ەرلان ءجۇنىس: ماڭگىلىك ەل. نارادۋ
(دەرەكتى-مەتافيزيكالىق داستان)
«تۇركى حالقىنىڭ ۇلى مۇراتى –ماڭگىلىك ەل بولۋ»
بۇمىن قاعان
«كەڭەستىڭ ءتۇبى – نارادۋ»
اسان قايعى
سالەم
ءبيسميللا، سالەم بولسىن جاراتقانعا،
كۇدىكسىز قۇبىلاعا قاراتقانعا،
ىنتىق قىپ كەش باتقاندا، تاڭ اتقاندا،
بويىما ءومىر نۇرىن تاراتقانعا!
ءبيسميللا، سالەم بولسىن پايعامبارعا،
سالەمىن پايعامباردىڭ جايعاندارعا،
بايتاققا باسىن بەرگەن بابالارعا،
ۇلىسقا قازاق اتىن قويعاندارعا!
ەڭ سۇلۋ سالەم بولسىن وقىرمانعا،
ولەڭنەن شۋاق ىزدەپ وتىرعانعا،
ادىلەت، ماحابباتقا شاقىرعاندا،
سىي بار ما ودان ارتىق اقىندارعا!
القيسسا
القيسسا، ءبىر داستاندى باستاعانىم،
باسىما اعاش جاستىق جاستاعانىم،
شالىقتاپ، شالقىپ كەتسەم عافۋ-عافۋر،
ءجامشيدتىڭ قولعا العانداي توستاعانىن،
بار ما ەكەن تاريح – باستاۋ تۇنىعىنداي،
تىك وسكەن جاس بايتەرەك شىبىعىنداي،
شىندىق، اڭىز، قيالدى قاتار ءوردىم،
سۇلۋدىڭ شولپى تاققان بۇرىمىنداي،
شارق ۇرعان ءبىر ەركىندىك قۇسىنا زار،
وتكەننەن تۇسەدى ەكەن ىشىڭە زار،
قازاقتىڭ قالامىنا قاراۋىل كوپ،
تاريح ءوزىن جازبايدى، كىسى جازار،
كىسىنىڭ جازعانىندا كامىل قايسى،
ءبىر ءجىبى بوزتايلاقتىڭ تابىلسايشى،
قاراڭعى عاسىرلاردىڭ تۇكپىرىنەن،
ءبىر شىراق بابا ۇستاعان جاعىلسايشى،
ەي، اقىن، سونى كورىپ شاتتانسايشى،
ساندىعىن سار دالانىڭ اقتارسايشى،
كەرەي مەن جانىبەكتىڭ تۋىن كورسەڭ،
سول تۋمەن كۇن تۇبىنە اتتانسايشى!
***
الىپ ەل – التىن وردا – باقىت تاعى،
قولىندا شىڭعىس حاننىڭ جاقۇت داعى،
بۇل بايان – بابالاردىڭ ءبىر بايانى،
الىپ ەل ىدىراعان ۋاقىتتاعى.
حان بولماق، جۇرت سۇراماق – حاق بۇيرىعى،
اسپانداپ ۇشار باقتىڭ اق تۇيعىنى،
بابانىڭ جولى ۇزىلمەس، قول كەسىلمەس،
تۇبىنەن كەسىلسە دە ات قۇيرىعى.
كوز جەتكەن ۇلى دالا قيىرداعى،
جوشىنىڭ ەنشىسىنە بۇيىرعانى،
كەيىن جۇرت كوك وردا دەپ كەڭەس قۇردى،
بايتاقتىڭ بار ۇلىسى جيىلعالى.
حانداردىڭ دارابوزى – ءورىس حانى،
دالانىڭ ءبىر جارالى ارىستانى،
ورىستەن ءور بوپ تۋعان تۇگەل حاندار،
وگىزدىڭ كوڭ تەرىسى – تالىس داعى.
دالانىڭ كەڭ قويىلسا كەرەگەسى،
قوزادى اقىنىڭنىڭ دەلەبەسى،
كەشەگى كەڭ كەرەي مەن ءاز جانىبەك،
ءورىستىڭ اردا تۋعان شوبەرەسى.
تۇعىرعا باق قوناتىن تۇس تا تۋدى،
سول جىلى كوكشىل اي دا قىسقا تۋدى،
بيلەگەن كوك وردانى ابىلقايىر،
باس قوسقان باۋىرلارعا ءتىس باتىردى.
قوسىلسا قىر باسىندا قوس ارىستان،
سەكىلدى ايبات شەككەن اش ارىستان،
قوس تۇلپار كەرەي-جانىبەك قاتار شاپقان،
قوس جەبە سەكىلدى ەدى قاتار ۇشقان.
دۇشپانعا بارقىت بەرسەڭ، ءبوز الارسىڭ،
ويىڭدى سارقىپ بەرسەڭ، ءسوز الارسىڭ،
قازاقتىڭ قازانىندا باس قايناسا،
سول باستى باسقا ەمەس، قازاق السىن!
شاڭقىلداپ ويدا ءبورى، شىڭدا قۇسى،
جيىلدى ەكى ءجۇز مىڭ قىردا كىسى،
بيلىككە تالاس ەمەس، ول ءبىر بۇيرىق،
قازاقتىڭ وتەلەتىن شىن حاقىسى!
كەڭ كەرەي، ءاز جانىبەك كوش باستادى،
سول كوشتە – كۇللى قازاق باس قوسقانى،
«قازاق!» دەپ تاۋداعى جۇرت قوسىلماعى،
«قازاق!» دەپ سايداعى جۇرت استاسپاعى!
بەتكە الىپ وڭتۇستىكتى كوش جوڭكىلدى،
كوشپەنەن وي جوڭكىلدى، ەس جوڭكىلدى،
ارتىنا ءبىر قارادى قوس ارىستان،
كەشىرەك قايتا الام دەپ كوشكەن قىردى.
بويىندا قوس ارىستان قان ويناعان،
سول قاندا – كەلە جاتىر تالاي بابام،
ارتىندا كەڭ دالاسى قارايلاعان،
الدىندا قازاق تاڭى ارايلاعان!
بۇل ءبىر كوش باقاستى ەمەس، باق ويلاعان،
ءوز باعىن ماڭدايىنا شاق ويلاعان،
سول قاندا – قاسىم مەنەن ەسىم حاننىڭ،
تاۋەكەل، ءاز تاۋكەنىڭ قانى ويناعان!
بۇل ءبىر كوش مۇنداردى ەمەس، ءمان ويلاعان،
ەرلىك پەن ەلدىك ءمانىن كەڭ ويلاعان،
سول قاندا – حاق نازار مەن سالقام جاڭگىر،
ابىلاي، كەنەسارى قانى ويناعان!
جاناردان ەل كوشتى دەپ جاس قۇلاتىپ،
قايتەمىن؟!.
سول شەشىمدى توستى ۋاقىت!
كەلەدى ەڭ ۇلى كوش قازاقتاعى،
تۇلپارى تۇياعىمەن تاستى ۋاتىپ!
***
جەتىسۋ – اۋليەاتانىڭ دالاسىندا،
شۋ مەنەن سارىسۋدىڭ اراسىندا،
قارايعان قوزىباسى شوقىسى بار،
بابامنىڭ سول شوقىدا حاقىسى بار،
سول ماڭدا ءبىر بايتەرەك جايقالىپ تۇر،
زاماننىڭ جەلىمەنەن شايقالىپ تۇر،
باسىنا سيقىرلى قۇس ۇيا سالعان،
سەكىلدى سوم التىننان قۇيا سالعان،
تۇبىندە بايتەرەكتىڭ اۋليە ۇيىعان،
اۋليەنىڭ ماڭايىنا ساۋلە ۇيىعان،
ول اۋليە – قۇلباق اۋليە ءتاڭىر قۇلى،
زامانعا اڭىز بولعان مومىندىعى،
مومىندىق، كوركەم مىنەز – ۇلىلىقتان،
ءال-جەبرا، ءال-قيميا سىرىن ۇققان،
اسپاننان جۇلدىز قاققان، كۇندى باققان،
عالامنىڭ ءمانىن اشقان ءتىلدى تاپقان،
سەگىز ءتۇرلى ەسىكتەن كىلت ۇستاعان،
سول كىلتتى – ءتىرى جاننان سىرت ۇستاعان،
جەتەۋدى اشىپ، ىشىنەن – سىيىن العان،
ال سەگىزدى اشۋعا تىيىم سالعان،
قارا تاسقا جازعانى – اق بولادى،
اق دەگەنى – اينىماس باق بولادى،
ال اق تاسقا جازعانى – قارا بولعان،
قاراسى – سوردان اققان سورا بولعان.
اۋليەنىڭ وڭ جاعىندا – دانىشپانى،
ەجەلدەن ءوزى ەكەن – الىسقانى،
اقىلى – ىلكى دۇنيەنىڭ ىلگەگى ەكەن،
ۇڭگىردە مىڭ جىل ءومىر سۇرگەن ەكەن،
جول كەشسە – جەر تۇبىنە بارعان ەكەن،
سۋ كەشسە – سۋ تۇبىنە بارعان ەكەن،
ايتقانى – ادامزاتتىڭ ارمانى ەكەن،
تۇگەل ءسوز سول دانادان قالعان ەكەن.
اۋليەنىڭ سول جاعىندا – جاس جىراۋى،
تىلىنەن تەڭىز تولقىپ، تاس قۇلادى،
الاپات تارقىن ەكەن، تۇركەن ەكەن،
وزىنەن ايتقان ءسوزى ۇلكەن ەكەن،
ولمەستىڭ شەكتەي ۇزىن ءتىلىن العان،
سونبەستىڭ شوقتاي قىزىل كۇنىن العان،
سەمبەستىڭ ءبورى ەزۋلى جاعىن العان،
وشپەستىڭ مىڭ عاسىرلىق جادىن العان.
اۋليەنىڭ قارسى الدىندا – بۇلت جايلاتىپ،
قارا جەرگە وتىنسىز قۇرت قايناتىپ،
جەلەڭ-جەلەڭ جەلپىنسە جەل تۇرعىزىپ،
سەرەڭ-سەرەڭ سەكىرسە سەل جۇرگىزىپ،
باسىنا ءتىرى اققۋدان تۇمار كيگەن،
ۇستىنە بىتەۋ سويعان بۇلان كيگەن،
ىڭىرانىپ كارى اتانداي شوگەتۇعىن،
ەرتەڭدى بۇگىنىندەي كورەتۇعىن،
كارلەنىپ كارى باقسى وتىر ەدى،
قوس كوزى تۋعانىنان سوقىر ەدى.
تورتەۋى ايان كورىپ، مۇندا كەلگەن،
شىڭعا ەمەس، تەڭىزگە ەمەس، قۇمعا كەلگەن،
سول اياندى مەن دە ەندى قايتارمايمىن،
بۇل وقيعا بولعان با؟
ايتا المايمىن!..
بولعانىنا كۋا جوق،
بولماعانىنا دا – كۋا جوق!
***
قايىر، ءتاڭىرى قۇلى قۇلباق اۋليە بايتەرەككە – ءومىر اعاشىنا سۇيەنىپ، كوككە قولىن جايدى. ىشىنەن الدەبىر دۇعانى كۇبىرلەپ وتىرعانداي ەدى. قىر باسىندا ەكى كىسى كۇن سالىپ، باتىسقا، ءارى سولتۇستىك باتىس قيىرعا كوز جىبەرىپ تۇر. قارسى الدىنداعىسى قارا قوبىزىمەن كۇبىرلەسىپ وتىر. اينالا قۇلاققا ۇرعانداي تىپ-تىنىش. تەك، قىر استىنان شۋ وزەنىنىڭ كۇركىرەپ اققانى قۇمىعىپ ەستىلەدى. قۇمىعا جەتكەن داۋىستى كۇزدىڭ جەلى كۇشەيتە تۇسكەندەي. كۇشەيگەن داۋىس بىرتە-بىرتە ۇلعايا بەردى. ۇلعايعان داۋىس اسپان استىندا جاڭعىرىعا باستادى. جاڭعىرعان داۋىس ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنە ۇقسادى. ءدۇبىر ەكى اتتىڭ، جوق، بىرنەشە اتتىڭ، جو-جوق، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىنىڭ تاستى ۋاتقان تاسىرىنا اينالعانداي... ءمىناجات ۇستىندە ءبىر مەزەت قالعىپ كەتكەندەي بولعان قۇلباق اۋليە سەلك ەتە ءتۇستى.
ءبىرىنشى ءحال
ءتاڭىرى قۇلى قۇلباق اۋليە، قىر باسىنداعى ەكەۋ ورالعان بەتتە سويلەپ كەتتى:
ەكى دۇنيە تەڭ سىندى،
سونى كەشكەن مەن سىندى،
ءوڭ دەگەنىم – ءتۇس سىندى،
ءتۇس دەگەنىم ءوڭ سىندى.
تاڭ باسىنان اي كوردىم،
ايدان اسقان تال كوردىم،
ءبىر عاجايىپ جاي كوردىم،
ءبىر عالامات ءحال كوردىم:
ايان با، الدە، جاسىن با،
بايتەرەكتىڭ باسىندا،
ءبىر نايزاعاي جارق ەتتى،
الاپات وت شارق ەتتى.
بار مەن جوقتى تانىماي،
جاسقاندى ما جانارىم،
بۇل نە ەكەن، ءتاڭىرى-اي،
جورىپ كورشى، جارانىم.
ءۇشتىڭ ءبىرىنشىسى مۇندىز اقىن اۋليەنىڭ ۇرمەتىنە وڭ تىزەسىن جەرگە باسىپ، جۇرەلەي وتىردى دا، سويلەپ كەتتى:
باعانالى ورداما باتىپ دۇسپان كىرمەگەن،
كەرەگەلى ۇيىمە كولدەنەڭ كىسى تۇسپەگەن،
قونىس قىلعان جەرىمدى قورقاۋ تورىپ جۇرمەگەن،
قىلىشىمدى سۇيمەگەن – قىمىزىمدى ىشپەگەن،
تامىزىق قىلعان وتىنىم شالا بىقسىپ جانباعان،
شاڭىراققا ءتۇتىنىم شالقالاماي تىك ۇشقان،
جورىق كەشسەم، قاسىق قان جاۋ جەرىنە تامباعان،
سىعايلارى بۇعىسقان، ىعايلارى ىعىسقان،
ۋا، ۇلى دالامنىڭ ءبىر اۋليەسى قۇلباعىم،
بالاساعۇن تاۋىندا ءتاڭىرى قالاپ تۋعانىم،
قاسيەتىڭە قانىعىپ، وسيەتىڭدى تىڭدادىم،
سەنىڭ كورگەن ايانىڭ – ءبىر سورىم دا، ءبىر باعىم:
بايتەرەگىم دەگەنىڭ – بايتاق ۇلىس ەمەس پە،
تاڭ باسىندا اي كورسەڭ – زامان تىنىش ەمەس پە،
جىملە دۇنيەنى جاسقانتىپ جارق ەتكەن ول جاي وتى –
قابىلان ۇلدىڭ قولىندا قايقى قىلىش ەمەس پە؟!.
قاسقايىپ ءبىر شاپقاندا قاھار قىلىشى ەمەس پە،
زىلدەنىپ ءبىر شاپقاندا زاھار قىلىشى ەمەس پە،
القالاپ ءبىر شاپقاندا عۇن مەن ساقتىڭ وتى ەدى،
ارقالانىپ شاپقاندا ادىلەتتىڭ سوتى ەدى!
قارا تاستى قامىرشا تۋرار ەدى، اۋليەم-اي،
قارا باستى قاڭباقشا شابار ەدى، اۋليەم-اي،
قابىلان ۇلىم قىناپتان سۋىرار ەدى، اۋليەم-اي،
قاعاناتىم بەيقامدىق تابار ەدى، اۋليەم-اي.
ءبىر تاۋاريح ويىمدا، ياقسارت داريا بويىندا،
قىزىلباستىڭ قانقۇمار كير پاتشاسى جايىندا،
ۇلى تۇران تىك تۇرىپ قىزمەت قىلىپ تويىمدا،
ساقتىڭ تۇمار حانىمىن سالسام دەگەن قويىنعا،
الەم تىكتەپ ءبىر ءسات تە قاراي الماس جۇزىنە،
مەنىڭ ۇردەي حانىمىم، مەنىڭ ىڭكار حانىمىم،
ەللادا مەن سكيفيا گۇل شاشاتىن ىزىنە،
مەنىڭ سۇلۋ حانىمىم، مەنىڭ سۇڭقار حانىمىم،
ياقسارت داريانى شالقىتتى،
انت قىلىشىن كوتەردى،
سۋ تولقىنى سەكىلدى ساق اسكەرىن تولقىتتى،
قىزىلباستىڭ پاتشاسىن قازداي قىلىپ اكەلدى،
قازدىڭ ءجۇنى سەكىلدى كيردىڭ باسىن قالقىتتى.
ۋا، اۋليە قۇلباعىم، وسى، مەنىڭ بايانىم،
باز كەشپەگەن باياعىم – قىلىمداردىڭ تارىندا،
سەنىڭ كورگەن ايانىڭ – سول قىلىشتىڭ ايانى،
كۇنگە قاراپ تۇراتىن كەيىنگىنىڭ قولىندا!
سول ساتتە ءۇشتىڭ ەكىنشىسى كەرقايات باقسى سويلەپ كەتتى:
اي، اۋليە قۇلباعىم،
اي، اۋليە قۇلباعىم،
كوكتى شاتىر قىلعانىم،
جەردى توسەك قىلعانىم،
ويلار بولسام – ويداعىم،
سويلەر بولسام – تىلدەگىم،
ىندىنىڭدى بايلادىڭ،
ىمىراسىنا جۇرمەدىڭ.
بالاساعۇن جايلادىڭ،
باستى ورداعا كىرمەدىڭ،
قارا سۋعا تويعانىم،
قارا جاياۋ جۇرگەنىم.
سەن اۋليە ەمەي، كىم اۋليە،
ءتاڭىر ءبارىن تەڭ بەرگەن،
ىشىمدەگى ءبىر اۋرە:
ايان ءتۇسىڭ سەن كورگەن،
وتكەن ەمەس، كەلەرىم،
قاس توبەمنەن تونەرىم،
قاسقا جۇلدىز سونەرىم،
ءبىر سۇمدىقتى كورەمىن:
قانعا بوككەن باس كورەم،
پارلاپ اققان جاس كورەم،
دوسقا اينالعان قاس كورەم،
قاسقا اينالعان دوس كورەم،
بوزايعىردى بوس كورەم،
باۋىرىنا ەر تۇسكەن
بوىنگەندى اش كورەم،
بوتاسىنا شەر تۇسكەن،
قورىققاننان قوس كورەم،
زامان بولار كەر تۇسكەن.
اسپان تاۋدىڭ ساۋىرىندا،
جەرگە كومە الماستاي،
الاتاۋدىڭ باۋىرىندا،
كورگە بەرە الماستاي،
قايقى قىلىش جارق ەتەر،
حاننىڭ باسى قيىلار،
قارا جۇرتى جيىلار،
كوزىنە قان قۇيىلار...
زامانانى اڭداسىن،
حانعا مازار سالا الماس،
ۇرپاعىمىز حان باسىن،
ۇلىپ ىزدەپ تابا الماس.
سول قىلىشتى سەن كوردىڭ،
جاي وتى ما دەگەنىڭ،
سول قىلىشتى مەن كوردىم،
كوردىم سونى، كەنەنىم.
...سەلەۋدىڭ باسىندا ءدىر ەتە قالعان ۇنسىزدىكتىڭ بۇزىلۋىن كۇتپەستەن ءۇشتىڭ ءۇشىنشىسى كولىركىن دانىشپان سويلەپ كەتتى:
اي ءدəۋىرىن سۇرەدى اينالسوقتاپ،
قىدىرىپ قىرعا توقتاپ، ويعا توقتاپ،
دوڭگەلەپ باعىتى اۋىپ كەتە المايدى،
ءتəڭىرى ءتۇزۋ ەتىپ قويعان سوقپاق.
كىسىگە – زامان مەيمان جولاي سوققان،
زاماننان جان بار ما ەكەن جاناي شاپقان،
كىسى ۇيدەن كەتە مە، ءۇي كىسىدەن،
شاھ سارايدان كەتە مە، ساراي شاھتان،
ايتىڭدارشى، نەدە ونىڭ ايىرماسى،
بار ما ەكەن قارا جەرگە قويىلماسى؟
قاشاننان قۇيقا ەتى – قىلىش جەمى،
ءبورىنىڭ بوكەن بولسا بايىرعى اسى.
ءتاڭىرى ءار ۇلىسقا جەر بەرەدى،
بىرگە ارتىق، ال بىرىنە كەم بەرەدى،
جەر دە باقىت سەكىلدى بيازى قۇس،
تاڭداپ ءجۇرىپ قونعاندى ءجون كورەدى.
اسپاننان اي كورىنەر تاڭ الدىندا،
سول ايدان وي كورىنەر سالار مۇڭعا.
ۇلى دالا – مايدانى حالىقتاردىڭ،
ۇرپاعى جەڭىمپازدىڭ قالار مۇندا.
كىم كەتىپ، كىم جەڭەرىن جەر تاڭدايدى،
كىم شولدەپ، كىم قانارىن كول تاڭدايدى،
وزگەنىڭ دالاسىنا كوز تىككەندەر،
وتىرار ءتوردى ەمەس، كور تاڭدايدى.
وزگەنىڭ كۇنى وزگەنى جىلىتپايدى،
اركىمدى تۋعان جەرى ۇلىقتايدى،
ادامدار ۇمىتادى كوپ نارسەنى،
قارا جەر ەشتەڭەنى ۇمىتپايدى.
جازۋ بار ماڭدايىندا بۇل دالانىڭ،
جازۋعا كۇن قارادىم، جىل قارادىم،
ق – قۇداي،
ا – ادامزات،
ز – زامانا،
ا – الاش،
ق – قارا جەر – قۇنداعى ونىڭ.
زاماننىڭ كورگەن ءتۇسى – وقيعالار،
تۇتاس ەل تاعدىرىنا تاتي ما ولار؟!
قۇداي جازعان جازۋدى ماڭدايداعى،
قىلىشپەن ارشىپ ءجۇرىپ وقيدى ولار!
ۇشەۋدىڭ ءسوزىن ءۇنسىز تىڭداعان ءتاڭىرى قۇلى قۇلباق اۋليە: «سۋساگان ۋزقا ءتاڭرى مۋنۋز بەرماس» دەپ، كوزىن جۇمىپ، دۇعا ەتە بەردى.
ەكىنشى ءحال
ءبىر زاماتتا كوزىن قايتا اشقان قۇلباق اۋليە ۇشەۋگە قاراپ سويلەپ كەتتى:
كۇن – عالامعا مەڭ سىندى،
عالام دەگەن قۇس سىندى،
ءتۇس دەگەنىم – ءوڭ سىندى،
ءوڭ دەگەنىم – ءتۇس سىندى،
اي – قۇسىما باۋ سىندى،
قۇس دەگەنىم – جەل سىندى،
جەل دەگەنىم تاۋ سىندى،
تاۋ دەگەنىم – كول سىندى.
بۇل ماڭايدا بار ما ەشكىم،
اۋليەڭە وي ءتۇستى،
ءبىر عاجايىپ ءحال كەشتىم،
ءبىر عالامات جاي ءتۇستى:
دۇنيەنىڭ شەتىنەن،
كەمپىرقوساق كەرىلدى،
قارا جەردىڭ بەتىنەن،
قىزىل جولاق كورىندى.
ابدىرادىم، ا، ءتاڭىر،
ايان با ەكەن، نە ەكەن؟
ابدىرادىم، ا، ءتاڭىر،
بايان با ەكەن، نە ەكەن؟!.
كەڭ دۇنيەنىڭ كىندىگى سەكىلدى كوسىلىپ جاتقان دالاعا كوز جىبەرىپ وتىرعان مۇندىز اقىن سويلەپ كەتتى:
جىلقى ىشىنەن جاراعان جورعا الماسا مىنبەگەن،
تون ىشىنەن قۇندىزدان جەڭ سالماسا كيمەگەن،
قاتارعا العان جىگىتى بەك بولماسا جۇرمەگەن،
قاسىنا العان سۇلۋى حانشا بولماي سۇيمەگەن،
بۇلان ەتى بازدانىپ تاڭعا اسسا جەمەگەن،
قىزدار قۇيعان قىمىزعا قىلاۋ تۇسسە جۇتپاعان،
ساي-سۇيەگى سىزداسا سىرقات كوردىم دەمەگەن،
دۇسپانىنان ولجا ەتپەي بۇيىمدى زات تۇتپاعان،
انتالاعان جاۋ كورسە، ارىستانشا اقىرعان،
ايقاي سالعان داۋسىنان اتان تۇيە شوككەندەي،
القالاعان دوس كورسە، القاسىنا شاقىرعان،
سىپايىلىق مىنەزى – ساقينادان وتكەندەي،
ات جايىلار شالعىنى التى كوشتى قۇراعان،
قۇس سالاتىن سونارىن قىران ۇشىپ جەتپەگەن،
تاڭ الدىندا تاڭىردەن ەل تىلەگىن سۇراعان،
باسقا قونعان داۋلەتى بالتالاسا كەتپەگەن،
قۇدىرەتتى ەرلەردىڭ مەكەنى ەكەن بۇل مەكەن،
سول مەكەننىڭ اۋليەسى ءتاڭىرى قۇلى قۇلباعىم،
سەنىڭ جارىق دۇنيەڭدە ءوڭ مەن ءتۇسىڭ ءبىر مە ەكەن،
سەنىڭ كورگەن ايانىڭ – ءبىر سورىم دا، ءبىر باعىم:
كەمپىرقوساق كەرىلسە – كەڭ دۇنيەگە ءبىر دۋمان،
قارا بۇلتتىڭ قالقانىن جارىپ-بۇزىپ كۇن تۋار،
سول دۋماندا شاتتانار قىز-بوزبالا سىر قۋعان،
قىز-بوزبالا سىر قۋسا – قامشى ۇستار ۇل تۋار!
قىزىل جولاق عۇنداردىڭ قامشىسى ەمەي نەمەنە،
عۇن قامشىسى – بيلىكتىڭ جارشىسى ەمەي نەمەنە،
قامشى ۇستاعان عۇن ۇلى – قۇلدىعىڭا كونە مە،
قۇلجا شىققان ساقانىڭ الشىسى ەمەي نەمەنە!
ءيىر-ءيىر قامشىسى ەۋروپانى ۇيىرگەن،
دويىر قامشى الدىندا كىشى ازيا بۇگىلگەن،
دىراۋ قامشى الدىندا ۇلى رۇم دە يىلگەن،
دۇرە قامشى الدىندا قىزىلباستار جۇگىنگەن!
مەن ءبىر تاريح ايتايىن، زامانانى بايقايىن،
عالامدى اشپاق سەكىلدى، سىرىن شاشپاق سەكىلدى.
قولعا الىپ ءجامشيدتىڭ توستاعانىن شايقايىن،
تارعىتايدىڭ ۇلىنا تۇسكەن توستاق سەكىلدى.
كيممەريانى قۇلاتىپ، ميدياعا اتتانعان،
جيىرما سەگىز جىل بويى ات ۇستىنەن تۇسپەگەن،
سكيف جاۋىنگەرلەرى قايتا ورالعان شاقتا الدان،
بۇرىمدارىن تارقاتقان، بارماقتارىن تىستەگەن،
اتتەڭ، سۇلۋ جارلارى، قايران ارۋ جارلارى،
قارا قۇلدان ۇل تاۋىپ، قارا باسىپ شىعادى،
قوس قۇرلىقتى شايقالتقان سكيف اباداندارى،
ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ەلگە كەلىپ ۇعادى.
قالاي عانا قارا قۇل سكيف جارىن جار ەتتى،
قورلانعاننان ساربازدار قۇلعا دۇنيەنى تار ەتتى،
قارا ناندى مۇڭ ەتتى، قارا سۋعا زار ەتتى،
كوزىن ويىپ ولاردىڭ، اريماسپادان ءارى ەتتى!
قۇلدان تۋعان جاس ۇلدار جاساق قۇرىپ اسكەردەن،
تاۆريا تاۋى مەن مەوتيدا كولىنىڭ
اراسىنا ور قازدى، قورعان سالىپ قوس كولدەن،
قولعا الساق دەپ بيلىگىن سكيفيا ەلىنىڭ.
كۇن بالاسىن مۇقاتپاق قۇل بالاسى، اۋليەم-اي،
ساتقىن شىققان سۇلۋ جار ەندى كۇڭنەن بەتەر-ءدى!
قۇلعا قارسى سوعىسقان كۇن بالاسى، اۋليەم-اي،
قىلىشتارىن قويا ساپ، قامشىلارىن كوتەردى،
عۇن قامشىسىن كورگەندە قۇلدا زارە قالا ما،
باس ساۋعالاپ، بىتىراي قاشتى ولار دالاعا،
قۇل تاڭباسى قانىندا، قۇل بەلگىسى سانادا،
تەكتىلىگى سۇيەكتىڭ قايدان بولسىن قارادا!
سەنىڭ كورگەن ايانىڭ – سول ءامىردىڭ قامشىسى،
ۇلى داڭقتىڭ جۇلدىزى، ۇلى بيلىك جارشىسى،
سار دالادا سالتانات قۇرعان ءومىر قامشىسى،
عۇن پاتشاسى ەر ەدىل – ول دا ءتاڭىر قامشىسى!
اقىننىڭ سوزىنە باسىن شايقاپ وتىرعان كەرقايات باقسى بىلاي دەپ سويلەپ كەتتى:
اي، اۋليە قۇلباق-اي،
اي، اۋليە قۇلباق-اي،
تەكسىز ەردەن تۋماعاي،
تەكسىز جەردە تۇرماعاي،
قۇمنان ساراي سالماعاي،
قۇلدان اسكەر جيماعاي،
جارىڭ شىعار جالماقاي،
كۇڭمەن نەكە قيماعاي!
سورعا قونىس تەپپەگەي،
ورعا قامىس جاپپاعاي،
ءوزىڭ تۋماي وپپەگەي،
بولتىرىكتى باقپاعاي!
قامشى بولار تاياعىڭ،
سوعىس دەگەن سونار شاق،
سەنىڭ كورگەن ايانىڭ –
باياعى ەمەس، بولار شاق:
اي، كۇن بولار، كۇن بولار،
كۇن شىقپاستاي ءتۇن بولار،
قىلاتىنىڭ قىڭ بولار،
كەشەتىنىن مۇڭ بولار،
اكەم دەگەن ەرىڭدى،
الپەشتەگەن سەرىڭدى،
حانعا دەگەن ءتورىڭدى،
تاڭبا دەگەن ءمورىڭدى،
ءوزىڭ كورىپ تانىماي،
ءوزى-وزىڭە جارىماي،
شىتىنايسىڭ، ا، قۇداي،
بىتىرايسىڭ تارىداي.
سۇرقىلتايداي كورىندىڭ،
سول ءبىر سۇمدىق عاسىردا،
الپەشتەگەن سەرىڭنىڭ
قامشى وينايدى باسىندا!
سەرىڭە تيگەن سول قامشى –
جەرىڭە تيگەن قامشى ەكەن،
جەرىڭە تيگەن سول قامشى –
ەلىڭە تيگەن قامشى ەكەن!
سالىڭا تيگەن سول قامشى –
ارىڭا تيگەن قامشى ەكەن،
ارىڭا تيگەن سول قامشى،
جانىڭا تيگەن قامشى ەكەن!
سول قامشىنى ۇستاعان –
ۇستان بولار دەگەنىڭ،
سول قامشىنى نۇسقاعان –
دۇسپان بولار دەگەنىڭ!
اقىن مەن باقسىعا كەزەك قاراپ وتىرىپ، دانىشپان سويلەپ كەتتى:
شۇرقىراپ جىلقى ىشىندە قۇلىن وينار،
سۇلۋدىڭ توپ ىشىندە بۇرىمى وينار،
قامشىنى سىلتەمەستەن ونىڭ سەرتىن،
شىركىن-اي، ەل بولسا ەكەن بۇرىن ويلار.
نە ۇستاساڭ، قولدا سونىڭ تابى قالار،
تابىندا تاڭبا بار ما تانىپ الار؟
قامشىنى قول ەتكەننىڭ قارى تالار،
قامشىنى ءتىل ەتكەننىڭ جاعى تالار.
بابادان ميراس بولسا – ەنشى ءبارى،
سول بولار جاڭىلعاندا ءجون سۇرارى.
بەينە ءبىر قامشى دەگەن كىسى ۇياتى،
ۇياتتى، ارلى كىسى – ەل شىراعى.
زاماننىڭ تىرتىق كورسەڭ جامالىنان –
زاماندى كەشكەن جاننىڭ تاعى ارىنان.
ءار كىسى قامشىسىمەن بىرگە تۋار،
كىم قالاي سىلتەيتىنى – امالىنان.
دويىردىڭ تانىعانى دوق بولادى،
وتىننىڭ قارىعانى شوق بولادى،
يەسى وتسە داعى قامشى قالار،
سول قامشى سور بولار، نە باق بولادى.
قول سوزعان قايران ءومىر قۇلاتىعا،
زالىمدىق تاڭۋعا اۋەس كىم اتىنا؟!.
ۇرساڭ دا قۇمىرسقانى قامشىمەنەن،
ۇقساتىپ كەلتىرمەسسىڭ مۇراتىڭا.
...ءتاڭىرى قۇلى قۇلباق اۋليە ارقان بويى كوتەرىلگەن كۇنگە قاراپ: «ايلىن ارسلان تۋتار، كۋچۋن ۋيۋق تۋتماس» دەپ، وي تۇڭعيىعىنا باتا بەردى.
ءۇشىنشى ءحال
ۇشەۋ ءۇشىن قاس-قاعىم، اۋليە ءۇشىن زامان اۋىسىم ۋاقىت وتكەندە ءتاڭىرى قۇلى قۇلباق سويلەپ كەتتى:
كۇن، اي، جۇلدىز – ءۇش بولدى،
ۇشكە ءبىرىم تەڭ بولدى،
ءوڭ دەگەنىم – ءتۇس بولدى،
ءتۇس دەگەنىم – ءوڭ بولدى.
جان دەگەنىم – جارىق نۇر،
كۇننەن شۋاق الادى،
ار دەگەنىم – انىق نۇر،
ايدان قۋات الادى،
جۇرەك دەگەن – جۇمباق نۇر،
جۇلدىزدايىن جانادى.
ونىڭ ءبارىن جان كوردى،
ءبىر سوزىنە ساي كوردى،
ءبىر عالامات ءحال كەلدى،
ءبىر عاجايىپ جاي كەلدى:
كوكتە قالقىپ جۇرەتىن،
الىپ قارا تاس كوردىم،
كوكتە قالقىپ جۇرەتىن،
جارىق اپپاق تاس كوردىم.
كولەڭكەسى سولاردىڭ،
جەر بەتىنە ءتۇسىپ تۇر،
قاراي قالعان جاناردىڭ،
جارىق نۇرىن ءىشىپ تۇر.
سونىڭ سىرىن كورىپ كەل،
سونى تاعى جورىپ كور!
مانادان بەرى قويتاسقا ارقاسىن بەرىپ، قۇلباق اۋليەگە قىرىن قاراپ وتىرعان مۇندىز اقىن سويلەپ كەتتى:
ابىزدارى اققۋداي، قىزىل تۇلپار ساردارى،
سارىالا قاز، كوك ۇيرەك ءسان اسىرعان قالعانى،
تارعىتايدان تاراعان ادامزاتتىڭ ارداعى،
ادىلەت پەن تەڭدىكتىڭ جەر بەتىندە قورعانى،
ابىزدارى – وردالى وي بىتكەننىڭ ورمانى،
اقىندارى – اعىن سۋ، كىرلەمەگەن ارلارى،
ارۋلارى – تامىلجىپ قۇس ءان سالعان تاڭ باعى،
ساردارلارى – ساپ قۇرعان ەر بىتكەننىڭ ساڭلاعى،
اينال جەردىڭ اق ءتورى، التىن ءتورى وسى ەكەن،
التىن ءتوردىڭ حالقى ءبىر سالتاناتتى كوش ەكەن،
شالقار-شالقار كولدەرى – التىن جيەك كەسە ەكەن،
الىپ-الىپ تاۋلارى قامالدارداي سەس ەكەن!
ۋا، وسى بايتاقتا باعى اسقان قاريام،
تۋمىسىنان تاقۋا ءتاڭىرى قۇلى قۇلباعىم،
ەكى ءومىردى تەڭ كەشكەن سەيحۇن-جەيحۇن داريام،
سەنىڭ كورگەن ايانىڭ – ءبىر سورىم دا، ءبىر باعىم:
ۇشكىل زامان تۇبىنەن ءۇمىت تۋعان تاڭداردا،
ءۇش بەگىڭدى شاقىردىڭ، ءاي، اۋليەم، كەڭەسكە،
قالقىپ جۇرگەن قارا تاس – قازىعۇرتىم بولعاندا،
اپپاق تاسىڭ – باسىندا قالعان كەمە ەمەس پە،
قارا تاستىڭ سەن كورگەن كولەڭكەسى قالقىسا –
قاعبا نۇرى دالاڭا قۇيىلارى ەمەس پە،
اپپاق تاستىڭ سەن كورگەن التىن نۇرى شالقىسا،
تۇتاس تۇركى بالاسى جيىلارى ەمەس پە،
قازىعۇرتىم – اۋليە، قالعان امبيە كەمەسى،
ادامزاتتىڭ بالاسى امان قالعان جەر وسى!
كۇلتوبەدە قۇرىلعان كىل جاقسىنىڭ كەڭەسى،
تۇرانداعى بار تاۋلار – تاۋ بىتكەننىڭ تورەسى!
اسپان دەگەن – ايقاي جەر – ءداشتى-قىپشاق جازىعى،
ءبۇل جازىقتا ون ەكى قازىلىقتىڭ باسى بار،
ول ون ەكى قازىلىق – بۇل دالانىڭ قازىعى،
تاۋ دەگەنىڭ – ول دا اۋليە، قۇپياسىن جاسىرار!
كەنەتتەن كەرقايات باقسى سويلەي جونەلدى:
اي، دالامنىڭ اجاسى،
اي، دالامنىڭ داداسى،
كەنەن اقىل قوجاسى،
كەمەل ويدىڭ قاداسى!
كۇن تۇتىلسا توبەڭدە،
ونىڭ جايىن سەن ءبىلدىڭ،
ءسابي ىڭگا دەگەندە،
ونىڭ جايىن ءبىلدىڭ،
سۋ قۇردىمعا قۇلاسا،
ونىڭ جايىن سەن ءبىلدىڭ،
يۆشقار اتا جىلاسا،
ونىڭ جايىن سەن ءبىلدىڭ،
جۇلدىز تۋسا اسپاندا،
كىم تۋعانىن سەن ءبىلدىڭ،
كىمنىڭ تۇسپەي داستانعا،
ۇمتىلعانىن سەن ءبىلدىڭ.
زەۆس ۇلى دالامدا،
اداسقانىن سەن ءبىلدىڭ،
جىلان قىزبەن ۇڭگىردە،
جاراسقانىن سەن ءبىلدىڭ،
ۇزىلمەگەن ءومىرسىڭ،
ۇرپاقپەنەن قۇرداسسىڭ،
تارعىتايمەن تامىرسىڭ،
ەر توڭعامەن سىرلاسسىڭ،
مۇنى دا ۇقتىڭ، بابا اتا-اۋ،
ءار ءسوزىڭدى باققان جۇرت،
قارا تاسىڭ – قاراتاۋ،
اپپاق تاسىڭ – اققان جۇرت.
زامان بولار الاعاي،
الاپاسى اسادى،
اكەسى ولگەن بالاداي،
ءادىل جۇرتتىڭ بوسادى،
القاكولدەن سور شىعار،
اقتاباننان قان شىعار،
الدارىنان ور شىعار،
ارتارىنان شاڭ شىعار.
قاراتاۋدىڭ ورىنەن،
قارالى كوش قۇلايدى،
سارىارقانىڭ بەلىنەن،
سايا تاپپاي جىلايدى،
كەڭكىلدەيدى كارى اتاڭ،
اق ساقالىن جاس جۋار،
كوشتەن قالعان قارا اتان،
ەلدىڭ سورىن اششىلار...
كەرقايات باقسىنىڭ سوزىنەن جانى تۇرشىككەن كولىركىن دانىشپان تەرەڭ كۇرسىنىپ، ءسوز باستادى:
دۇنيە – ءبىر ۇرىككەن كيىك پە ەكەن،
قولتىقتان اڭشى وعى ءتيىپ پە ەكەن،
ەل بوسسا – ەتەك-جەڭىن جيار ءبىر كۇن،
وزگەدەن تابا المايدى ۇيىق مەكەن.
ادامنىڭ ءوز ءومىرى اۋلاعانى،
وزگەدەن جۇرەر سونى داۋلاعالى،
ەتەگىن باسىپ ءجۇرىپ، ەڭسە تىكتەپ،
ادامدار وتكەنىمەن، تاۋ قالادى!
تىرىدە تىرلىك ءۇشىن داۋ قوزدايدى،
داۋلاسسا – دوس تا وزبايدى، جاۋ دا وزبايدى،
ەزىلىپ جۇرەك ەتى، جىگەر ءمۇجىپ،
قالالار توزعانىمەن، تاۋ توزبايدى!
ازەلدەن ءازيز جاندار ءاۋ دەسپەيدى،
ءازازىل كىرگەن جەرگە قاۋ دا وسپەيدى،
جانىڭنىڭ جارىق وتىن ۇرلاي-ۇرلاي،
زاماندار كوشكەنىمەن، تاۋ كوشپەيدى!
كولىركىن مۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتادى،
زاماننىڭ زاپىرانىن شەگە ايتادى،
ءبىز سەمىپ، بىزدەن كەيىن شىققان شىبىق،
ۇلدارىن تاۋداي ەتسىن دەپ ايتادى!
ءبىر جازىق – ادامزاتتىڭ ۇعىمى ءالى،
جولىندا تاس كەزدەسسە، جىعىلادى،
...دالانىڭ قازىقتارى – تاۋلار بولسا،
حالىققا قازىق بولار ۇلىلارى!
ءتاڭىرى قۇلى قۇلباق اۋليە كولىركىن سۇيەنىپ وتىرعان قويتاسقا ۇزاق قاراپ وتىرىپ: «ەرگا مۋن تاگىر، تاع ءساڭىرىڭا يەل تاگىر» دەپ، ءوز الەمىنە كەتتى.
ءتورتىنشى ءحال
سالدەن كەيىن اۋليە سەلك ەتىپ، باسىن قايىرا كوتەرىپ، سويلەپ كەتتى:
ەر قىلارى – ءىس دەيمىن،
ءىس قىلارى – وڭ دەيمىن،
ءوڭ دەگەنىم ءتۇس دەيمىن،
ءتۇس دەگەنىم ءوڭ دەيمىن.
ول جۇمساقتى قاتىردى،
ول قاتتىنى جۇمسارتتى،
باتپاسىڭدى باتىردى،
اتپاسىڭدى اتىردى.
تۇرماسىڭدى تۇرعىزدى،
جۇرمەسىڭدى جۇرگىزدى،
ارداق ايدى، كۇندى ىزگى،
يالىنۋققا بىلگىزدى.
يالىنۋقتان مەن ءبىلدىم،
ەكى دۇنيەنى تەڭ ءبىلدىم،
مەن بىلگەندى جەل ءبىلدى،
جەل بىلگەندى ەل ءبىلدى.
بوي بەرگەنگە جان بەردى،
جان بەرگەنگە وي بەردى،
ءبىر عاجايىپ ءحال كەلدى،
ءبىر عالامات جاي كەلدى:
كوك كوبەسى سوگىلدى،
جىگىن كوردىم – الايعان،
اي توستاقتان توگىلدى،
ءتۇبىن كوردىم – قارايعان.
سونىڭ سىرىن كورىپ كەل،
سونى تاعى جورىپ كور!
اۋليە ءسوزىن كوزىن جۇمىپ تىڭداپ وتىرعان مۇندىز اقىن سويلەپ كەتتى:
شاكي باسىپ جۇرگەندە ءشوپ بىتكەندى شات قىلعان،
كوبەلەك پەن گۇلدەردىڭ مەرەكەسى مەيمانى،
انتەك قانا كۇلگەندە ەت جۇرەكتى شوق قىلعان،
تارحاندار مەن دۇرلەردىڭ مەرەكەسى مەيمانى،
كۇرەڭ ءتۇستى جىبەكتەن قاساباسى كورىنىپ،
قۇلامادان اق كۇمىس تەڭگەلەرى سىڭعىرلاپ،
سورابانىڭ شاشاعى كۇن نۇرىنداي توگىلىپ،
«ەركەجان» دەپ ەمىنىپ، جەڭگەلەرى سىڭعىرلاپ،
سىڭعىرى ءۇشىن سىرعانىڭ سوكمان سەمسەر كوتەرگەن،
اعشا مەنەن سايفتەر قالامدارىن اكەلگەن،
جارتى اۋىز لەبىزى مىڭ جىلقىمەن وتەلگەن،
جارتى ەزۋ جىميسا – مىڭ كۇلكىمەن وتەلگەن،
ون تورتىندە تۋعان اي، ون بەسىندە تولعان اي،
ءبىتىمىنىڭ سيپاتى – بيلەپ وسكەن قايىڭداي،
بولمىسىنىڭ سيپاتى – ۇجماقتاعى الماداي،
قىزىل ەرنى – الۋاداي، قارا كوزى – مويىلداي،
تەگىندەرگە قويىلعان تامعالىقتىڭ حانشاسى،
ءاي، ءارتىنى ۇزۇگتەر، ءاي-ءاي، الىن ۇزۇگتەر،
تاڭىرىگە مويىنعان بار حالىقتىڭ حانشاسى،
جۇلدىزتاستان جاسالعان جەردەن تاپپاس جۇزىكتەر!
اسىپ تۋعان وسىنداي سۇلۋلاردىڭ اۋليەسى،
ءاي، كيەلى قۇلباعىم، ءاي، كەمەل دە قۇلباعىم،
سەنىڭ ءسوزىڭ اۋلەلدەن سانالاردىڭ ساۋلەسى،
سەنىڭ كورگەن ايانىڭ ءبىر سورىم دا، ءبىر باعىم:
اي توگىلسە – ۇلىستىڭ اق ىرىسى ەمەس پە،
اق ءسۇت قۇيعان دالاڭا – ءتاڭىرى ءىسى ەمەس پە،
باق-قۇت تۇسسە بالاڭا – ءتاڭىرى ءىسى ەمەس پە،
التىن مەنەن كۇمىستىڭ شاعىلىسى ەمەس پە!؟.
اي اسپاننان توگىلسە – ءسۇت توگىلىپ تۇرعانى،
تۋ بيەنىڭ سۇتىندەي قۇت توگىلىپ تۇرعانى،
كوك كوبەسى سوگىلسە – بۇلت سوگىلىپ تۇرعانى،
بۇلتتان شىققان كۇندەي بوپ جۇرت كورىنىپ تۇرعانى!
ءبىر تاريحتى ءسوز قىلام، ءسوزدى – وزگەگە كوز قىلام،
شارلاپ كەتەم شالعايدى، جايلاپ كەتەم جۋىقتى،
تامىرىما ۇڭىلسەم تالاي جايدى كەز قىلام:
جوشى ۇلى بەركە حان مۇسىلمان بوپ تۋىپتى!
حاق سوزىنە ۇيىتىپ بايتاق ءداشتى دالاسىن،
تاقۋالىق ءتاسپىسىن توڭىرەگىنە ساناتقان،
سول بەركە حان تۋعاندا ەمبەگەن سوڭ اناسىن،
جوشى جۇرتتى شاقىرىپ، اۋليەلەرگە قاراتقان،
«بۇل – مۇسىلمان» - دەستى ولار، - «كاپىر ءسۇتىن ەمە الماس»،
نەمەرەسى شىڭعىستىڭ قالار بولسا، نەنى الماس،
مۇسىلماندى الدىرتتى، باۋىرىنا سالدىرتتى،
ەمدى بەركە سول جاندى، قايران قىلىپ بار جۇرتتى!
كەرقايات باقسى سويلەپ كەتتى:
قۇلباق اۋليە، قۇلدىعىم،
قۇلباق اۋليە، قۇلدىعىم،
جەر قاراسام – وشاعىم،
كوك قاراسام – تۇندىگىم!
تاستى تاسقا سوققاندا،
ونى دا التىن ەتتىڭ سوڭ،
تەكەمەتتى قاققاندا،
ودان مەرۋەرت توكتىڭ سەن،
ءبىر ەسىكتەن ەكى رەت،
ءبىر مەزەتتە كىردىڭ سەن،
ءبىر جولمەنەن جەتى رەت،
ءبىر مەزەتتە ءجۇردىڭ سەن،
ات بارمايتىن الىسقا،
اتتاپ باسىپ باردىڭ سەن،
سونىڭ ءمانىن تالىسقا،
حاتتاپ باسىپ الدىڭ سەن،
سەنىڭ كورگەن ساۋلەڭ بۇل،
سەنىڭ كورگەن ءحالىڭ بۇل،
سىزداتادى كەۋدەمدى،
مۇزداتادى جانىمدى.
اي توگىلسە توستاقتان،
بوزىنگەنىڭ سۋالار،
بوزدالاڭدى شۋ الار،
بوزايدىندى بۋ الار،
قارا توستاق بوس قالسا،
قارا جەرىڭ قۋارار،
قارا كوزدى قۇم الار
قارا دۇشپان قۋانار.
كەر-كەر زامان كەلەدى،
كور-كور كوزىڭ كورەدى،
وسەرى مەن ونەرىن،
وزگە جۇرتقا بەرەدى،
جۇرقا قالماي جىلقىدان،
قۇيقا قالماي قويىڭنان،
سالىق كەتپەس جۇرتىنان،
قامىت كەتپەس مويىننان،
اشا تۇياق كەتكەن سوڭ،
اشتىق كەلىپ جەتكەن سوڭ،
كارى اتانى شوككەن سوڭ،
كەنەزەسى كەپكەن سوڭ،
ءبۇتىن جۇرتىڭ بۇلىنەر،
ءبىر-بىرىنە ىلىنەر،
بۇلىنگەنى – تىرىلەر،
ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەر.
بەسەۋى ولەر جەتەۋدىڭ،
بىرەۋى ولەر ەكەۋدىڭ،
بەكەر كورگەن ەكەنمىن،
اي، نە ەتەرمىن، نە ەتەرمىن!
باقسى سوزىنەن ازا بويى قازا بولعان كولىركىن دانىشپان ۇزاققا دەيىن اۋزىنا ءسوز تۇسپەي ابدىراپ وتىرىپ، بىلاي دەپ سويلەپ كەتتى:
تۇرلەنتەر جەردىڭ بەتىن ءتاڭىر سۋى،
باسىلار ايتاقىردىڭ كەبىرسۋى،
شاپقىلاپ بالاقان مەن قۇلىنشاقتار،
شات قىلار دۇنيەنى ءومىر شۋى.
شاپاقتاپ اپپاق سانىن جاس نارەستە،
شاتپاقتاپ بىلدىرلاسا – كوڭىلسۋى،
قىلىمسىپ، قولتىقتاسىپ قاتار قۇربى،
كۇشەيەر بويىنداعى قان ىرشۋى،
اردا ەمگەن انا ءسۇتىن كەلەدى ۇرپاق،
انا ءسۇت – تازالىقتىڭ اعىن سۋى،
اۋەلەپ كوكىرەكتەن ءان ىرعيدى،
قويىلىپ كارىلەردىڭ قوڭىرسۋى،
اشتىقتان ءبىر شەك بولعان ءبىر كۇننىڭ دە،
ەكى كۇن باسىلمايدى جەبىرسۋى،
قاناعات – ادامزاتقا ءبىر تياناق،
سوندا تۇر ءجۇزدىڭ نۇرى، كوڭىل شىرى،
حالىقتىڭ كوكىرەگى بوس قالعانى،
قازاننىڭ كۇندە قالىپ قاڭىرسۋى،
بوزىنگەن – ەنە تاريح ءسۇتىن قۇيساڭ،
قايتپاي ما ۇزاق جىلدىق قابىرسۋى،
قايتا اشار شەجىرەسىن شاڭنان ارشىپ،
شەجىرە – شەتىن ەمەس، تامىر ءتىنى،
تاريح بۇل – ءوزى-ءوزىڭدى بيلەي ءبىلۋ،
وتپەلى وزگەلەردىڭ ءامىرسۋى،
كىتاپتىڭ كەز-كەلگەنى حاقتان ەمەس،
ەمەننىڭ ءوزى بولماس قابىرشىعى،
تىلىڭدە تۇتاس تاريح قاتتاۋلى تۇر،
سوزدەردىڭ ساقتالۋى ونىڭ سىرى،
ديىرمەندى قالىبىنا كەلتىرەتىن –
ۋاقىت – شىر اينالعان جان ۇرشىعى،
تاۋلاردان ءبىر حيكمەت كورمەيسىڭ بە،
ءبىر كەزدە جەردە بولعان ونىڭ شىڭى،
تەڭىزدەن ءبىر حيكمەت كورمەيسىڭ بە،
ءبىر كەزدە تاۋدا بولعان سونىڭ ءشۇڭى،
وتكەننىڭ بۇلدىرلاۋى سەكىلدى ەكەن،
كەلەتىن بولاشاقتىڭ ساعىمسۋى،
باسىلار ايتاقىردىڭ كەبىرسۋى،
تۇرلەنتەر دۇنيەنى ءتاڭىر سۋى!
ۇشەۋدىڭ ءسوزىن سالماقتاپ، وي تارازىسىنا سالىپ وتىرعان قۇلباق اۋليە: «ساچراتعۋدىڭ قورقمىش قۋش قىرق يىل ازرى يىعاچ ءۋزا قونماس» دەپ، كوزىن جۇما بەردى.
بەسىنشى ءحال
ءبىر مەزەتتەر بولعاندا قۇلباق اۋليە ءوزى تۋعان كەزىندە اي ۇلكەن بولدى ما، الدە شولپان ۇلكەن بولدى، سونى ەسىنە تۇسىرە الماي، اسپانعا قاراعان كۇيى سويلەپ كەتتى:
ەكى قولىم ۇستا ەكەن،
ەكى اياعىم تەڭ ەكەن،
ءوڭ دەگەنىم ءتۇس پە ەكەن،
ءتۇس دەگەنىم ءوڭ ەكەن،
ءپىر داۋىتتەن ءجۇز الدىم،
قىلىش سوقتىم، شاپپادىم،
ءپىر سادىدەن ءبىز الدىم،
ەتىك تىكتىم، باسپادىم،
ءپىر وپيدان تال الدىم،
جەمىس ەكتىم، ۇزبەدىم،
ءپىر ۇببىدەن سال الدىم،
قايىق قىلدىم، جۇزبەدىم،
ءپىر ءسارۋار ءۇت بەردى،
ءدىلبار كوردىم، سۇيمەدىم،
تەپشەم اتا ءجىپ بەردى،
شەكپەن قىلدىم، كيمەدىم،
ءپىر بورىقتان بۇلت الدىم،
جاڭبىر سۋىن – ءدات قىلدىم،
وتانادان شىرپى الدىم،
سەكسەۋىلدى وت قىلدىم،
مىرقايداردىڭ جەلىندەي،
ءسوز سامالىن سوقتىردىم،
ىدىرىستىڭ دەمىندەي،
وي سامالىن سوقتىردىم،
مەنىڭ ءتۇبىم – كەشىرىم،
مەنىڭ سويىم – ۇياڭ مۇڭ،
احمەت قامي ەسىمىن،
ەسكە العاننان ۇيالدىم،
قالتاڭ اتا قاسىندا،
كەكشىل اتا جانىندا،
بالاساعۇن باسىندا،
باتيمانىڭ باعىندا،
عۇمىر كەشكەن ساتتەردى،
قانشا كەشتىم – ۇمىتتىم،
قارا جۇمباق كوپ كوردىم،
قانشا شەشتىم – ۇمىتتىم،
كۇننەن كەيىن اي كەلدى،
الدە شولپان ءدال كەلدى،
ءبىر عاجايىپ جاي كەلدى،
ءبىر عالامات ءحال كەلدى:
كوك تۇبىنەن جەر كوردىم،
ۇشىپ بارادى ەكەنمىن،
كوك تۇبىنەن ەل كوردىم،
ءتۇسىپ بارادى ەكەنمىن،
سونىڭ سىرىن كورىپ كەل،
سونى تاعى جورىپ كور!
مۇندىز اقىن سويلەپ كەتتى:
القالاعان التىن اي كوكتىڭ ۇلى – تاڭىرقۇت،
اي تولقىتقان سۋلاردىڭ ءامىرشىسى ءبىر ءوزى،
كۇن قورىعان ماڭدايىن وتتىڭ ۇلى – تاڭىرقۇت،
كۇن تۇسەتىن جەرلەردىڭ ءامىرشىسى ءبىر ءوزى،
اتوي سالىپ اسكەرى كىرگەن ەلدىڭ يەسى،
تۇلپارىنىڭ تۇياعى تۇرگەن ەلدىڭ يەسى،
سۇڭقارىنىڭ شەڭگەلى بۇرگەن ەلدىڭ يەسى،
ءبورىسىنىڭ ازۋى تىلگەن ەلدىڭ يەسى،
تاڭىرقۇتتىڭ اقىلى – بىتكەن ەمەس ۇلىققا ەش،
ال ايلاسى – جىلاننىڭ ءىزىن كورگەن، اۋليەم،
قورىققاندار داڭقىنان قورعان سالعان قىرىق كوش،
تورىققاندار توقال قىپ قىزىن بەرگەن، اۋليەم،
ات باسىنا قان جاقپاي وتە الماعان دالامەن،
تاڭىرقۇتتان ءسوز الماي شىعا الماعان جولعا دا،
بەلبەۋلەرىن قولعا الىپ، بەتىن بوياپ قارامەن،
تومەندىگىن قىلماسا، كىرە الماعان ورداعا!
تاڭىرقۇتتار بيلەگەن تەكتى ولكەنىڭ توبەسى،
ءبورىسى مەن قۇسىنىڭ جايىن بىلگەن قۇلباعىم،
سەنىڭ ءسوزىڭ – ءتورت قۇبىلا تۇگەل جۇرتتىڭ كەڭەسى،
سەنىڭ كورگەن ايانىڭ – ءبىر سورىم دا، ءبىر باعىم:
كوك تۇبىنەن جەر كورسەڭ – كوكورايلى مەكەنىڭ،
ءتاڭىرىنىڭ نازارى – قورعاۋىندا تۇرعانى،
كوك تۇبىنەن ەل كورسەڭ – ۇلىڭ تورسىق شەكەلى،
ءتاڭىرىنىڭ نازارى – تاڭداۋىندا تۇرعانى،
شەگىربايان ۇشىرعان سەرمەندەسى دالانىڭ،
سۇلەيمەننەن سىر العان پارمەندىسى دالانىڭ،
سەنىڭ ۇشىپ جۇرگەنىڭ – قىران ۇشقانى ەمەس پە،
قاناتىندا قىراننىڭ تۇران ۇشقانى ەمەس پە؟!.
تۇر دۇنيەگە تاڭىرقۇت – قىران بابا ەمەس پە،
مودە مەنەن اكەسى تۇمان بابا ەمەس پە،
ءناندي ءبيدىڭ جالعىزى كۇنبي ەلجاۋ قىرانى،
كوك اسپاندا بايتاقتى كۇزەتۋمەن تۇرادى!
بۇل بايتاقتىڭ باقىتىن قايتاراتىن ءتۇس ەكەن،
داڭقى مەنەن داۋلەتى قايتا كەلەر اعىلىپ،
قۇتىلىقتىڭ باسىنا قۇت بوپ قونعان قۇس ەكەن،
قۇل تەگىننىڭ تاجىنە تاڭبا بولعان – سامۇرىق!
كەرقايات باقسى سويلەپ كەتتى:
ازىعىمنىڭ اعاسى،
ابۇلىمنىڭ ارداعى،
ارعىماقتىڭ تاعاسى،
ار-وجداننىڭ عارناعى!
اي، اۋليە قۇلباعىم،
قاينارىمسىڭ باس الماس،
شەشە المايتىن جۇمباعىم،
قۇپيامسىڭ اشا الماس،
مەنىڭ بابام كورگەندە،
سوندا قاريا ەكەنسىڭ،
دانالىققا كەلگەندە،
تەتىس داريا ەكەنسىڭ،
باباسىنا بابامنىڭ،
ءدارىس بەرگەن ەكەنسىڭ،
بالاسىنا بالامنىڭ،
ءدارىس بەرەر مە ەكەنسىڭ؟!.
كۇنشىعىستا ۇلى سۋ،
ودان اسساڭ دالا بار،
سول دالانىڭ ۇلىسى –
سەن وقىتقان دانا بار،
كۇنباتىستا ۇلى سۋ،
ودان اسساڭ دالا بار،
سول دالانىڭ ۇلىسى –
سەنى كورگەن دانا بار!
كوك تۇبىنەن جەر كورسەڭ –
جەرىڭە تىقىر تاياندى،
كوك تۇبىنەن ەل كورسەڭ –
ەلىڭە بۇكىر تاياندى،
كوككە ۇشىپ كەتكەنىڭ –
تومەن ۇشار قارلىعاش،
زامانانىڭ وكپەگىن،
ەلەپ ۇشار قارلىعاش،
شايقاس بولار ءۇش عاسىر،
ايقاس بولار ءۇش ەلمەن،
تۇس-تۇسىڭنان تۇستاسار،
تۇپكى دۇسپان كۇشەنگەن،
وڭ جاعىڭنان جۇلدىزقۇرت،
جاپىراعىڭدى كەمىرەر،
سول جاعىڭنان قاراقۇرت،
تەسپەي سورىپ سەمىرەر،
تاۋدىڭ بيىك قياسىن،
تاسقىن سۋ دا كەشە الماس،
قارلىعاشتىڭ ۇياسىن،
تاستاپ قارتىڭ كوشە الماس،
قىلىشىڭدى تات باسپاس،
قۇرىعىڭدى مۇك باسپاس،
قارا جولدى ءشوپ باسپاس،
ات ارقاسىن تۇك باسپاس،
كۇن كۇن اسار، كۇن اسار،
جىل جىل اسار، جىل اسار،
جىلاسار دا شىداسار،
ءۇش ءجۇز جىلعا ۇلاسار!
كوڭىلىنە داق، كوزىنە جاس كەلگەن كولىركىن دانىشپان سويلەپ كەتتى:
بوساعا تۋسا ەگەر جاز كەلگەنى،
قاڭقىلداپ قاتار ۇشىپ قاز كەلگەنى،
وسەدى قاتقاق جەردە جۋسان بيىك،
جۋساننىڭ الاساسى – سازدا ونگەنى،
سۇمبىلە تۋسا ەگەر كۇز كەلگەنى،
سىرتىنان شاركەيىڭنىڭ سىز كەلگەنى،
ماڭقىلداپ كوشكەن جۇرتتا توبەت ۇرەر،
يت ۇرسە – جالعىز قايتقان ءىز كورگەنى.
ارقالاپ جۇرەر ادام جۇگىن كوشپەن،
بەل بار ما وتەتۇعىن بۇگىلمەستەن،
قازاننان باسقا تۇتار بۇيىمى جوق،
قادىمدا ءبىر قاريا عۇمىر كەشكەن،
قاريا – ءبىر اۋلەتتىڭ وتاعاسى،
جۇرگەن جان شەتكە ۇزاماي، وت اراسى،
قازاندى ەشبىر ادام قوزعاماعان،
وتكەن سوڭ دۇنيەدەن ەكى اعاسى.
ول قازان – قۇيتتاي قازان، قوزى قازان،
قاريانىڭ قارا كەشكە – ءسوزى قازان،
ءۇش ۇلى ويلاۋشى ەدى، قايتسىن-اي دەپ،
بولعان سوڭ اكەسىنىڭ كوزى – قازان.
ءبىر كۇنى امانات شاق قارتقا كەلدى،
شاقىردى ءۇش بالاسىن – ارتتاعى ەلدى:
«قازاندى كىم كوتەرسە سوعان بەرەم»،
ۇشەۋى ۇندەمەدى، شارتقا كوندى.
ۇلكەنى ء«اۋپىرىم» دەپ ءسوزدى العانى –
قايىستى قارا بەلى – قوزعالمادى،
ورتانشى ورنىنان دا جىلجىتا الماي،
كەنجەسى قىلجاق قىلىپ، ءماز بولعانى.
كەنجەسى كۇشىن سالدى – قوزعالمادى،
مۇندايدى كورگەنى وسى – ءوز بولعالى،
تارىلعان كارى كوزىن اشتى قاريا،
كىسىنىڭ كەڭ دۇنيەگە از با ارمانى؟!.
مۇنىڭ ءبىر سىرى بار-دى ۇشقارىدان،
«ۇشەۋىڭ كوتەر، - دەدى، ءۇش جاعىنان»،
ءۇپ ەتىپ تيتتەي قازان كوتەرىلدى،
ءۇش جاقتاپ ۇستاعاندا ءۇش وعلان.
قالاسا، وت بولمايدى قوزدانبايتىن،
ءسات قانا قالاساڭ دا تەز بولمايتىن،
قارا جەر – قارا قازان مىسالى ەدى،
ءۇش بۇتاق بىرىكپەسە – قوزعالمايتىن.
جالعانمەن شىندىق ءۇشىن ءمان سوعىسار،
تۇنەكپەن جارىق ءۇشىن تاڭ سوعىسار،
اۋەلدەن حالىق ەمەس، قان سوعىسار،
ادىلەت دەپ ار مەنەن جان سوعىسار،
ول دا ءبىر ەل بولۋدىڭ مىسالى ەكەن،
كەشكەنى ادامزاتتىڭ – بولسا مىسال.
دۇسپانمەن ەل سوعىسسا، جەر سوعىسار،
دۇسپاندى جارعا سوعار، شولدە تۇسار،
قار باسار، قاتقاق تۇسەر، داۋىل سوعار،
كەشكەنى ادامزاتتىڭ – كەم بە مىسال؟!.
جەر ءتانى جۇپىنى ەكەن، توزعان ەكەن،
ادامزات ءوزىن ساندەپ، وزعان ەكەن،
سوعىستا ولەدى ادام – ءتىرى بولسا دا،
سوعىستان ءتىرى قايتار ءسوز عانا ەكەن!
ءتاڭىرى قۇلى قۇلباق اۋليە تاس توبەگە كەلگەن كۇننىڭ سارعايعان جاپىراقتىڭ وزىنە ساۋلە ءتۇسىرىپ تۇرعانىن كورىپ، تابيعاتتىڭ سونشا مەيىرىمدى ەكەندىگىن، ال ادامداردىڭ نەگە سونشا قاتىگەز بولاتىنىن ويلاپ: ء«تاڭسىزدا تاگىرمان تۋرعۋسا، ياراعسىزدا يار بارىر» دەپ، كوزىن قايتا جۇمدى.
التىنشى ءحال
ءتاڭىرى قۇلى قۇلباق اۋليە سولتۇستىككە قاراي دەگبىرسىزدەنە كوز سالىپ، الدەنەنى تالقىلاپ جاتقان ۇشەۋگە توقتا دەگەندەي الاقانىن كورسەتىپ يشارا ءبىلدىردى دە، سويلەپ كەتتى:
وي – اسپانداي كەڭ ەكەن،
سەزىم – ويدىڭ ءىشى ەكەن،
ءتۇس دەگەنىم ءوڭ ەكەن،
ءوڭ دەگەنىم ءتۇس ەكەن،
جەردەن كارى ءسوز دەگەن،
ايدان كارى وي دەگەن،
زامان سايىن وزگەرەم،
زامان سايىن بوي بەرەم،
قالعىمايدى كەك دەگەن،
ءتۇس كورمەيدى ىزالار،
ۇيىقتامايدى جەك كورۋ،
بىرتە-بىرتە قىزارار،
بىرتە-بىرتە ۇزارار،
بىرتە-بىرتە ۇشتالار،
بىرتە-بىرتە ءىز الار،
جولدار-جولدار قىسقارار،
ولار وياۋ جۇرەدى،
ولار باياۋ جۇرەدى،
ولار تاياۋ جۇرەدى،
ولار ءبارىن بىلەدى،
ولار كارى سەزىمدەر،
وي ىشىندە تۇراقتار،
اي، ولاردان بەزىڭدەر،
اي، ولاردان جىراق بار،
قىزىل-قىزىل اي كوردىم،
ايعا بىتكەن جال كوردىم،
ءبىر عالامات جاي كوردىم،
ءبىر عاجايىپ ءحال كوردىم:
وي جەر بولىپ الىپتى،
قاراڭعىعا شومىپتى،
ءىشى سوزگە تولىپتى،
سىرتى كوزگە تولىپتى!..
سونىڭ سىرىن كورىپ كەل،
سونى تاعى جورىپ كور!
قۇلباق اۋليە ءسوزىن اياقتاي بەرە مۇندىز اقىن سويلەپ كەتتى:
تۋراعا – تىك، قيسىققا قىرىن بارعان كۇن ۇلى،
كۇنباتىسقا قىلىشتان بۇرىن بارعان عىلىمى،
كۇنشىعىسقا قامشىدان بۇرىن بارعان ءبىلىمى،
كۇن ساعاتى – مىسىرلىق ساعاتتان دا ەرتە ەدى،
سان ساناتى – شىڭداعى اباقتان دا ەرتە ەدى،
دانا جەتەۋ بولسا ەگەر، اناقارىس ءبىرى ەدى،
ەللادالىق دانالار اراسىندا ءدۇر ەدى،
دارياعا ەڭ العاش زاكىر سالعان كىم ەدى،
سول زاكىردەي دۇنيەگە اقىل سالعان كىم ەدى؟!
ۇستاز ەكەۋ بولسا ەگەر، ءابۋ ناسىر ءبىرى ەدى،
دۇنيەدەگى ۇستازدار اراسىندا ءپىر ەدى،
التى باستاۋ – نەگىزدىڭ ءبارىن تاپقان كىم ەدى،
ساز بەن ساننىڭ الەمگە شامىن جاققان كىم ەدى؟!
ەمشى ۇشەۋ بولسا ەگەر، ونىڭ ءبىرى – توقسارى،
جان مەن ءتاننىڭ شۋاعى – ءدارۋ گۇلى توقسارى،
ءوزى ولسە دە، ەلەسى قالىپ قالعان توقسارى،
افينانى وبادان الىپ قالعان توقسارى.
جۇگەنەكتىڭ جەرىندە احمەدتەن كىم اسقان،
اقيقاتتان سىي العان، تازالىقتان سىر اشقان،
حاكىم اتا – سۇلەيمەن، باقىرعاننان كىم اسقان،
ماحابباتى ماڭگىلىك سۇلۋلىققا ۇلاسقان!
دانالىقتىڭ دانىنەن اۋليە وسپەي كىم وسەر،
اۋليەلىگىڭ سول شىعار ءتاڭىرى قۇلى قۇلباعىم،
تازالىقتىڭ دانىنەن ماحابباتتىڭ گۇلى وسەر،
سەن كورگەن ايانىڭ – ءبىر سورىم دا، ءبىر باعىم:
قارا جەرگە وي كىرسە – دانالىقتىڭ قۇمى ەكەن،
وي ىشىنە ءسوز سىڭسە – سانا بۇرلەپ تۇر ەكەن،
وي سىرتىنا كوز بىتسە – جۇرەككە بىتكەن نۇر ەكەن،
بابام ىزدەپ جۇرەتىن ادامدىقتىڭ شىڭى ەكەن!
ىسقاق بابا جۇرىنى، ءيبراھيمنىڭ قۇلىنى،
قوجا احمەت ياسساۋي – جەر استىنا كىرگەن وي،
توپىراقتان جارالىپ، توپىراققا سىڭگەن وي،
جەر ۇستىنە كوز بولىپ قالاتىنىن بىلگەن وي،
دانالىقتىڭ توپىراعى تۇلەگەندە ءبىز وندىك،
توپىراقتان ءبىز سىڭگەن دانالاردىڭ ءجۇزى ونەر،
جاس شىبىقتاي جايقالىپ كۇنگە ۇمتىلىپ تۇزەلدىك،
جاس شىبىقتاي جايقالىپ كۇنگە ۇمتىلىپ تۇزەلەر!
ماڭايىن سيپالاپ، ءبىر ۋىس توپىراقتى قولىنا الىپ، ماڭدايىنا باسىپ وتىرعان قەرقايات باقسى سويلەپ كەتتى:
اي، اۋليە قۇلباعىم،
اۋليەلىكتەن شۇلەنىم،
توپىراقتان تۇرعانىم،
توپىراققا سىڭەرىم،
قارا جەردەن نە اۋىر،
قاراداي باسقان وي اۋىر،
قارا ويدان نە اۋىر،
قورالانعان اي اۋىر،
قارا ايدان نە اۋىر،
بەتىن باسقان كۇن اۋىر،
تۇتىلعان كۇننەن نە اۋىر،
تۇتقيىل كەلگەن مۇڭ اۋىر،
قارا جەرگە وي كىرسە –
قارا باسىڭ جەر بولار،
قارا ويعا ءسوز سىڭسە،
قارا ءسوزىڭ شەر بولار،
جەر سىرتىنا بىتكەن كوز –
ءبىر تاڭىرگە جىلارىڭ،
جاستان باسقا تۇك كورمەي،
جانارىڭدى بۇلارىڭ،
وي تورەسى ساناڭدى،
جىلقى ىشىندە بوزىڭدى،
ءسوز تورەسى داناڭدى،
قاستەرلەگەن قاجىڭدى،
اي، كۇندەردىڭ كۇنىندە،
قارا جەردى وپتىرەر،
قارا قۇدىق تۇبىنە،
قارا نارداي شوكتىرەر،
ادىلەتسىز ارىرسىڭ،
مەيىرىمسىز نالىرسىڭ،
ىنساپتى قالاي تانىرسىڭ،
اي، كورگەنىم جاڭىلسىن!
ادىلەت، مەيىرىم، ىنساپ ۇشەۋىنىڭ ادامدى ادام قىلماعى ءبىر انىق ەمەس پە دەپ ويلاعان كولىركىن دانىشپان سويلەپ كەتتى:
ۇڭگىردىڭ قابىرعاسى بەينەلى ءسوز،
كورسە دە كورە المايدى كەيدە ونى كوز،
ادامزات تابيعاتتان تىر جالاڭاش،
جالاڭاشتى بىلمەيدى جەيدەلى كەز.
قاراساڭ سول بەينەدە – ءزىل قاشالعان،
قورىققان جانۋاردى قىرعا سالعان،
ادامدار سونى قۋعان – ول دا حايۋان،
وزگەشە بولعانىمەن سۇلباسى اڭنان.
تۋعاندا كىسى كوزىن زورعا اشادى،
كوزدەرىن اشپاي جاتىپ قارنى اشادى،
ادامدى اشقان قارىن بيلەگەن سوڭ،
ەڭكەيىپ ولگەنىنشە زار باسادى.
از ءجۇرىپ، ارقاسىنا دوربا الادى،
دورباعا سالعان زاتى مول بولادى،
وزىنەن اۋىر جۇكتى قايتپەك ەكەن،
مىقشيىپ، سونى قورىپ، قور بولادى.
كيىمدى جانۋاردان تارتىپ كيدى،
قۇندىز بەن تۇلكى كيىمىن شالقىپ كيدى،
ءجۇنىن تارتىپ العان سوڭ ءوزىن جەدى،
جەدى دە، جانە اڭسادى ارتىق كۇيدى،
«قورىقپا، قولىما كەل، باعام» دەدى،
ء«بىر ساعان بار جاقسىنى تابام» دەدى،
جىراقتان قۋعانىنشا جاقىن ۇستاپ،
شەتىنەن كەرتىپ جەگەن امال دەدى،
ويلاساڭ، سول قاشقان ءزىل – زامان ەكەن،
زاماندى كىسى قالاي شابادى ەكەن،
زاماندى كىسى قالاي باعادى ەكەن،
زاماننىڭ ءتىلىن قالاي تابادى ەكەن؟!.
زاماندى قولعا ۇيرەتىپ الماق ادام،
موينىنا تەمىر قامىت سالماق ادام،
ۋاقىت يت سەكىلدى ىزىڭە ەرمەس،
قاراماس دالباساڭا قارمالاعان.
ءبارى دە اش قارىننان امال تۋعان،
بولمايدى وزگەشە ول ءمان ارتۋدان،
قاراشى اينالاڭا كوزىڭدى اشىپ:
تىر جالاڭاش ادام ءجۇر زامان قۋعان!
توقتاسا، توپ سوڭىنان بارا بەرمەي،
ءتان ەمەس، جانىن ويلار، قاراپ ولمەي.
جارالعان توپىراقتان ادام شىراق،
جۇتادى ءتۇبى ءبارىن قارا جەردەي!
قۇلباق اۋليە كۇشەيە تۇسكەن ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنە ءبىرشاما قۇلاق سالىپ وتىردى دا: «كەڭ تون ۋبراماس، كەڭاشلىك بىلىك ارتاماس» دەپ، كوزىن قايتا جۇمدى.
جەتىنشى ءحال
ءبىر زاماندار بولعاندا، وزەن بويلاي بىتكەن قالىڭ قۇراقتىڭ باسىنا ۇلى بەسىن قونعاندا، قۇلباق اۋليە كوزىن اشىپ، سويلەپ كەتتى:
زامان ءىشى كەڭ ەكەن،
ادام ءىشى – كىشى ەكەن،
ءتۇس دەگەنىم ءوڭ ەكەن،
ءوڭ دەگەنىم ءتۇس ەكەن.
كىشى ءىشىن كەڭەيتەر،
قۇرساقتارعا ۇل بىتسە،
كەڭ دالانى كوركەيتەر،
كەرىم تۋعان گۇل بىتسە،
ۇلدىڭ ءىشى تارىلسا،
ۇلىس ءىشى تارىلار،
قىزدىڭ ءىشى تارىلسا –
كەڭ دۇنيە قاڭىرار.
ايدىڭ ءىشى جارىلسا،
جۇلدىز بولىپ جامىرار،
ويدىڭ ءىشى جارىلسا،
ورىندى ءسوز تابىلار.
ءسوز سوزبەنەن ايتىستى،
جۇلدىز بىتكەن شارپىستى،
ءبىر عالامات جاي ءتۇستى،
ءبىر عاجايىپ ءحال ءتۇستى:
كۇننىڭ التىن ساۋلەسى،
قىزىل-جالقىن ءوڭ بەردى،
قىزىل-جالقىن ساۋلەسى،
جارىپ ءوتتى شەڭبەردى!
سونىڭ سىرىن كورىپ كەل،
سونى تاعى جورىپ كور!
عادەتىنشە مۇندىز اقىن اۋىزدىعا ءسوز بەرمەي، سويلەپ كەتتى:
ءتاڭىرى جەردى تەگىس ەتسە، بيىك جەرى – وتۇكەن،
توڭىرەگىن تەڭىز ەتسە، تۇيىق جەرى – وتۇكەن،
ءبۇتىن ەتسە قۇرلىقتى، قيىق جەرى – وتۇكەن،
تۇگەل تۇركى جيىلسا، ۇيىق جەرى – وتۇكەن،
وتۇكەندى جايلاعان تۇركى بابام ءور ەدى،
وتۇكەننىڭ جىنىسى ءور تۇرىككە ءتور ەدى،
وردە تۇرعان وتۇكەن – جۇزىمدەگى مەڭ ەدى،
ماڭدايداعى كوز ەدى، قولىمداعى ءمور ەدى،
كوز جوق ەدى كىربىڭگە، ءجۇز جوق ەدى كىرجىڭگە،
ءتۇز بار ەدى تۇلىككە، قىز بار ەدى جىگىتكە،
شىعىسىندا – شاڭدۋڭعا، باتىسىندا – ىنجۋگە،
تەرىستىكتە – بايىرقۋ، تۇستىگىندە – تۇبۇتكە،
دەيىن جەردى جاۋلاعان، ءدۇيىم ەلدى باۋراعان،
ازبان اعىن مىنگەندە اۋىزدىعىن شايناعان،
از قاراكەر مىنگەندە كوزىنە تەر ساۋلاعان،
تۋ اساۋىن تۇساعان، تاۋ باتىرىن بايلاعان،
تاس شەگەنىن بور ەتكەن، سۋ شۇڭگىلىن سور ەتكەن،
قول استىنا العان سوڭ – توزعان جەردى وت قىلعان،
بۇل بايتاقتىڭ بالاسىن ءبىر-بىرىنەن زور ەتكەن،
از حالىقتى كوپ قىلعان، كوپ حالىقتى توق قىلعان،
كۇلتەگىنىم تۇرعاندا – كۇن تۇرعانى سەكىلدى،
تونىكوگىم تۇرعاندا – شىڭ تۇرعانى سەكىلدى،
بىلگە قاعان تۇرعاندا – توبەم كوككە جەتەردەي،
بۇمىن قاعان تۇرعاندا – ءبىر ەڭكەيمەي وتەردەي!
تاڭىرىدەن باسقاعا تىزە بۇگىپ كورمەگەن،
ايلاسىنا كىرمەگەن، ايداۋىنا جۇرمەگەن،
وتىرىكتى مۇقاتقان، ورەكپىنى باستىرعان،
قارا كوزىن بۇلاتقان، قارا قانىن شاشتىرعان.
قاعانداردىڭ قولىندا كۇننەن كەلگەن جەبە ەدى،
عۇننان قالعان سول جەبە – تاس قامالدى بۇزادى،
قاقىراتىپ ۇشقاندا قابىرتقانى سوگەدى،
وقىرانىپ ۇشقاندا – ومىرتقانى ىزادى،
ايانداعى كۇن نۇرى – كەلگەن جەبە عارىشتان،
ەر توڭعا مەن تونىكوك دۇشپانىنا زۋلاتقان،
ەمەن ساپتى جەبەسى ەكى قۇرلىققا تەڭ ۇشقان
ۇيەڭكىساپتى جەبەسى ءۇش حاندىقتى شۋلاتقان،
قاسارىسقان دۇشپانى قارسى ءجۇرىپ بەتتەسە،
شار باسىندا اينالىپ شىرىلداعان شىبىنى،
قۇستاي زاۋلاپ كوز جەتپەس بۇلت باسىنا جەتپەسە،
باتپاقتاعى باقاداي ميعا باتىپ كەتپەسە،
ىنىندەگى تىشقانداي جەردەن شىقپاي وتپەسە،
قايىڭ ساپتى جەبەسى قۇتقارماعان ءتىرىنى!
كەڭ دۇنيەنى كوكىرەكتەگى كوزىمەن عانا بولجاپ كورىپ، ءومىر كەلبەتىن وزىنشە بىلەتىن كەرقايات باقسى سويلەپ كەتتى:
تاۋعا بىتكەن اسقارىم،
سۋعا بىتكەن تەرەڭىم،
جەتى ەسىكتى اشقانىم،
جەتى عايىپ كورەرىم،
كوك دەگەنىڭ – جەتى قات،
ارى قاراي كىم بارعان،
جەر دەگەنىڭ جەتى قات،
ارى قاراي كىم بارعان،
جەتى جۇلدىز كوكتە بار،
جۇلدىزداردىڭ الىبى،
كۇندىز-ءتۇنى وت بولار،
دۇنيەنىڭ جارىعى،
جەتى بولىك جەردە بار،
سۋدان بىتكەن اراسى،
جەتى ءتۇرلى پەندە بار،
جەتى ءتۇرلى باباسى.
جەتى ءتۇرلى اۋليە بار،
ءوزىڭ ەدىڭ تورەسى،
جەتى ءتۇرلى ساۋلە بار،
جارىق كۇننىڭ جەبەسى.
جاز دەگەنىڭ قىس بولار،
قاشقان باعىڭ سەكىلدى،
ۇزىن جەبە قىسقارار،
باس بارماعىڭ سەكىلدى،
قىسقارادى ولشەمى،
ۇزارادى سۇمدىعى،
شەڭبەر دەگەن – ەل شەبى،
وق تەسەدى ءبىر كۇنى،
قىزىل ويدى ويلاتار،
قىزىل ءسوزدى سايراتار،
جاقسىلاردى جايراتار،
جوقشىلاردى جايراتار،
قىزىل جەبە قادالار،
كىل جاقسىلار قىرىلار،
جان تاپپاسىڭ ساعالار،
جەر تاپپاسىڭ تىعىلار،
قۋعىن كورەر كوسەمىڭ،
سۇرگىن كورەر شەشەنىڭ،
تاستان بولار توسەگىڭ،
دوستان بولار كەسەلىڭ،
جاقسىلاردى جاۋ دەرسىڭ،
جاۋدان بەتەر سويارسىڭ،
جاقسى ءسوزدى داۋ دەرسىڭ،
داۋدان بەتەر جويارسىڭ،
ءوز اكەڭنەن بەزەرسىڭ،
ءوز بالاڭنان تىعىلىپ،
ءوز باۋىرىڭدى ەزەرسىڭ،
ءوز جانىڭنان ءتۇڭىلىپ...
بۇرقاسىن كۇنگى بۇلتتاي بۋىرقانىپ، سوقىر كوزىنەن ىرشىپ جاس شىققان باقسىعا ءبىر قاراپ، كۇن ساۋلەسىنىڭ بىردە قىزىل، بىردە جاسىل تۇسكە ەنىپ سۋ بەتىندە قۇبىلىپ ويناپ تۇرعانىنا ءبىر قاراپ، كولىركىن دانىشپان سويلەپ كەتتى:
دۇنيەنى كەزەر بولساڭ، كەز قىل شىندى،
ايتساڭ دا امانات قىپ از كۇن سىردى،
ۋاقىتتى ءتاڭىر جاسار، كىسى ءولىمشى،
ءومىرى – وتكىنشى ءبىر مەزگىل سىندى.
جالعانشى – جارىق كۇننىڭ جاي قوناعى،
قىلارى مەيمانپازدىق، تويلاماعى،
بويىنان ويى ازار بوپ تۇرعان سوڭ،
ول قۇرعا قايدان كەلسىن وي قاماعى،
ويلى جان – وزار كۇننىڭ شىن قوناعى،
بولمايدى قوناقشىلىق بۇلداماعى،
اس ءىشىپ، اياق سوزىپ كۇن تۇلداماي،
جاقسىدان جارتى اۋىز ءسوز تىڭداماعى،
ءوزى دە جاقسى بولىپ، جاي ۇقپاعى،
كوركەمدەپ، كەلگەن جەرىن بايىتپاعى،
ادامدىق قىلماق بولساڭ، اقىرعا جەت،
ول قاسيەت دەرت ەمەس قوي ايىقپالى.
جالعانشى جانى ءۇشىن كۇن كەشەدى،
ءوزىن باقپاق، باپتاماق – ءبىر كەسەلى،
ول ەسەر ەكەۋ بولىپ جولعا شىقسا،
جول بويى ءبىر-بىرىمەن كۇندەسەدى.
جاقسىلار جان باقپايدى، ار باعادى،
وزگە ەمەس، ءوز بويىنان ارلانادى،
ول جاقسى ەكەۋ بولىپ جولعا شىقسا،
جول بويى ءبىرىن-ءبىرى قورعاماعى،
شىن جاقسى ءار عاسىردا ءبىر كەلمەگى،
كەلگەن سوڭ – ۇلىسىنا سىر بەرمەگى،
جالعانشى ءار جىل سايىن ءبىر كەلمەگى،
كەلگەندە باقىرايىپ قۇر كەلمەگى.
كىم جاقسى جارىق كۇندە – كەمەل جاقسى،
كەمەلدەن كەرىم تۋعان ونەر جاقسى،
سىرى ونىڭ ءبىر عاسىرعا بولادى ازىق،
كەلگەنشە قايتا اينالىپ كەلەر جاقسى.
ءتاڭىرى قۇلى قۇلباق اۋليە قىر استىنان جەتكەن داۋىستىڭ انىق ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەكەنىن كىسى داۋىسى ارالاسا ەستىلگەنىنەن ءبىلىپ، كوزىن قايتا جۇمدى. كوڭىلىندە ءۇمىت پەن كۇدىك وتى قاتار تۇتانعانى كۇرەڭدەنگەن كەيپىنەن سەزىلىپ تۇردى.
سەگىزىنشى ءحال
كۇن كىشى بەسىنگە اۋعان ساتتە كوزىن اشقان قۇلباق اۋليە مارقايىپ، ناساتتانعان داۋىسپەن سويلەپ كەتتى:
كوڭىل شىركىن قۇسبەگى،
ءۇمىت باپتاپ كەلمەگى،
ءوڭ دەگەنىم ءتۇس پە ەدى،
ءتۇس دەگەنىم ءوڭ بە ەدى،
ءتۇن دەگەنىم اي بولدى،
اي دەگەنىم تاڭ بولدى،
ءبىر عالامات جاي قوندى،
ءبىر عاجايىپ ءحال قوندى:
دالا كوردىم گۇل تولعان،
بابالاردىڭ جەرىنەن،
توبەسىنە كۇن قونعان،
بالا كوردىم تورىنەن.
وڭ قولىندا – قىرانى،
سول قولىندا – قىلىشى،
ساڭقىلدايدى ۇرانى،
جارقىلدايدى ۇلىسى.
تۇلپار ءمىنىپ تۇر ەكەن،
تۇرپاتى ونىڭ ءدۇر ەكەن،
تۋ ۇستاعان ۇل ەكەن،
تۋ بەتىندە – كۇن ەكەن!
مامىراجاي جەر ەكەن،
ماڭعاز جۇرتى ءور ەكەن،
ادامزاتپەن تەڭ ەكەن،
ماڭگى جاسار ەل ەكەن!
كوردىم سونىڭ جارىعىن،
كوزىم تويماي قارادىم،
جاقسىلىققا جورىدىم،
جورىماڭىز، جارانىم!
ورنىنان تۇرعان قۇلباق اۋليەمەن بىرگە ۇشەۋى دە ورە تۇرەگەلىپ، اۋليەدەن دۇعا تىلەۋىن سۇرادى. اۋليە دۇعا ەتتى:
كۇن دالاسى – ۇلى دالا،
باقان باسىنا كۇن قادا،
الىپ كۇنىڭ جارق ەتسىن،
الىپ قۇسىڭ شاڭق ەتسىن!
قازاق بول!
قازاق بول!
قازاق بول!
اقسارباسقا اتان شال،
قاسقا ايعىرعا تاڭبا سال،
اكەڭ تاقتان تۇسپەسىن،
ۇلىڭ اتتان تۇسپەسىن!
قازاق بول!
قازاق بول!
قازاق بول!
اقبوز ءۇيدى وتتان تىك،
كۇن شىعاتىن جاقتان تىك،
شاڭىراعىڭ تىك بولسىن،
بوساعاڭا قۇت تولسىن!
قازاق بول!
قازاق بول!
قازاق بول!
ماڭگىلىك باق مەكەن بول،
مۇراتىڭا بەكەم بول،
ۇلى ەلىڭ ورلەسىن،
ۇلى كۇنىڭ سونبەسىن،
قازاق بول!
قازاق بول!
قازاق بول!
قۇلباق اۋليە دۇعا ەتىپ تۇرعاندا ونىڭ ءسوزى بىتىك قارا تاسقا قاشالىپ جازىلىپ جاتتى. قارا تاس – اققا اينالدى. قۇلباق اۋليە: «يەتى باشلىق – ءيىل بوكا» دەدى دە، ارىستان تەگىننىڭ جەتى ءجۇز مىڭ اسكەرى بار بوكا بۇدراجعا قىرىق مىڭ عانا اسكەرمەن قارسى سوعىسىپ، بوكا بۇدراجدىڭ تاس-تالقان بولعانىن ويلادى. سوندا ولاردىڭ ايتقانى: «اسپاننان الىپ تاۋ كوردىك، سول تاۋدىڭ سانسىز ەسىگىنەن الاپات وت اتقىلاپ، بەرەكەمىز قاشىپ جەڭىلدىك» ەدى. ءتاڭىرى قورعايدى. تۇركى بالاسى قورعالعان. ءبىز قورعالعانبىز. جەر بەتىندە ءبىر تايپا ەل بار. ءتاڭىرى ولاردى دۇشپانداردىڭ مىسىن باسۋ ءۇشىن جاراتقان. ولاردى جاراتىپ، تۇركى دەپ اتاعان.
***
كۇن ەكىندىگە تاياعان ۋاقىتتا قىر باسىنان قالىڭ كوش كورىندى. كوش باسىندا تۋ كوتەرگەن مۇراقتى ەكى كىسى ارتتاعى كوشكە «وسى جەرگە ايالدايمىز» دەگەندەي بەلگى بەرىپ، جەلە شاۋىپ، جەلدىرە شاۋىپ، شۋ وزەنىنىڭ ساعاسىنا كەلىپ ات سۋاردى.
جەم ىزدەپ ۇشقان بوزتورعاي ۇياسىنا قايتا ورالداي ۋاقىت وتكەننەن كەيىن وڭتۇستىككە قاراپ، ويعا شومىپ وتىرعان مۇراقتى قوس كىسىگە اسكەرباسى كەلىپ، كوزوتاعالى بورىك كيگەن جاس جىگىتتىڭ ءبىر اۋىز سوزگە ۇلىقسات سۇراپ تۇرعانىن جەتكىزدى:
- سويلە، - دەدى ەكى كىسىنىڭ ءبىرى استىنا توسەلگەن اق كيىزگە ءمورلى جۇزىگىن ىسقىلاپ وتىرىپ.
- اناۋ بايتەرەكتىڭ باسىندا الدەبىر نارسە جارقىراپ كورىنگەن سوڭ، جاقىن بارىپ ەم، قۇس ۇياسى ەكەن، جۇمىرتقاسى وزگەشە، التىن سەكىلدى كوز تارتادى. سونى سىزدەرگە ايتسام دەپ...
- ءسوزىڭدى جۇتپا، سويلە، جىگىت...
- بايتەرەك – جاي اعاش ەمەس، اۋليە اعاش سەكىلدى. تۇبىندە ءتورت بالبال تاس تۇر. تاعى ءبىر ۇلكەن قويتاس جاتىر. قويتاستا جازۋ بار ەكەن.
- جازۋدى تانىدىڭ با؟
- جوق، كونە زامانداعى جازۋ سەكىلدى، اجىراتا المادىم.
- اۋليەاتا – كيەلى جەر. مۇندا بالبالدار مەن قويتاستار از ەمەس. سوناۋ سارىارقا دالاسىنا دەيىن ۇلاسىپ جاتىر. وتۇكەندەگى تاستار سەكىلدى. كەيىنگى ۇرپاق ءوزى وقىپ الار، - دەگەن ەكىنىڭ ەكىنشىسى – ات جاقتى، سۇڭعىلا بويلى كىسى ءسوزىن ساربازدارعا بۇرا سويلەپ، اساتاياعىن كوتەردى:
- قاس قارايماي قوزىباسىعا جەتەيىك. كوش كوتەرىلسىن! اللا تاعالا مۇراتىمىزدى وڭعارسىن!
حوش، قايىر!..
ەرلان ءجۇنىس
Abai.kz
