىڭ تاعى ءبىر ەلشىسىن پاتشايىمنىڭ زور قۇرمەتپەن قابىلداۋىنا قامقورلىق ەتۋى، پاتشايىمنىڭ باراق سۇلتانعا تاعى دا ارنايى باعالى سىيلىق پەن گراموتا جىبەرۋى، وعان قوسىمشا، باراققا گۋبەرناتوردىڭ ءوزى تۇلپار مىنگىزۋى ۇلكەن ەسەپپەن جاسالعان شارالار ەدى. باسەكەلەسى ابىلقايىر حاندى قورلايتىن مۇنىڭ ءبارى نايمان ءامىرشىسىنىڭ جالىن كۇدىرەيتە ءتۇستى. نامىسقوي ابىلقايىر حان رەنىشتەرىن الدەنەشە رەت قۇپيا كەڭەسشى نەپليۋەۆكە، پاتشايىم ەليزاۆەتاعا جازدى. قارۋلى جورىققا شىعىپ، ورىس قالالارىن، ورىنبور جەلىسىندەگى كۇشەيتىلگەن بەكىنىستەردى شابۋىلدادى، ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ جولىن كەستى. وسىنداي ارەكەتتەرىنە بايلانىستى تاريحشى ۆلاديمير ۆيتەۆسكي بەلگىلى زەرتتەۋىندە ونى «ورىس حالقىنىڭ جاۋى»، «نەپليۋەۆتىڭ جەكە دۇشپانى» دەپ اتادى.

سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ قاۋلىسىن ەسكەرە وتىرىپ، باسقارۋشى سەنات 1747 جىلى ابىلقايىر حان مەن گۋبەرناتور نەپليۋەۆتى تاتۋلاستىرۋ ءۇشىن «بريگادير الەكسەي (قۇتلۇ-مۇحاممەد) تەۆكەلەۆتى» جىبەرۋگە، ەگەر ابىلقايىر قيتىعا بەرسە، ورنىنا باسقا حان قويۋعا شەشىم شىعاردى. الايدا بۇل سىرتقى ىستەر القاسىندا: حاندى حالىق وكىلدەرى سايلايدى، وعان رەسەيدىڭ ارالاسۋى ىڭعايسىز، ءارى  ابىلقايىر حان قازاق اراسىندا تەك حان بولعاندىعىمەن ەمەس، «اككىلىگىمەن جانە ۇلى فاميلياسىمەن» ۇلكەن كۇشكە يە دەگەن سەبەپپەن قولداۋ تاپپادى. اقىرى، 1748 جىلعى مامىردا ديپلوماتيالىق ماقساتپەن ورىنبورعا تەۆكەلەۆ كەلدى، ارتىنشا، ماۋسىم ايىندا ابىلقايىر حاننىڭ ورداسىندا كىشى جانە ورتا جۇزدەردىڭ اقسۇيەكتەرى مەن شونجارلارى (500 ادام), «بارلىق ىستە ەركىنە بەرىلىپ، ابىلقايىر حانعا سەنۋ جانە قالىپتاسقان جاعدايدان شىعۋدىڭ جاقسى امال تابۋىن حاننان ءوتىنۋ» قاجەت دەپ ءبىر اۋىزدان شەشتى. سول ايدىڭ سوڭىندا حان تەۆكەلەۆپەن بىرگە، ور قامالىندا نەپليۋەۆپەن كەزدەستى. كەلىسسوز بارىسىندا ابىلقايىر حان مەن گۋبەرناتور نەپليۋەۆتىڭ تاتۋلاسۋ ءراسىمى  ءوتتى. ابىلقايىر ورىس تۇتقىندارىن قايتارۋعا، رەسەيگە قارسى جاۋىنگەرلىك جورىقتارىن توقتاتۋعا، ورىس كوپەستەرىنىڭ قازاقتارمەن، وزگە دە كورشى حالىقتارمەن  ساۋدا ءىسىن دامىتۋىنا جاردەمدەسۋگە ۋادە ەتتى.  وتەۋىنە، رەسەيلىك تاراپتان رەسەي بوداندىعى ينستيتۋتى تۋرالى ءوز ۇعىمىن مويىنداۋدى تاباندى تۇردە تالاپ ەتتى. ورىنبور اكىمشىلىگى ونىڭ قازاق قوعامىنداعى اعا حاندىق مارتەبەسىن نىعايتۋعا، اعا حان ينستيتۋتىن كۇشەيتىپ، قازاقتاردى ءوز بيلىگىنە باعىندىرۋعا كومەكتەسۋى ءتيىس دەپ سانادى. تاريحشى پاۆەل ماتۆيەۆسكي   «ابىلقايىر حاننىڭ ىمىراعا تەك ءبىر عانا جاعدايدا – قازاقتاردى ونىڭ بيلىگىنە بىرىكتىرۋگە نەپليۋەۆ تولىعىمەن كەلىسكەن جاعدايدا عانا كەلۋى ىقتيمال ەكەنىن كورسەتتى» دەپ وتە ءدال انىقتاپ جازعان. قويعان ماسەلەسىنىڭ پاتشايىم سارايىندا شەشىم تابۋىن توسىپ جۇرگەنىندە (قازاقتاردى ەل بيلىگىن ءبىر ورتالىققا، ءبىر قولعا شوعىرلاندىرىپ، ابىلقايىر حان ارقىلى باسقارۋدىڭ دۇرىستىعىن، سول  ءۇشىن ارنايى پارمەن شىعارۋ جايىن تەۆكەلەۆ قولداعان), نەپليۋەۆپەن تاتۋلاسۋ راسىمىنەن ءبىر اي وتكەندە، ابىلقايىر حان باراق سۇلتاننىڭ قولىنان قازا تاپتى...

ءحXVىى. ارىستان مەن ايداھاردىڭ ورتاسىندا

مىقتى مەملەكەتتىلىك قۇرىپ الۋ حاقىندا ابىلقايىر حاننىڭ رەسەي  قامقورلىعىنا ارتقان ءۇمىتى ونىڭ ولىمىمەن بىرگە كۇيرەدى. دالالىق اڭعال ءامىرشى، بىرىنشىدەن، قازاق ءتارىزدى كوشپەندى قالماقتىڭ رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋ جانە ورىس مەملەكەتىن قامقورشىسى رەتىندە تانۋ ارقىلى  كۇشتى حاندىق قۇرىپ العانىن كورىپ، حاندىعىن تاپ سول سەكىلدەندىرە  تۇتاستىرۋ ءام كۇشەيتۋ مۇمكىندىگى تۋدى دەپ الداندى. ەكىنشىدەن، بودانىنىڭ كۇشتى مەملەكەتتىك قۇرىلىم جاساۋىنا  ورىس پاتشالىعىنىڭ ەشقاشان جول بەرمەيتىنىن، بودان بولۋدى ءبىرجولا باعىنۋ دەپ ۇعاتىنىن، بوداندىق سۇراعان ەلدى وزىنە تۇبەگەيلى باعىندىرۋ ءۇشىن قيلى امالعا باراتىنىن بىلمەي الداندى. ۇشىنشىدەن، ءوزىنىڭ ساياسي ورەسى تايىز شىڭعىستۇقىمداس باۋىرلارىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ەلدىگىن ەمەس، جەكە باستارىنىڭ يگىلىگىن كۇيتتەۋگە بەيىم تۇرعاندىعىن، حاننىڭ سىرتىنان يمپەريا قولتىعىنا تىكەلەي كىرۋگە قۇلشىنىپ قانا قويماي، قازاق ەلىن بولشەكتەۋگە مۇددەلى ايتاققا وڭاي ەرىپ، حاننىڭ كوزىن جويۋعا تىرىساتىنىن  بىلمەي الداندى.  

ابىلقايىر حان اقىرى، بىتىسپەس جاۋى گەنەرال نەپليۋەۆپەن فورمالدى تۇردە تاتۋلاسىپ، حاندىعىنىڭ مەملەكەتتىك تۇتاستىعىنا قولداۋ كورسەتىلۋى ىقتيمال اسا بيىك دارەجەلى پارمەن بەرىلۋىنەن ۇمىتتەنىپ جۇرگەنىندە، جولىن تورىعان دۇشپانىنىڭ قاندى قانجارىنا ءتۇستى. ساياز دا ورەسىز، مانساپقۇمار،  باقتالاس سۇلتاندارمەن جانە  ورىنبورلىق گۋبەرناتورمەن كەسكىلەسكەن ساياسي كۇرەسكە تۇسكەن قازاقتىڭ ەڭ بەلگىلى، ەڭ ايگىلى، ەڭ باستى حانىن تورعاي وزەنىنىڭ جوعارعى اعىسىنداعى ورداسىنان ەلدەگى ىشكى ماسەلەلەردى قاراۋعا شىققان شاعىندا باس دۇشپانى باراق سۇلتان كوپ جىگىتىمەن 1748 جىلعى 1 تامىزدا شابۋىلداپ، ءولتىرىپ كەتتى. حالىق ءۇشىن، قازاقتىڭ بەلگىلى تۇلعالارى ءۇشىن، جاۋىنگەر ءباھادۇردىڭ تالاي شايقاستى بىرگە وتكىزگەن ۇزەڭگىلەس باتىرلارى ءۇشىن بۇل ورنى تولماس قازا ەدى. ال نەپليۋەۆ ءۇشىن – وتە جاعىمدى جاڭالىق بولدى. ويتكەنى ابىلقايىر حاننىڭ ولىمىنەن سوڭ ورىن الۋعا ءتيىس بيىك مارتەبەلى اۋىسىمدار قۇپيا كەڭەسشىگە اسا قاجەت ساياسي-قۇقىقتىق قۇرال بەرىپ تۇر ەدى. رەسەي بوداندىعىن مويىنداعان قازاق امىرشىلەرىن باستارىن بىرىكتىرمەي، ءىس جۇزىندە جەكە-جەكە ءبىرجولاتا باعىندىرىپ الۋعا قولايلى جاعداي تۋعان. قازاق  ەليتاسى اراسىنا ءوزارا باقتالاستىق پەن ءبىرىن ءبىرى مويىنداماۋشىلىق ۋىن ساتىمەن شاشىپ جۇرگەن گۋبەرناتور ءام قۇپيا كەڭەسشى نەپليۋەۆ 1748 جىلدىڭ قازانىندا، ابىلقايىر حاننىڭ قازاسىنان ايدان ءسال-اق استام ۋاقىت وتكەننەن  كەيىن، ورتالىققا: «ابىلقايىر سياقتى اككى ادامدار تاققا جىبەرىلمەسە، قازاق حاندىعى دەگەنىمىز تۇك تە ەمەس»، – دەپ حابارلادى. ونىسى راس ەدى، ابىلقايىر حان ولتىرىلگەننەن كەيىن قازاق باسقارۋشى ەليتاسى ىشىنەن ورىس يمپەرياسىمەن ەلىنىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن ايقاساتىن ول سياقتى تۇلعا شىقپادى. قازاق ەلى ۇستىندە رەسەي پاتشالىعىنىڭ ناقتى مەملەكەتتىك-ساياسي پروتەكتسياسىن ەركىن جۇزەگە اسىراتىن ءداۋىر تۋدى. «جەكە دۇشپانى» ابىلقايىر حاننان قۇتىلعان قۇپيا كەڭەسشى گەنەرال نەپليۋەۆ ورىس-قازاق قاتىناستارى تاريحىنىڭ شىن مانىندەگى جاڭا كەزەڭىن باستاۋعا جول سالدى. ول ابىلقايىر حاننىڭ سۇيىكتى زايىبى بوپاي حانشا مەن ۇلدارىن مىناعان: بيلەر كەڭەسىندە اكەسىنىڭ ورنىنا حان بوپ سايلانعان نۇرالىنىڭ حاندىق مارتەبەسىن ورىس يمپەراتريتساسىنا بەكىتكىزىپ الۋ وتە ءتيىمدى بولادى دەگەن ويعا سەندىردى. 1748 جىلدىڭ قىسىندا ارنايى دەلەگاتسيا پەتەربۋرگكە اتتانىپ، ابىلقايىر حاننىڭ ۇلكەن ۇلى نۇرالىنى 1749 جىلعى 13 ساۋىردە حان مارتەبەسىنە بەكىتكەن پاتشايىمنىڭ پارمەنىمەن 1749 جىلدىڭ جازىندا ورالدى. 30 ماۋسىمدا ورىنبوردا نەپليۋەۆ تۇڭعىش رەت قازاقتىڭ كىشى ءجۇزىنىڭ حانىن ورىس اكىمشىلىگىنە سالتاناتتى تۇردە تانىستىرۋ ءراسىمىن وتكىزدى. قۇپيا كەڭەسشى ەنگىزگەن بۇل جاڭالىقتىڭ ساياسي ءمانى سول – بۇدان بىلاي حان سايلاۋ تەك ورىس ۇكىمەتىنىڭ كەلىسىمىمەن وتكىزىلۋگە ءتيىس...

سونىمەن، نۇرالى ابىلقايىرۇلى بيلەر، رۋباسىلار مەن باتىرلار كەڭەسىندە كىشى ءجۇز حانى لاۋازىمىنا سايلاندى. قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا قازاق ەلىنىڭ اعا حانى مارتەبەسى جيىرما شاقتى جىلدان بەرگى ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەتكە ءوتتى. بىراق بۇل وتە نومينالدى اتاق ەدى، ول اعا حان رەتىندە تۇتاستاي قازاق ەلىن ءوز قولاستىنا باعىندىرۋعا ەشقانداي ارەكەت جاساعان ەمەس، ورىس اكىمشىلىگى الدىنا ءوز مارتەبەسىن مويىنداتۋ تالابىن ەشقاشان قويعان ەمەس. وكىنىشكە قاراي، جالپى قازاق ەليتاسىنىڭ مەملەكەتتىلىك تۇرعىسىنداعى ساياسي وي ورەسىنىڭ تارلىعى سالدارىنان، ونىڭ ءوزى دە ابىلقايىردىڭ اعا حاندىق مارتەبەسىنە تەرەڭ ساياسي ءمان بەرىپ قاراي الماعان-دى. كەزىندە قازاقتىڭ اعا حانىنىڭ ورىس تۋىنا ادالدىعىن بىلدىرگەن انتى ءبارىمىز ءۇشىن  جەتكىلىكتى، ءبىز اعا حان بيلىگىن مويىندايمىز دەپ مالىمدەي المادى. ەل باسقارۋشىلار ءسويتىپ يمپەريا ارانىنا جەكە-جەكە جۇتىلدى. (ابىلمامبەت ابىلاي ەكەۋى ور قامالىنا 1740 جىلى وزدەرىمەن بىرگە ورتا ءجۇزدىڭ 128 اقسۇيەگى مەن شونجارىن ەرتىپ اكەلگەن دە، ورىس باستىقتىڭ تالابىنا ساي كىلەم ۇستىندە تىزەرلەپ، بورىكتەرىن شەشىپ، قۇران ۇستاپ انت بەرگەن). ال وڭتۇستىكتە جولبارىس حان قازا تاپقاننان كەيىن تاشكەنتتى باسقارۋعا تولە بي تاعايىندالدى، حان سايلانعان جوق، ولكە جوڭعار قولاستىندا قالىپ كەلە جاتقان. قاھارلى قونتايشىسى گالدان تسەرەن 1745 جىلى ومىردەن وتكەننەن كەيىن جاعداي وزگەرە باستادى. جوڭعاريا ىشىندە ۇزدىكسىز تاق تالاسى ءجۇرىپ، حاندىق بۇرىنعى قاھارىنان ايرىلدى. تيىسىنشە، جەتىسۋ، تارباعاتاي ولكەلەرىندە قازاق باتىرلارىنىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسۋى ءورشي ءتۇستى. 

جوڭعاردا تۇتقىندا بولعان كەزىندە ابىلاي سۇلتان قونتايشى اۋلەتىمەن جاقىن بولۋعا تىرىسقان، ويرات نويونى امۋرسانامەن دوستاسقان، ەلگە ورالارىندا تاتۋلىق جايىندا شارت جاساسىپ كەتكەن. ونىڭ ايۋكە حاننىڭ جەسىرى دارما-بالاعا جازعان حاتىندا: «مەن، ابىلاي سۇلتان، سىزگە دەنساۋلىق تىلەيمىن، ءبىزدىڭ بارلىق بوداندارىمىز سىزگە ءيىلىپ سالەم جولدايدى. ءوزىم جايىندا سىزگە مىنانى حابارلايمىن: مەن گالدان تسەرەننىڭ قولىنان امان-ەسەن  جانە ابىرويمەن بوسانىپ، ۇيگە كەلدىم. مەنى  گالدان تسەرەن ءوزىنىڭ ۇلىنداي كورەدى، ال ءسىزدىڭ نەمەرەلەس باۋىرىڭىز سەپتەن مەنى ءىنىسى دەپ بىلەدى. مەن دە ءسىزدىڭ ءىنىڭىز بولامىن»، – دەگەن جولدار بار. تۇتقىننان بوسانىپ قىرعا كەلىسىمەن ابىلمامبەت حانعا جولداعان حاتىندا ونى ارەكەتسىزدىك كورسەتكەن جاۋاپسىزدىعى ءۇشىن سوگە وتىرىپ، وزىنە بوستاندىق بەرىلۋىنە جوڭعار ەلىنە مايور ميللەردىڭ ەلشىلىگىنىڭ كەلۋى  سەپتەسكەنىن اتاپ كورسەتتى. (ونىڭ حاندى كىنالاي سويلەۋى كەزدەيسوق ەمەس ەدى، ءوزىن حانمەن تەڭ جاعدايدا ۇستاۋعا تىرىسۋى، ورىس قۇجاتتارىنا قاراعاندا،  العاش رەت ەكەۋىنىڭ – ورتا ءجۇزدىڭ جاڭا حانى مەن ونىڭ اسكەري باسشىسىنىڭ – 1739 جىلى توبىلعا كەلگەنىندە اڭعارىلعان. ابىلمامبەتكە وتىرۋعا  كرەسلو، ابىلايعا ورىندىق قويىلعاندا، سۇلتان وزىنە حاندىكىندەي ورىنتاق بەرىلۋىن تالاپ ەتكەن، كەلىسسوز كەزىندە ۇدايى حاننىڭ الدىنا ءتۇسىپ سەرگەك سويلەپ وتىرعان). جوڭعارلاردىڭ 1735 جىلعى شاپقىنشىلىعى كەزىندەگى جەكپە-جەك ايقاستا جەڭىسكە جەتىپ كوزگە تۇسكەلى بەرى ءوزىن اسكەري قايراتكەر رەتىندە كەڭىنەن تانىمال ەتكەن ابىلاي سۇلتان ابىلمامبەت حانعا رەنىش بىلدىرگەنمەن، ونى جوققا شىعارماي، ءاردايىم قاسىندا بولدى، بىراق ءوزىن تاۋەلسىز ۇستادى. ول، جالپى، نەبىر كۇردەلى ماسەلەلەردى تىكەلەي ءوز شەشىمىمەن جۇزەگە اسىرىپ ءجۇردى. ەسىم حان كەزىنەن قالىپتاسقان القالىق شەشىمگە باس يۋ ءتارتىبىن تارك ەتىپ، قاسىم حان تۇسىنداعىداي شەكسىز جەكە بيلىككە قۇمارلىعىن كورسەتتى. بيلەر كەڭەسىن ەلەمەيتىن، قاتال، قاتىگەز ءامىرشى بولدى.  حالىق ونى وزدەرىنىڭ ءىس جۇزىندەگى قورعاۋشىسى دەپ ءبىلدى، سودان دا ەل اراسىندا ابىلاي قىرىق جىل حان بولعان دەگەن ۇعىم ورنىققان.  ول جوڭعارلارمەن قازاق جەرى ءۇشىن سوعىسىپ ءجۇرىپ، ولاردىڭ تاق تالاسىندا بەلگىلى ءبىر شاققا دەيىن امۋرسانا نويوندى قولدادى.

جوڭعاريا ىشىندەگى مازاسىزدىق تسين-قىتاي يمپەرياسى بيلىگىنىڭ قيلى امال قولدانعان شەبەر ديپلوماتياسى سالدارىنان دا توقتاماي تۇرعان بولاتىن. 1735 جىلى ومىردەن وتكەن يۋنچجەننىڭ تاعىنا وتىرعالى بەرى ونىڭ ءتورتىنشى ۇلى حۋنلي (تسيانلۋن) جوڭعار حاندىعىن شاۋىپ الۋ جوسپارىن ويلاستىرۋمەن جۇرگەن. 1745 جىلى گالدان تسەرەن دۇنيە سالعان سوڭ باستالعان تاق مۇراگەرلىگىنە تالاس ءتسيانلۋننىڭ ويرات مەملەكەتىن ىشتەن ىدىراتۋعا باعىتتالعان كۇردەلى قۇپيا ساياسي جۇمىستار جۇرگىزۋىنە، ءسويتىپ 50-ءشى جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي جوڭعاردىڭ ورتالىقتاندىرىلعان بيلىگىن ابدەن السىرەتۋىنە مۇمكىندىك بەردى. حان تاعىنا تالاسقان نويونداردىڭ ءبىرى ونىڭ قولداۋىن، ەكىنشىسى – ارااعايىن بولۋىن نەمەسە مۇلدەم ارالاسپاۋىن سۇراۋعا ءماجبۇر بولدى. 1753–1756 جىلدارعى سوعىستا تسين-قىتاي ارمياسى جوڭعار ەلىن ءبىرجولاتا باسىپ الىپ، حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتتى. ءبىر كەزدەگى اسا كۇشتى كوشپەندىلەر مەملەكەتى قانعا بوكتىرىلىپ، تاريح ساحناسىنان جويىلدى. تسيندەر ويراتتاردىڭ اسكەرىمەن قوسا حالقىن دا قىرىپ، ازىن-اۋلاق ءتىرى قالعاندارىن قازاق اراسىنا بىتىراتىپ ءسىڭىستىرىپ  جىبەردى. سوسىن، ءىس جۇزىندە قاڭىراپ قالعان ولكەنى يمپەراتور تسيانلۋن ۇشكە – ىلە، ءۇرىمشى، تارباعاتاي وكرۋگتەرىنە ءبولىپ، ۋاكىلدەرىنىڭ باسقارۋىنا بەردى. ءومىر ءسۇرۋىن دوعارعان جوڭعاريانىڭ اۋماعىن يەمدەنگەن تسين-قىتاي يمپەرياسى ەندى قازاق ەلىنە تىكەلەي قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇردى. وسى تۇستاعى ابىلاي سۇلتاننىڭ شەشىمتالدىعى مەن باتىلدىعى، مامىلەگەرلىگى قازاق جەر-سۋىن قورعاپ، ساقتاپ قالۋدى مۇمكىن ەتتى. ول 1759 جىلى ەلشىلىك ساپارمەن بەيجيڭگە بارىپ، قىتاي بوداندىعىن قابىلدادى. يمپەراتور تسيانلۋن وعان «ۆان» لاۋازىمىن بەردى («ۆان» – ۋاعدالاسقان الىمدى تولەپ تۇراتىن، ءىس-ارەكەتىن تاۋەلسىز جۇرگىزەتىن ۆاسسالدىق كنياز). ابىلاي سۇلتان ءوزى 1740 جىلى بوداندىعىن قابىلداعان رەسەي يمپەرياسىمەن دە بايلانىسىن ۇزگەن جوق. تسين يمپەراتورى ەلشىسى ارقىلى تالاپ ەتكەندىكتەن، 1762 جىلى بەيجيڭگە ۇلىن اماناتقا جىبەردى. وعان ىمىرالاسۋ سىيلارى، شاۋەشەك پەن قۇلجادا قازاقتار ءۇشىن تاۋار الماستىراتىن سارايلارعا يە بولۋ قۇقى بەرىلدى.  وسىلاي، ءوزىنىڭ «ارىستان مەن ايداھار اراسىنداعى» ايگىلى ساياساتىن ۇستانىپ، ەبىمەن جۇرگىزۋ ارقىلى،  كۇردەلى ساياسي جاعدايلاردا قازاق ەلىنە ءتيىمدى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىپ وتىرۋعا تىرىستى.

1771 جىلى ابىلمامبەت حان دۇنيە سالىپ، تۇركىستانعا جەرلەندى. قارالى وقيعادا باس قوسقان باسقارۋشى ەليتا ابىلاي سۇلتاندى اعا حان لاۋازىمىنا سايلادى. تاۋكە حان ومىردەن وتكەننەن كەيىن قالىپتاسقان تاجىريبە بويىنشا اعا حان لاۋازىمى سول شاقتاعى قازاق حاندارىنىڭ جاسى مەن تاقتا وتىرعان مەرزىمى ۇلكەن تۇلعا – 1748 جىلدان كىشى ءجۇز حانى بولىپ وتىرعان نۇرالى حانعا تيۋ كەرەك ەدى، الايدا ەلدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى  جاعدايدى ساۋىقتىرۋداعى ابىلايدىڭ ەرەكشە ءرولىن، ونىڭ قازاق ەلىن قاتاڭ تارتىپپەن باسقارۋعا بەيىمدىگىن ءادىل باعالاعان باس ادامدار مەريتوكراتيالىق ەرەجەگە ساي وتە سىندارلى شەشىم جاسادى.  ال ابىلقايىر حاننىڭ قازاق مەملەكەتىن ورىستىڭ قورعاۋىمەن ءبىر ورتالىققا باعىندىرماق بولعان ۇزاق جىلدارعى ارەكەتىن قۇردىمعا كەتىرگەن  سيۋزەرەن-پاتشالىق ەندى تاپ سونداي نيەتتەگى ابىلاي حاننىڭ ءبىرتۇتاس مىقتى مەملەكەت ورناتۋىنا مۇمكىندىك جاساۋدان اۋلاق بولاتىن، سوندىقتان دا ونى ورتا ءجۇز حانى مارتەبەسىنە عانا بەكىتتى...

ءحXVىىى. بولشەكتەنگەن قازاق مەملەكەتى – ورىس يمپەرياسىنىڭ وتارى

قازاق امىرشىلەرىنىڭ «ارىستان مەن ايداھاردىڭ» اراسىنداعى مامىلەگەرلىك ارەكەتتەرى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وڭ ناتيجە بەرىپ تۇردى. دەگەنمەن، ەڭ باستى ماقساتقا – ءبىرتۇتاس قازاق مەملەكەتىن قۇرىپ الۋعا قول جەتكىزىلمەگەندىكتەن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، پروتەكتورات مارتەبەسىندە ساقتالۋعا ءتيىس شولاق تاۋەلسىزدىگىنەن  دە ايرىلۋعا ءماجبۇر بولدى.  

      قازاق حاندىعىنىڭ ويراتتارعا قارسى عاسىرلارعا سوزىلعان سوعىسىنا 1771 جىلى سوڭعى نۇكتە قويىلدى. وسى جىلى ەدىلدىك ويراتتار (قالماقتار)  تاريحي وتانىنا قاراي ۇدەرە كوشكەن ەدى.  قالماق حاندىعىنىڭ كۇش-قۋاتى ايۋكە حاننىڭ تۇسىندا مۇلدەم ارتىپ، شىرقاۋ شىڭىنا  شىققان. وسى 20-شى جىلدارى قالماقتاردىڭ جوڭعارياعا كوشۋ ماسەلەسى تۇڭعىش ءسوز بولعان. ولاردىڭ ەلىنە ورالۋى قاجەتتىگىن ايۋكە حاننىڭ شاقىرۋىمەن ەدىل قالماقتارىنىڭ ءدىني جەتەكشىسى بولۋعا تيبەتتەن كەلگەن شوكۋر-لاما ايتقان. لحاساداعى دالاي-لامانىڭ ءامىرى رەتىندە حابارلاعان. ورىندالۋىنا ايۋكە حاننىڭ دۇنيە سالۋى كەدەرگى بولعان ەدى. ەندى سول يدەيا قىرىق شاقتى جىلدان كەيىن قايتا كوتەرىلدى دە، ۇزاماي ناقتى قادام جاسالدى. بۇنىڭ جۇزەگە اسۋىنا ۋباشي (ۇباشى) حاننىڭ نامىستانۋى شەشۋشى اسەر ەتتى. يمپەريا حاننىڭ قۇقتارىن زارگو (كەڭەس) قۇرۋ ارقىلى شەكتەپ، سوڭعى ءسوزدى ورىس اكىمشىلىگى ايتاتىن ءتارتىپ ەنگىزگەن. جالپى، حاندىققا ءتۇرلى قىسىم جاساۋدى كۇشەيتكەن. ونىڭ ۇستىنە، ۋباشي حان سولتۇستىك كاۆكازداعى سوعىس قيمىلدارى كەزىندە پاتشا گەنەرالىمەن قاتتى رەنجىسىپ قالدى. كەتىسكەنى سونداي، اسكەرىن الىپ، 1770 جىلى ەلىنە ورالعان دا، كەلگەن بەتتە ويىنداعى ۇلكەن جوبانى ناقتى ىسكە اينالدىرۋعا كىرىسكەن. نە كەرەك، يمپەريانىڭ جىلدان جىلعا بەتى اشىلعان پيعىلى  قورلانعان، كەمسىتىلگەن ۋباشي حاندى باتىل شەشىم جاساۋعا يتەرمەلەدى. (كوشكە دايىندىق قۇپيا تۇردە بىرنەشە جىل جۇرگىزىلگەن-ءتىن. اقىرى، قىرعىنعا، بوسقىندىققا ۇشىراتىلعان جوڭعارلاردان بوساعان جەرلەرگە قونىستانۋعا قىتاي يمپەرياسىن بيلەپ وتىرعان مانچجۋرلاردان رۇقسات الىنعان).   1771 جىلعى قاڭتاردا 40 مىڭ  جاۋىنگەرى بار  تۇراقتى ارمياسىمەن ۋباشي حان 33 مىڭ شاڭىراقتى، ياعني 170 مىڭداي ادامدى باستاپ، ەدىلدەن ىلەگە قاراي اتتاندى. (ەدىلدە 12 مىڭداي عانا قالماق وتباسى – 60 مىڭداي جان قالدى، سول جىلعى كۇزدە ءىى ەكاتەرينانىڭ جارلىعىمەن قالماق حاندىعى تارقاتىلدى). پاتشايىم ۇكىمەتى كوشتى توقتاتۋ ءۇشىن جايىق كازاكتارىنا، ورىنبور گۋبەرناتورىنا، يمپەرياعا قاراستى قازاق حاندارىنا حات جولداپ، تاپسىرمالار بەردى.  بىراق جايىق كازاكتارى قالماق كوشىن توقتاتا المادى. قالماقتار سونىڭ الدىندا عانا جاساقتالعان جايىق جەلىسىنىڭ 70 شاقىرىمداي بولىگىندەگى  فورتتارى مەن بەكىنىستەرىن ورتەپ، تاس-تالقان ەتتى دە، ءبىر اپتانىڭ ىشىندە جايىقتان وتباستارى مەن مالدارىن وتكىزىپ الدى. ورىنبوردان كەلگەن اسكەر دە قالماقتاردىڭ تۇراقتى ارمياسىنا توتەپ بەرە الماي، كەرى ورالدى. نۇرالى حان پاتشا اسكەرباسىنان ارتيللەريا مەن دراگۋن قوسىندارىنىڭ ءبىرىن وزىنە قالدىرۋدى ءوتىندى، الايدا ءوتىنىشى قابىل الىنبادى. سودان، قامقورشى-سيۋزەرەن رەسەي پاتشالىعىنان كومەك بولماعاندىقتان، جەر-سۋىن باسىپ قاپتاپ كەلە جاتقان ەجەلگى جاۋدىڭ سوعىسۋ تاجىريبەسى مول، جاقسى قارۋلانعان تۇراقتى ارمياسىنا حالىق جەر-جەردەن  بايان, جانىبەك, ءۇيسىنباي، بايعوزى, ورازىمبەت، ەلشىبەك, رايىمبەك سەكىلدى باتىرلاردىڭ جەتەكشىلىگىمەن قارسى كوتەرىلدى. شۇعىل جيىلعان قازاق جاساقتارى وزدەرى عانا دۇشپاندى بىرنەشە اي بويى وكشەلەي قۋىپ شايقاسۋعا ءماجبۇر بولدى.  (تاريحتا بۇل كەزەڭ «شاڭدى جورىق» دەپ بەدەرلەنگەن). اقىرىندا، دالا توسىندە قالماقتارعا ەسەڭگىرەتە سوققى بەرۋ ارقىلى، قازاقتار ەكى عاسىرداي ۋاقىتقا سوزىلعان  جويقىن سوعىستى اياقتادى. (سول جىلعى تامىزدا قالماقتاردىڭ امان قالعان بولىگى تسين يمپەرياسىنىڭ قاراۋىنداعى بۇرىنعى جوڭعاريا اۋماعىنا – ىلەنىڭ جوعارعى اعىسىنا  جەتىپ، شەكارا كۇزەتىندە بولاتىن اسكەر رەتىندە شىڭجاڭعا قونىستاندىرىلدى). قازاق حالقى ويراتتاردىڭ تەرىستىكتەن دە، تۇستىكتەن دە ءىس جۇزىندە ۇزدىكسىز جاساپ كەلگەن جورىقتارى مەن شاپقىنشىلىقتارىنان ءبىرجولاتا قۇتىلدى. ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى بۇرىننان كوشىپ-قونىپ جۇرگەن اتامەكەنىنە ورالۋ ءۇمىتى قايتا تۇتاندى (قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ يمپەريا باسشىلىعىمەن جۇرگىزگەن ءساتتى ديپلوماتيالىق ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەسىندە 19-شى عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدە ىشكى وردا – بوكەي ورداسى پايدا بولدى). تارباعاتاي ءوڭىرى مەن ىلە وزەنى اڭعارىن وزدەرىنىڭ اتامەكەنى رەتىندە ساقتاپ قالا الدى. بىراق ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىلىك قۇرا المادى.

1781 جىلى دۇنيەدەن وزعان ابىلاي حاندى تۇركىستانداعى پانتەونعا قويعاننان  كەيىن، ورتا ءجۇزدىڭ باس ادامدارى ونىڭ ۇلكەن ۇلى ءۋاليدى حان سايلادى. ول بيلىككە كەلىسىمەن رەسەي مەن تسين يمپەريالارىنا ەلشىلىكتەرىن اتتاندىرىپ،  ەكى تاراپتان دا ءوزىنىڭ مارتەبەسىن تانىعان قۇجاتتار الدى دا،  اكەسى ابىلايدىڭ ءىسىن جالعاستىرۋعا تىرىستى. ىشكى ساياساتتا – ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ ىشىندەگى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋدى، سىرتقى ساياساتتا – ەكى الپاۋىت ەلمەن تەڭ قارىم-قاتىناس جاساۋدى نازاردا ۇستادى. ال رەسەي ۇكىمەتى ءتۇرلى امال قولدانىپ، ونىڭ قىتايمەن بايلانىستارىنا توقتاۋ سالۋعا ۇمتىلدى. شەكارالىق شەپتى قازاق دالاسىنىڭ ىشىنە جىلجىتىپ، ەلدەگى حاندىق باسقارۋ جۇيەسىن قۇلاتۋعا باعىتتالعان ءتۇرلى ارەكەت جاسادى. ءۋالي حاننىڭ بيلىگىن بىرتە-بىرتە السىرەتە ءتۇسۋ ءۇشىن، ايگىلى باراقتىڭ تۇقىمى بوكەيدى 1816 جىلى ورتا ءجۇزدىڭ ەكىنشى حانى ەتىپ بەكىتتى.  دەگەنمەن ءۋالي حان ەكى الپاۋىت ەل مەن ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى تولىق مويىنداعان ەڭ سوڭعى قازاق ءامىرشىسى ەدى. 1821 جىلى قايتىس بولدى. سودان كەيىن كوپ ۇزاماي اۋەلى ورتا جۇزدە، ودان كىشى جۇزدە حان سايلاۋ مۇلدەم توقتاتىلدى.

پاتشا ۇكىمەتى قازاق ەلىن باسقارۋدى يمپەريالىق جۇيەگە بەيىمدەۋگە كىرىستى. 1822 جىلعى ء«سىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعىدا» قالىپتاسقان حاندىق قۇرىلىمدى، ءداستۇرلى بيلىك ۇلگىلەرىن جويۋ، قازاق ەلىن جالپىرەسەيلىك باسقارۋ جۇيەسىنە ءسىڭىستىرىپ جىبەرۋ كوزدەلگەن-ءتىن.  قازاق ەلى ءوزىن رەسەيدىڭ پروتەكتوراتى، ياعني رەسەيدى قامقورشىسى، سىرتقى ىستەردەگى قورعاۋشىسى دەپ بىلەتىن، ال ىشكى ىستەردە وزىندىك اۆتونومياسىن ساقتايتىنىنا ەنەتىن. الايدا قازاقتىڭ بوداندىق حاقىنداعى ۇعىمىن جايىنا قالدىرىپ، پروتەكتسياعا وزىنشە ماعىنا بەرگەن  يمپەريا بيلەۋشىلەرى وتارشىلدىق اشىق ارەكەتكە كوشتى. قازاق ەلىنىڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرىن تارتىپ الدى، اقتاۋ، اقمولا، قىزىلجار، كوكشەتاۋدا ءوز اسكەري بەكىنىستەرىن سالدى. سولتۇستىك جانە شىعىس ايماقتا سۋى مەن جايىلىمى مول ەرتىس، ەسىل وزەندەرىنىڭ بويىنداعى جەردى بىرتىندەپ كازاك-ورىس شارۋالارىنىڭ يەلىگىنە ءبولىپ بەردى. جەرگىلىكتى حالىققا سالعان الىم-سالىعىن وسىرە ءتۇستى. وسىنداي قىساستىقتار قازاق مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋدى اڭساتتى. يمپەريانىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسىلىقتى العاشقى كەزەڭدە ءۋالي حاننىڭ ۇلى عۇبايدوللا سۇلتان، كەيىن ابىلاي حاننىڭ بالاسى قاسىم سۇلتاننىڭ ۇلى سارجان سۇلتان باسقارعان. ودان سارجان سۇلتاننىڭ تۋعان ىنىلەرى كەنەسارى مەن ناۋرىزباي شىقتى. كەنەسارى باستاعان 1837–1847 جىلدارعى اسا ءىرى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا قالىڭ قازاق جۇرتى قاتىستى. اسكەري ونەرگە اعاسى سارجان سۇلتاننىڭ جاساعىندا بولعانىندا ماشىقتانعان كەنەسارى سۇلتان قازاق حاندىعىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋدى باستى ماقساتى تۇتتى. بىراق وتارشىلدارعا قارسى بىردەن سوعىس باستاعان جوق. بىرنەشە رەت ديپلوماتيالىق قادامدار جاسادى. يمپەراتور ءى نيكولايعا، ورىنبور، ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلارىنا حات جولداپ، تالاپتار قويدى. باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنا ەكى جاقتىڭ دا حالقىنىڭ جايماشۋاق ءومىر ءسۇرۋىن تىلەيتىنىن ايتا كەلە: «اقتاۋ، ورتاۋ، قازىلىق، جارقايىڭ، وباعان، توبىل، قۇسمۇرىن، ولكەيەك، توعىزاقتان جايىققا دەيىنگى جەرلەر قازىرگى پاتشانىڭ تۇسىندا تارتىپ الىنىپ، قاپتاعان قامالدار تۇرعىزىلدى. ەندى، مىنە، جەرىمىزگە كۇن سايىن باسا-كوكتەپ سۇعىنىپ، بەكىنىستەر سالىپ، حالىقتىڭ زىعىردانىن قايناتىپ وتىرسىزدار. بۇلارىڭىز ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، بۇگىنگى تىرلىگىمىز ءۇشىن دە قاتەرلى»، – دەپ جازدى. ءى نيكولايعا  جولداعان العاشقى حاتتارىنىڭ بىرىندە ءوزىنىڭ اتاسى ابىلاي حان زامانىندا ەكى ەل اراسىندا بەيبىت قاتىناس ورىن العانىن ەسكە سالىپ، پاتشانى سول شاقتاعى شەكارا ىسپەتتى مەجەگە قايتا ورالۋعا شاقىردى. «...ءسىزدىڭ ارعى بابالارىڭىز بەن مەنىڭ اتام ابىلاي پاتشالىق قۇرعان ۋاقىتتاردا حالىق بەيبىت جانە تىنىش جاعدايدا ءومىر ءسۇردى، ونى ەشكىم بۇزعان ەمەس. ەكى جاق تا ءوزارا ساۋدا جاسادى، ءبىزدىڭ جۇرتىمىزعا ەشقانداي دا سالىق سالىنعان جوق»، – دەي كەلە: «ال ودان كەيىنگى مەزگىلدە ءبارى وزگەردى، ءبىزدىڭ حالقىمىزدان سالىق جينالا باستادى، حالقىمىزعا باسقا دا ءتۇرلى تارشىلىقتار جاسالدى. ءسىزدىڭ قاراۋىڭىزداعى تومەنگى باسشىلارىڭىز بۇرىنعى بەيبىت كەلىسىمدى بۇزىپ، بۇكىل قازاق حالقى رەسەي بوداندىعىنا قارادى دەپ جالعان كورسەتتى، سونىڭ سالدارىنان مەنىڭ ابىلاي اتاما قاراستى جەرلەردە سەگىز دۋان ورنادى»، –  دەپ حابارلادى. سوسىن: «بۇل ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن وتە قايعىلى جاعداي، اسىرەسە وعان سالىق سالىنۋى وكىنىشتى-اق. ...ءبىزدىڭ حالقىمىزدى سول بۇرىنعى كۇيىندە قالدىرىپ، دالامىزدا ورنالاسقان سەگىز وكرۋگتىك دۋاندار مەن وزگە دە مەكەمەلەرىڭىزدى جويۋىڭىزدى سۇرايمىن»، – دەپ مالىمدەدى.

وزبىر پاتشالىق ءجون سوزگە قۇلاق اسۋدى ويىنا دا المايتىن. كەنەسارى سۇلتان سوعىسقا دايىندالدى. ورىستىڭ  جانە وزگە دە ۇلتتاردىڭ شەبەرلەرىن تارتىپ، قارۋ-جاراق سوعۋدى، ءتىپتى زەڭبىرەك قۇيۋدى دا قولعا الدى. كوپ ۇزاماي كوتەرىلىسشىلەر تۋى استىنا ورتا ءجۇزدىڭ ارعىن، قىپشاق، كىشى ءجۇزدىڭ شەكتى، تاما، تابىن، الشىن، شومەكەي، جاپپاس، جاعالبايلى، تاعى باسقا رۋلارىنان، ۇلى ءجۇزدىڭ ءۇيسىن، دۋلات، باسقا دا رۋلارىنان اعىباي، يمان، باسىعارا، اڭعال، جانايدار، جاۋكە، سۇرانشى، بايسەيىت، جولامان تىلەنشىۇلى، بۇقارباي، مىڭجاسار، ساۋرىق، تويشىبەك، بايزاق ءتارىزدى باتىرلار باستاعان 20 مىڭعا جۋىق سارباز جينالدى.  1841 جىلعى قىركۇيەكتە ءۇش ءجۇزدىڭ وكىلدەرى كەنەسارىنى قازاق حالقىنىڭ حانى لاۋازىمىنا سايلادى. سول جىلى كەنەسارى حاننىڭ اسكەرى قوقان حاندىعىنا قاراپ تۇرعان سوزاق، جاڭاقورعان، اقمەشىت قامالدارىن الدى. 1843 جىلى رەسەي ارمياسىنا جانە رەسەي جاعىنداعى قازاق سۇلتاندارىنا بىرنەشە رەت ويسىراتا سوققى بەردى. اسىرەسە ورىنبور جاساعىمەن شايقاس ءبىر جۇماعا سوزىلدى. 1844–1845 جىلدارى ازاتتىق كوتەرىلىسى شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. كەنەسارى حان ورداسىن جەتىسۋعا كوشىرىپ، قىرعىز ماناپتارىنان وزىنە باعىنۋىن تالاپ ەتتى. الايدا پاتشا اكىمدەرىمەن قۇپيا بايلانىسقان ولار حاندى قولعا ءتۇسىرىپ، 1847 جىلى ءولتىردى دە، باسىن كەسىپ الىپ، ورىس اكىمشىلىگىنە جىبەردى. وسى جىلى قازاقتىڭ پاتشالىق ىشىندەگى اۆتونومياسى ىسپەتتى سوڭعى مەملەكەتتىگى (بوكەي حاندىعى) ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى، بىراق وردادا حان ورنىنا تاعايىندالعان ۋاقىتشا كەڭەس دەپ اتالعان جاڭا اكىمشىلىك حاندىق باسقارۋ قۇرىلىمىن ءىس جۇزىندە  رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى جىلدارىنا دەيىن ساقتاپ كەلدى. وسى جىلداردان پاتشالىق قازاق ەلىنىڭ قوقان حاندىعى قولاستىندا جاتقان وڭتۇستىك ولكەسىن جاۋلاپ الۋ شارالارىن باستاعان. 1864–1867 جىلدارى اۋليەاتا، شىمكەنت، تاشكەنتتى باعىندىرعاننان سوڭ، ولكەدەگى قازاقتىڭ جەر-سۋى مەن حالقىن يمپەريا قۇرامىنا قوستى. بولشەكتەنگەن قازاق ەلى وتارلىق قامىت كيىپ، يمپەريانىڭ بىرنەشە گۋبەرنياسى مەن وبلىستارىنا قاراتىلدى. حالىقتىڭ  مەملەكەتتىلىكتەن ايرىلىپ، تاۋەلدى، وتارلىق جاعدايدا ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭى باستالدى.

        

       حXIX. جوعالتقان مەملەكەتتىلىكتى جاڭعىرتۋعا ۇمتىلىس  

 

      ۋاعدالاسقانداي قامقور-سيۋزەرەن بولۋ شارتىن وتارشىلدىق ارناعا بۇرىپ العان  رەسەي يمپەرياسى  عاسىردان ءسال استام ۋاقىت ىشىندە قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىلىك بەلگىلەرىن  ءبىرجولاتا جويدى. وڭتۇستىكتى جاۋلاپ العاننان كەيىن قازاقتىڭ كۇللى جەر-سۋىن بولشەكتەپ، يمپەريانىڭ بىرنەشە اۋماقتىق-اكىمشىلىك بىرلىكتەرىنە قاراتتى. ءتۇرلى زاڭدار مەن ۋاقىتشا ەرەجەلەر شىعارىپ، سولاردىڭ نەگىزىندە ماقساتتى رەفورمالار جۇرگىزدى. مۇستافا شوقاي ايتقانداي، قازاق جەرىن ورىس سولداتىنىڭ ارتىن الا جىبەرىلگەن ورىس شارۋاسىنىڭ كۇشىمەن ورىس جەرىنە اينالدىرۋدى ماقسات ەتتى. ءسويتىپ، قازاق ەلىن تازا ورىسشا، وزبىر وتارشىلدىق ۇلگىمەن وتارلاي وتىرىپ، يمپەرياعا كىرىكتىرۋ ۇدەرىسىن كوزدەگەن اقىرىنا جەتكىزدى. 

      1891 جىلعى دالا ەرەجەسى قازاقتاردى باسقارۋ ءۇشىن شىعارىلعان سوڭعى زاڭ بولاتىن. قازاق ەلىنىڭ كەڭ-بايتاق جەرى رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك مەنشىگىنە اينالدىرىلدى. پاتشا ۇكىمەتى ونى كوشپەندىلەرگە ۋاقىتشا پايدالانۋعا بەرىلگەن  دەپ ساناپ، ءتۇرلى سىلتاۋمەن وپ-وڭاي تارتىپ الا بەرەتىن بولدى. قۇنارلى جەرلەرگە ىشكى رەسەيدەن اگرارلىق تولقۋلاردى باستان كەشىپ جاتقان شارۋالاردى كوشىرىپ اكەپ قونىستاندىردى. قونىس اۋدارۋ ساياساتى جوسپارلى سيپات الدى.  مۇنىڭ سالدارى ۇلى دالا تۇرعىندارىنا وزدەرىنىڭ ەجەلگى اتامەكەنىندە وگەيلەر كۇنىن كەشۋگە ءماجبۇر ەتتى. كوشپەندى قازاقتار  شۇرايلى جەر-سۋىنان ايىرىلىپ، قۇنارسىز جەرلەرگە ىعىستىرىلدى. وتارشىل ۇكىمەت قازاق ەلىنىڭ مىڭعىرعان مال ۇستاعان حالقىن ايداۋىندا جۇرگىزدى، باي تابيعي رەسۋرستاردى، ارزان شيكىزاتتى وڭدى-سولدى ەمىن-ەركىن پايدالاندى،  ولكە يمپەريا ەكونوميكاسىنىڭ قوسالقى دا ارزان cالاسىنا، وڭاي تابىس كوزىنە اينالدىرىلدى.

      جاڭا جەرلەردى يگەرۋگە كەلگەن وتارلىق اكىمشىلىك ۇكىمەتتىڭ تۇپكى ماقساتىنا ساي ساياسات ۇستاندى.  قازاق حالقىنا ء«تۇرى ەتنيكالىق سيپاتىن ساقتاعانمەن، جان-دۇنيەسى ورىستىڭ كادىمگى مۇجىعىنا اينالۋعا ءتيىس» ماتەريال رەتىندە قارادى. ورىستاندىرۋدىڭ قيلى شارالارىن جۇرگىزىپ جاتتى. بىراق حالىق ءوزىنىڭ بولمىسىن، سالت-سانا، ادەت-عۇرپىن ساقتاپ، ءداستۇرلى ەكونوميكالىق جانە مادەني تىنىس-تىرشىلىگىن جالعاستىرۋعا تىرىستى. وتارشىلدىققا قارسى كوتەرىلىستەر، ۇلت ازاتتىعىن كوكسەگەن تولقۋلار ورىن الدى. حالىق قاتتى كۇيزەلگەن، ادەبيەتتانۋدا زار زامان دەپ اتالعان كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن اقىندار مەن جىراۋلار (دۋلات باباتايۇلى, شورتانباي قانايۇلى, مۇرات موڭكەۇلى, ابۋباكىر كەردەرى, البان اسان, ت.ب.) پوەزياسى جۇرتتى ازاتتىققا ۇندەدى. اعارتۋشىلىق ءىس-ارەكەتتەر كورىنە باستادى. اۋەلى رەسەيدىڭ ءوز ىشىندەگى اۆتونوميا («مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت») سىندى بوكەي ورداسىنىڭ ءامىرشىسى جاڭگىر حان قازاق بالالارىنا ارناپ مەكتەپ اشتى. ودان رەسەي اكىمشىلىك جۇيەسىنە سىڭىستىرىلگەن ايماقتاردا ىبىراي ءالتىنساريننىڭ قازاق ۇل-قىزدارىن وقىتاتىن مەكتەپتەرى دۇنيەگە كەلدى. سودان بەرى ورىس-قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كوپتەپ اشىلعانى، شاكىرتتەردى اباي قۇنانباەۆ، شوقان ءۋاليحانوۆ، ىبىراي التىنسارين سىندى ۇلى تۇلعالاردىڭ سۋرەتى سالىنعان ماقتاۋ گراموتالارىمەن ماراپاتتاپ، ورىسشا وقۋعا ىنتالاندىرعانى ءمالىم. جاڭگىر مەكتەبىن بىتىرگەندەر ىشىنەن سالىق باباجانوۆ ۇلكەن عالىم، اعارتۋشى، قوعام قايراتكەرى، ال ماقاش بەكمۇحامەدوۆ استراحان ايماعىنىڭ قازاق جەرى ەكەنىن پاتشا كوميسسياسىنا دالەلدەپ قورعاپ قالعان (قازاق ول ايماقتان بولشەۆيزم تۇسىندا ايرىلعان), وتارشىلدار جۇزەگە اسىرماق بولعان باتىس قازاقتارىن شوقىندىرۋ راسىمىنە توقتاۋ سالعىزىپ، ميسسيونەرلەر بۇعاۋىنان قۇتقارعان قايراتكەر،  بىرنەشە مەكتەپ اشقان اعارتۋشى، ءوڭىر جايىن جەتىك بىلەتىن تاريحشى، فوللورشى، ەتنوگراف عالىم، ەلۋ جىل ەل باسقارىپ، حالىق اۋزىندا سۇيىسپەنشىلىكپەن ماقاش-پراۆيتەل، ماقاش-اكىم اتانعان، ايماق تۇرعىندارىن بالىق كاسىپشىلىگىنە تارتىپ، كاپيتاليستىك قاتىناسقا بەيىمدەگەن  ايگىلى تۇلعا بولدى. (ول ورىس رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىسىنىڭ ءمانىسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن استراحان اباقتىسىنان ايگىلى تۇتقىن چەرنىشەۆسكيدى بىرنەشە كۇنگە سۇراپ الىپ شىعىپ، ۇزاق پىكىرلەسكەن بولاتىن). قازاق ەلى ازاماتتارى اتاقتى گاسپرالىق ىسمايىلدىڭ قىرىمداعى باقشاسارايدا  «تىلدە، پىكىردە، ىستە – بىرلىك!» ۇرانىمەن 1883 جىلدان شىعارا باستاعان ء«تارجىمان» گازەتىن الدىرىپ وقىپ تۇرعان. گازەت تۇركى حالىقتارىن ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستە بىرىگىپ قيمىلداۋعا، ءدىني وقۋ ورىندارىندا زايىرلى پاندەردى وقىتۋدى كوزدەيتىن جاديدتىك قوزعالىستى قولداۋعا، تۇركىلەردى تۇگەل ورتاق ادەبي تىلگە كوشۋگە ۇندەدى. سونىمەن قاتار ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ساۋاتىن اشۋعا ات سالىسىپ،   ەركىندىك پەن بىلىمگە ۇمتىلعان تۇركى حالىقتارىنىڭ كوشباستاۋشىسىنا اينالدى. وزىق ويلارى وردادان تاشكەنتكە دەيىن تاراپ،  قازاق زيالىلارىنا وڭ ىقپالىن تيگىزدى.

      يمپەرياداعى رەۆوليۋتسياشىل قوزعالىس ۇلگىسىمەن جالپىمۇسىلماندىق قوزعالىس، سولاردىڭ اۋقىمىندا بۇگىندەرى الاش قوزعالىسى دەپ اتالاتىن قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى  دۇنيەگە كەلدى. ۇلت قايراتكەرلەرى 1902 جىلى قازاقتىڭ اۋىر ءحالىن تالقىلاۋ، نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ايقىنداۋ ءۇشىن زيالىلاردىڭ باسىن قوسۋعا ارەكەتتەندى، 1905 جىلى ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى دۇمپۋىمەن تۋعان پەتيتسيا ناۋقانىنا اتسالىستى. سول جىلعى تامىزدا ارنايى قازاق دەلەگاتسياسى (جەتەكشىسى باقىتجان قاراتاەۆ) ءىى نيكولاي پاتشانىڭ قابىلداۋىندا بولدى، قازاق مۇڭىن جاريا ەتىپ، شاقىرىلماق مەملەكەتتىك دۋماعا قاتىسۋ جايىنداعى تىلەگىن ايتتى. قازاقتاردان العاشقى دۋماعا ءتورت، ەكىنشى دۋماعا جەتى دەپۋتات سايلانعانى ءمالىم. ءىى مەمدۋمادا ءبىرشاما جەمىستى جۇمىس اتقارىلدى. مۇسىلمان فراكتسياسى قولداعان ء«دىنى مەن ۇلتىنا بايلانىستى ساياسي جانە ازاماتتىق قۇقتارىن شەكتەۋدى الىپ تاستاۋ جونىندەگى نەگىزگى ەرەجەلەر جوباسىن» جاساۋعا ءۇش قازاق دەپۋتاتى (باقىتجان قاراتاەۆ، شايماردەن قوسشىعۇلوۆ، احمەت ءبىرىمجانوۆ) قاتىستى.  قاراتاەۆتىڭ ءوزى «وكىمەتتىڭ پەرەسەلەندىك ساياساتى تۋرالى» ارنايى زاڭ جوباسىن جاساپ ۇسىندى،  دۋما مىنبەرىنەن جەر-سۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ، ۇكىمەتتىڭ قازاق مۇددەسىنە قايشى ءىس-ارەكەتىن اشكەرەلەگەن اتاقتى ءسوزىن سويلەدى. بيلىكتىڭ جەر ساياساتىنا بايلانىستى قازاق قايراتكەرلەرى ءوزارا قايشىلىقتى كوزقاراستار ۇستانعان بولاتىن. پاتشا ۇكىمەتى ورتالىقتاعى دۇربەلەڭدى باسۋ ءۇشىن شارۋالاردى قازاق جەرىنە قونىس اۋدارتىپ، بەلگىلەنگەن نورمامەن جەر ۇلەسىن بەرۋدى جوبالادى. سونداي نورمامەن قازاقتارعا دا جەر الىپ، وتىرىقشىلانۋدى ۇسىندى. ۇكىمەتتىڭ باستى سىنشىسى باقىتجان قاراتاەۆ وسى نورمانى قابىل الۋعا شاقىردى. ونىڭ ويىنشا، ەگەر قازاق قاۋىم-قاۋىم بولىپ، بەلگىلەنگەن نورمامەن قۇنارلى جەرلەردەن قوماقتى ۇلەستەرىن الىپ ورنىقسا، وندا سولاي قونىستانعانداردىڭ ارا-اراسىنداعى وڭدەۋگە قولايسىز جەرلەردى مال جايىلىمىنا پايدالانا الار ەدى.  الايدا اگرارلىق ماسەلەنىڭ اسا زور بىلگىرى ءاليحان بوكەيحانوۆ كوشپەندى قازاققا وتىرىقشى نورماسىن الۋعا ەش بولمايدى دەپ پايىمدادى  (پاتشالىق تاعايىنداعان نورمانى قابىل الماي، وتىرىقشىلانباعان كوشپەندى قازاقتى جيىرما شاقتى جىلدان كەيىن بولشەۆيزم ەشقانداي جەر نورماسىنسىز-اق وتىرىقشى ەتۋگە كىرىسىپ، قالىڭ قاسىرەتكە بوكتىردى). ۋنيۆەرسيتەتتەن كەيىن جولدامامەن قارا تەڭىز جاعالاۋىنا بارىپ ون شاقتى جىلداي زاڭ قىزمەتىن اتقارىپ ەلگە ورالعان جيھانشاھ سەيدالين 1913 جىلى قازاق حالقىنىڭ جاي-كۇيىن تالقىلاۋ ءۇشىن سيەز شاقىرۋ جايىندا باستاما كوتەردى. باستامانى قاراتاەۆ قولدادى. الايدا ۇكىمەتكە جاقپايتىن ونداي شارانى وتكىزۋدىڭ قاجەتسىزدىگىن ايتىپ، بوكەيحانوۆ قارسى شىقتى. 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە الاش قوزعالىسىنىڭ سەركەلەرى قولداۋ كورسەتپەدى، بىراق قازاقتاردى مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الۋ مەرزىمىن كەيىنگە ىعىستىرۋ قاجەتتىگىن ءبىر اۋىزدان كوتەردى. سەيدالينمەن ءبىر پىكىردەگى قاراتاەۆ پەتروگرادقا بارىپ، ەكەۋىنىڭ اتىنان دۋما مەن ۇكىمەتكە جازباشا ۇسىنىس جاسادى. ال بوكەيحانوۆ ورىنبوردا گۋبەرناتوردىڭ رۇقساتىمەن ارنايى جينالىس وتكىزدى، باتىس مايدانداعى «زەمگورسويۋز» مەكەمەسىندە سوعىس قۇرىلىستارىنا الىنعان جۇمىسشىلارمەن جۇمىس جۇرگىزەتىن بۇراتانالار ءبولىمىن اشىپ، باسقاردى.

      اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ۋاقىتشا ۇكىمەت بوكەيحانوۆتى تورعاي وبلىسىنا كوميسسار ەتىپ جىبەردى، ول ءىس جۇزىندە قازاقتان شىققان تۇڭعىش گۋبەرناتور بولدى. وسى شاقتا رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ورتالىعى ءرولىن اتقارىپ كەلە جاتقان دۋمالىق مۇسىلمان فراكتسياسى مەكەمەسىنەن شارتاراپقا جىبەرىلگەن ءجون-جوباعا سايكەس، مونارحيا تاريح ساحناسىنان كەتكەننەن كەيىنگى احۋالدى تالقىلاعان جينالىستار ءوتىپ جاتتى. سوناۋ وبلىستىق سەزدەردە قازاق مەملەكەتتىگىن جاڭعىرتۋ ماسەلەسى اشىق كوتەرىلدى، تيىسىنشە، بۇرىنعى يمپەريانىڭ بولاشاق مەملەكەتتىك قۇرىلىمى فەدەراتيۆتىك بولۋى كەرەك دەگەن ويلار ايتىلدى. مەملەكەت تاعدىرىن قۇرىلتايشى جينالىس شەشەدى، قۇرىلتايشى جينالىس بۇرىنعى يمپەريا قۇرساۋىندا ەزىلگەن ۇلتتارعا اۆتونوميا بەرەدى دەگەن ءۇمىت بولدى. الايدا قۇرىلتايشى جينالىستى وتكىزۋگە بولشەۆيزم ىنتا بىلدىرمەدى. ۇلتتىق اۆتونوميالاردىڭ شاڭىراق كوتەرگەنىنە دە كۇدىكپەن قارادى. ورتالىق بيلىكتى باسىپ الىپ، كەڭەس وكىمەتىن جاريالاعان بولشەۆيكتەر جەر-جەردەگى ءوز تاعدىرلارىن وزدەرى ايقىنداپ جاتقان ۇلتتىق قۇرىلىمداردى جويىپ، اۆتونوميالاردى تاپتىق  نەگىزدە، كەڭەستىك پلاتفورمادا قۇرۋ باعىتىن ۇستاندى. قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرگەندەي سىڭاي تانىتقان تۇركىستان اۆتونومياسى (1917 جىلعى قاراشانىڭ 28-ىندە قوقاندا جاريالانعان) مەن الاش اۆتونومياسىن (جەلتوقساننىڭ 12-سىندە ورىنبوردا جاريالانعان) مويىنداماۋ باعىتىن ۇستاندى. ال قازاق قايراتكەرلەرى ەكى ولكەدە ءبولىنىپ جاتقان قازاق حالقىنىڭ ورتاق مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنا قول جەتكىزۋ جولىن ىزدەستىرىپ، تۇركىستاندا وتكەن جينالىستا ەكى اۆتونوميا ءوزارا ءتىل تابىسىپ، قىزمەتتەستىككە قول جەتكىزگەن جاعدايدا ولكە قازاقتارىنىڭ الاش اۆتونومياسىنا قوسىلاتىندىقتارى جايىندا قاۋلى الىپ جاتتى. بىراق كەڭەس وكىمەتى جاعدايدى باسقاشا شەشتى. 1918 جىلعى اقپاندا قارۋلى كۇشپەن قوقاندى قانعا بوكتىرىپ، تۇركىستان اۆتونومياسىن (ۇكىمەت باسى مۇستافا شوقاي) قۇلاتتى. ونىڭ ورنىنا ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا  تۇركىستاننىڭ كەڭەستىك اۆتونومياسىن جاريالادى. الاش اۆتونومياسىنىڭ سەمەيگە اۋىسقان ورتالىق ۇكىمەتىنە (توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ) قىزمەتىنە كىرىسۋىنە 1918 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن مۇمكىندىك بەرگەن جوق جانە تولىققاندى قىزمەت اتقارتپادى دا. ءىس جۇزىندە رەسپۋبليكالىق رەجيمدە ەكى جىلداي جۇمىس ىستەگەن باتىس الاش-وردا (توراعاسى جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ) سوۆەت وكىمەتىن مويىنداپ، كۇللى مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن، اسكەرى مەن بارشا جابدىعىن قازاق اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنە وتكىزدى. 1920 جىلعى 26 تامىزدا سوۆەت ۇكىمەتى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جايىندا ارنايى دەكرەت قابىلدادى. 4 قازاندا ورىنبوردا قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ قۇرىلتايشى سەزى اشىلدى...

      قازاقتىڭ 19-شى عاسىردىڭ ورتاسىندا جويىلعان ۇلتتىق مەملەكەتىن 20-شى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە سوۆەتتىك نەگىزدە جاڭعىرتۋ جۇمىستارى باستالدى...

        

       حXX. ۇلتتىڭ جانىن اۋىرتقان  قايعى-قاسىرەتتەرگە قاساقانا مەملەكەتتى جاڭعىرتۋ جانە تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ 

 

مەملەكەتتىلىگىن تاريح ساحناسىنا قازاق اتىمەن تۇڭعىش رەت 15-ءشى عاسىردا شىعارعان حالقىمىز ءتورت عاسىرعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا ەلدىك نىشانىنان عانا ەمەس، ءوزىنىڭ اتالىمىنان دا ايرىلعان بولاتىن. سوۆەت وكىمەتى داۋىرلەگەن جەتپىس جىلدا جوعالتقانىمىز تابىلىپ، شارتتىلىعى شاش-ەتەكتەن بولسا دا، مەملەكەتتىلىگىمىز جاڭعىرتىلدى. بۇگىنگى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزگە باستاعان داڭعىل جول سالىندى. بىراق بۇل ۇلتىمىزدىڭ ايتىپ جەتكىزگىسىز اشتىق اپاتتى، قورلاۋ پەن كەمسىتۋلەردى باستان كەشىپ، ەڭسەسىن كوتەرە ءبىلۋى ارقاسىندا عانا مۇمكىن بولدى.  ۇلى مۇرات جولىنداعى سوناۋ قايعى-قاسىرەتكە تۇنعان بەلەستەر ءاردايىم ەستە تۇرۋعا ءتيىس. باياندى بولاشاعىمىز ءۇشىن...

تۇركىستان ولكەسىنە سوۆەت وكىمەتى قىزىلاسكەردىڭ نايزالى  مىلتىعىنىڭ ۇشىمەن، كوشپەندىلەردىڭ جىلقىسىن قىزىل ارميا مۇقتاجدىعى ءۇشىن تارتىپ الىپ، ولارعا ازىق-تۇلىك تە بولمەي، قۇرعاقشىلىق توندىرگەن جۇتتى  جاساندى اشارشىلىققا ۇلاستىرۋىمەن بىرگە كەلدى.  ولكە قازاقتارى «بولشەۆيكتەردىڭ اشتىق ساياساتى» (م.شوقاي) سالدارىنان 1917–1919 جىلدارى ميلليوننان استام جانىنان ايرىلدى. بۇل حالىقتىڭ سول شاقتاعى جالپى سانىنىڭ بەستەن بىرىندەي ەدى. 1921–1923 جىلدارى ازامات سوعىسىنان كەيىنگى اۋىرتپالىقتار مەن ورتالىقتان ازىق-تۇلىك جيناۋ جاساقتارىنىڭ قۇيىنداتا كەلىپ توناپ كەتەتىن رەيدتەرى سالدارىنان تاعى دا ءبىر ميلليونداي ءومىردى اكەتكەن اشارشىلىق قىر ولكەسىندە ورىن الدى. وسىناۋ قاسىرەتتەردى باستان كەشكەن تۇركىستان رەسپۋبليكاسى دا، قازاق رەسپۋبليكاسى دا رەسەي سوۆەتتىك فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى قۇرامىنداعى اۆتونوميالار ەدى. 1924 جىلى ورتا ازيادا ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مەجەلەۋ جۇرگىزىلىپ، ولكەدەگى قازاقتار مەكەندەيتىن ايماقتار سوۆەتتىك قازاق رەسپۋبليكاسى قۇرامىنا ەندى. ۇلكەن قازاقستان 1925 جىلعى اقمەشىت قۇرىلتايىندا ۇلتتىق رەسپۋبليكا دەپ جاريالاندى. بۇل قازاق جەر-سۋى مەن حالقىنىڭ تۇتاستىرىلىپ، مەملەكەتتىلىگىنىڭ كەڭەس پلاتفورماسىندا جاڭعىرتىلعانىن كورسەتكەن. بىراق رەسپۋبليكا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميا قالپىندا قالا بەردى. سول قالىپتا بارلىق بۇرمالاۋلى رەفورمالاردى، قيلى سولاقايلىقتار تۋعىزعان قارسىلىقتاردىڭ وتارلىق سوعىستارعا ۇلاسۋىن، الاش قايراتكەرلەرىنە جاسالعان ساياسي رەپرەسسيانىڭ العاشقى تولقىنىن  جانە 1931–1933 جىلدارعى  الاپات اشارشىلىقتى    باستان كەشتى. «بولشەۆيزمنىڭ اشتىق ساياساتى» قازاق ەلىنە ءۇش دۇركىن سوعىپ، قازاقتى ايتىپ جەتكىزگىسىز ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىردى. ۇلتتىق اپاتتىڭ اسا اۋىر بولعان ءۇشىنشى كەزەڭىندە ادام شىعىنى ەكى ميلليوننان استى، شاماسى جەتكەندەر كورشى ەلدەرگە كەتىپ جاتتى. وسى 1917–1933 جىلدارى ورىن العان ۇلتتىق اپاتتا اشتىقتان تىكەلەي ءتورت جارىم ميلليونداي جان وپات بولدى، ىقتيمال تابيعي وسىمنەن ايرىلعانىمىزدى ەسەپكە العاندا، اپاتتا ون ميلليون ادامدى قۇربان ەتتىك. ءداستۇرلى ەكونوميكا تۇرالادى:  مال سانى سەگىز-توعىز ەسە كەمىپ كەتتى.

ءوز اتىمەن ءتورت عاسىرداي ءومىر سۇرگەن بايىرعى مەملەكەت وتارشىل يمپەرياعا جۇتىلىپ، اتى دا بۇرمالاعان قارالى عاسىردان كەيىن،  وزبىر سامودەرجاۆيە قاۋساپ كەلمەسكە كەتكەن جاڭا تاريحي جاعدايدا قايتا تىرىلە باستاعاندا، حالىق سوۆەت تۋى استىندا تۇڭعىش رەت ءبىر شاڭىراق استىنا جيىلىپ، مەملەكەتتىگىنە ءوز اتىن قايتارعاندا وسىنداي كەلەڭسىزدىككە جول بەرىلدى. ءبىر كەزدەردە قامقورشى-سيۋزەرەنى بولۋعا قۇلشىنعان، ءىس جۇزىندە مەملەكەتىن قۇردىمعا كەتىرىپ، جەر-سۋىنان، تىلىنەن، دىلىنەن، دىنىنەن ايىرۋعا تىرىسقان رەسەي يمپەرياسىنىڭ ورنىنداعى جاڭا قامقورشىسى، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن كەڭەستىك نەگىزدە جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك بەرگەن رەسەي سوۆەتتىك سوتسياليستىك فەدەراتسياسى قۇرامىندا قازاق حالقى جاساندى اشارشىلىقتارعا تاپ بولىپ، اپات سالدارىنان مۇلدەم جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى.   

بولشەۆيكتەر پارتياسى رەسەي فەدەراتسياسىن التىن وزەگى ەتىپ، سونىڭ اينالاسىنا كۇللى كەڭەستىك مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ءبارىن توپتاستىرا قۇرساپ العان. ءسويتىپ، ءىس جۇزىندە جاڭا ۇرانمەن كومكەرىلگەن بايىرعى يمپەريانىڭ سوۆەت وداعى دەپ اتالاتىن ءىزباسارى بولىپ شىققان.  سوۆەت  وداعىنىڭ وكىمەتى، دالىرەك ايتقاندا، بيلەۋشى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى، ونىڭ باس حاتشىسى يوسيف ستالين قازاق حالقىنا قارسى مەملەكەتتىك قىلمىس جاسالعانىن ۇقتى. ۇقتى دا، ونىڭ ءىزىن جاسىرۋدىڭ عالامات ءادىسىن ويلاپ تاپتى. ءتىرى قالعانمەن ابدەن قالجىراعان، ەڭسەسى تۇسكەن حالقى تۇرمىسىن ەندى عانا تۇزەي باستاعان قازاق رەسپۋبليكاسىندا مادەني رەۆوليۋتسيا ەكپىندەتە جۇرگىزىلىپ، كوپ ۇزاماي ماۋەلى جەمىسىن بەردى. 1936 جىلى ماسكەۋدە قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ دەكاداسى زور تابىسپەن ءوتتى، ال سول جىلعى 5 جەلتوقساندا قابىلدانعان ستاليندىك كونستيتۋتسيا  رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميالى قازاق رەسپۋبليكاسىنا وداقتىق ءتاج كيگىزدى. سول مارتەبەدە «ۇلكەن تەررور» ناۋقانىن، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىس سوعىس اۋىرتپالىقتارىن، تىڭ يگەرۋ ناۋقانىن باستان كەشتى. سىرتتان ميلليونداپ كوشىپ كەلگەن قونىس اۋدارۋشىلاردان قۇرالعان رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جالپى سانىنداعى ۇلەستىك سالماعى جيىرما سەگىز پايىزعا دەيىن تومەندەپ،  ءوز ەلىندە ۇلتتىق ازشىلىق كۇيىن كەشتى. قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلدى.

ورىس ءتىلى ەكىنشى انا ءتىلى رەتىندە تانىلدى. كوممۋنيزمگە ورىس تىلىمەن بارۋ ۇرانى كوتەرىلدى. ورىس تىلىندە اكتسەنتپەن سويلەۋگە نامىستاناتىن جاعدايعا جەتتى. «ابايدىڭ ءوزى ورىس ءتىلىن دۇنيەنىڭ كىلتى دەپ، ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋ كەرەك، ءبىلۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ ايتقان» دەگەن سىلتەمە جالاۋلاتىلدى. (بۇل رەتتە تاپ سول ۇلى ابايدىڭ الگى ءسوزىن ورىستىڭ ءتىلىن «ورىستىڭ وزبىرلىعىنا قارسى تۇرا ءبىلۋ ءۇشىن، ونىڭ زاڭدارىن وقىپ-ءبىلىپ، زاڭسىز باسىنۋلارىنان قورعانۋ ءۇشىن ۇيرەنۋ كەرەك» دەگەن انىقتامامەن دايەكتەگەنىن ەشكىم اۋزىنا دا المادى). ورىسشا سويلەۋ مادەنيەتتىلىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە تانىلدى، ورىس تىلىندە شىعارما جازاتىندار وزدەرىن مادەنيەتتىڭ اۆانپوستىندا تۇرمىز دەپ سانادى.

 ورىس مادەنيەتى شىنىندا دا قازاققا كوپ وزىق تاجىريبە اكەلگەن. تەك ورىسشا ءبىلۋ ءۇشىن مۇلدەم ورىستانۋدىڭ شارت ەمەستىگىنە، قازاقى مەنتاليتەتتە تاربيەلەنىپ، ورىسشانى ورىستانعانداردان ءبىر كەم تۇسپەيتىندەي دارەجەدە يگەرۋدىڭ دە مۇمكىن ەكەندىگىنە، بۇل ەكى باعىتتىڭ ايىرماسىنا قوعام وي جۇگىرتپەدى. جۇرت بالاسىن ورىس مەكتەبىنە بەرۋدى مارتەبە سانادى. اۋىلدان كەلگەن قازاقتاردىڭ ورىسشاعا شورقاقتارى قالادا وگەيلىك كوردى. ولار ءوز استاناسىنا ورنىعىپ تۇرا دا المايتىن جاعدايعا قۇلدىراتىلدى، اۋىلدان الماتىدا كەلگەن قازاقتاردى، بۇلتارتپاس سەبەبى بولماسا، تىركەۋگە تۇرعىزبايتىن ءتارتىپ ورناتىلدى. جۇمىس كۇشىنە مۇقتاج ءوندىرىس ورىندارىنا كىرگەن قازاق قىز-جىگىتتەرىنىڭ ەڭ جولى بولعانى جاتاقحانالارعا ورنالاستى، كوبى پاتەر جالداپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. كەزەككە تۇرىپ ءۇي الۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىك ەل اراسىندا: «الماتى – قازاقتىڭ استاناسى، ورىستىڭ باسپاناسى، ۇيعىردىڭ اسحاناسى» دەپ ايتىلاتىن ءازىل-شىنى ارالاس انىقتامادان دا تانىلاتىن. بىراق مۇنىڭ ءبارى رەسمي ءسوز بولماي، ىشتەي عانا قىنجىلتاتىن جايتتەر ەدى.

وداقتاس رەسپۋبليكا رەتىندە قازاق ەلى سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ءىرى ەكونوميكالىق تابىستارعا جەتكەن. جەتىستىكتەردىڭ وتە ەلەۋلىلىگى سونداي، شارتتى تۇردە ەسەپتەگەندە، رەسپۋبليكادا ءار ون جىلدا ءبىر يندۋستريالى قازاقستان سالىنىپ تۇردى. سوعان قاراماستان قازاقتاردىڭ تۇرمىس جاعدايى، الەۋمەتتىك-رۋحاني تىنىس-تىرشىلىگى ويداعىداي ەمەس-ءتىن. بۇعان قوسا، بيلەۋشى پارتيا ءوزى  جاريا ەتكەن جاريالىلىق پەن قايتا قۇرۋ ساياساتى كەزىندە ءوزى كونەدەرجاۆالىق استام ارەكەت كورسەتكەن. ونىسى الماتىدا 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن تۋعىزدى. ۇلتتىق مۇددەنىڭ شەكتەلۋىن قازاق ەلىنىڭ بار تۇكپىرى سەزىنىپ جۇرگەندىكتەن، جەلتوقسان وتى كوپتەگەن وبلىس ورتالىقتارىن شارپىدى. سىلكىنىس ءتىپتى كۇللى كەڭەس وداعىندا سەزىلىپ، اقىرى، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ كوبەسى سوگىلە باستادى. بالتىق جاعالاۋىنداعى رەسپۋبليكالار ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك الدى، وزگە وداقتاس رەسپۋبليكالار دا مەملەكەتتىك ەگەمەندىكتى اڭساعان دەكلاراتسيالار قابىلداۋعا كوشتى.

1990 جىلعى 25 قازاندا قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسى مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى ساقتاۋ، قورعاۋ جانە نىعايتۋ حاقىندا شارالار جاسالاتىنىن مالىمدەدى. دەكلاراتسياداعى باعدارلاما نەگىزىندە 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭ  شىقتى. رەسپۋبليكا جاڭا جاعدايدا جاڭعىرىپ، الەمدەگى زاماناۋي ەگەمەن ەلدەر قاتارىنا كىردى. تاۋەلسىز حاندىق تۇرىندە دەربەس ءتورت ءجۇز جىلداي ءومىر ءسۇرىپ، تاۋەلدىلىك احۋالعا تۇسكەن جەرىنەن بايىرعى قازاق مەملەكەتى ەرتەكتەگى ماڭگى جاڭارىپ تۇرۋ سيمۆولىنا اينالعان فەنيكس قۇسشا قايتا تۇلەدى...

 

ءسوز سوڭى

مىنە ءبىز ەلىمىز دەربەس تە تاۋەلسىز وركەندەۋ جولىنا تۇسكەن بەرگى شيرەك عاسىرعا دەيىنگى ءتورت ءجۇز جىلدىق كەزەڭدە قازاق مەملەكەتى باستان كەشكەن جاعدايلارعا شاعىن شولۋىمىزدى تامامداپ وتىرمىز. تاۋاريحىمىزدا بولعان شىرقاۋلار مەن قۇلدىراۋلارعا، جەتىستىكتەر مەن كەمشىلىكتەرگە كوزقاراسىمىزدى بىلدىرۋگە تىرىستىق. قازاق ەلىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تاريحىمىزدىڭ وزگە ەلدى جاۋلاۋدان ەمەس، تەك قانا ءوز جەر-سۋىمىزدى قورعاۋدان تۇراتىنىن وتە ءدال، ايقىن، ءادىل اتاپ ايتتى. سول تاريحتى، قازاقتىڭ ءوز اتىمەن الەمدىك ارەناعا شىققان العاشقى مەملەكەتىنىڭ تاريحىن بارشا ازاماتتارىمىزدىڭ ءبىلۋى ابزال. ەگەر سونى بىلۋگە قازاق مەملەكەتىنىڭ ءبىز جوعارىدا قىسقاشا شولىپ وتكەن بەلەستەرى جايىنداعى ويلارىمىز كىشكەنە دە بولسا سەپتەسسە – ەڭبەگىمىزدىڭ ەش بولماعانى...

Abai.kz