اقيقات پەن اڭىز

الەم ساياساتىنىڭ ارەناسىندا اتاعى جەر جارىپ تۇرعان بىردەن-ءبىر تۇلعا سيريا مەملەكەتىنىڭ باسشىسى باشار ءال-اساد ەكەنى ءسوزسىز قازىر. سەبەبى بىرەۋ. اراب ەلدەرىنىڭ جۇرەگى سانالاتىن سيريانىڭ تۇتاس تەرريتورياسى ەگەسكەن ەكەۋدىڭ شاحمات تاقتاسىنا اينالىپ وتىر. اق پەن قاراسىن ءدوپ باسۋ قيىن. بىراق قارسىلاستار انىق، بەلگىلى. ول اقش+ەۋروپا مەن رەسەي+قىتاي اراسىنداعى تارتىس. بىرىنشىلەردىڭ ماقساتى – اتاقتى اساد مىرزانى تاقتان تايدىرۋ. ەكىنشىلەرىنىكى – ونى قالايدا تاقتا ۇستاپ قالۋ.

ءسوزدىڭ شىنى مىنادا. بۇل ارادان جاڭالىق تابۋ قيىن. بارلىعىن ءبارى ءبىلىپ وتىر. بىراق ءبىزدى قىزىقتىرعانى باشار مىرزانىڭ ءومىرى. اقش قۇبىجىق دەپ الاس-الاس ايتىپ تاقتان قۇلاتپاققا اۋەستەنگەن، رەسەي راقىمى شەكسىز باسشىعا كومەك دەپ تالپىنعان ساياساتكەردىڭ اشىق ءھام انىق بەينەسى قانداي؟ باشار ءال-اساد دەگەن كىم؟ استىناداعى تاق ءۇشىن قان توگۋگە دايىن ديكتاتور ما؟ جوق، الدە ەلىنىڭ باعى ءۇشىن كۇرەسكەن قامقور باسشى ما؟  

سوقپاعىندا ءبىر سىر بار ءسىز بىلمەيتىن...

اتالمىش پايىمداردىڭ ناقتىلى ءجۇز پايىز دۇرىس جاۋابىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. اقپارات الەمىنەن شىندىق ىزدەسەڭىز تۇپ-تۋرا ەكىگە بولىنەسىز. البەتتە، ءبىرى جاقسى دەيدى، ءبىرى جامان دەيدى. كلاسسيكا. اقپاراتتىق ايقاستىڭ انىق كورىنىسى. ال وسىنىڭ ىشىنەن اقيقاتىن ءورىپ شىعامىن دەيتىن ادام شىقسا، مەن ونىڭ الدىندا قالپاعىمدى شەشەمىن. بىراق ول ادامعا ءالى كەزىككەن جوقپىز. ءبىرازدان بەرى بەرەكەسى كىرمەگەن سيريا ەلىنىڭ باسشىسى باشار اساد دەگەن كىم؟ تاققا قاشان كەلدى؟ جانە نەگە كەتپەي ءجۇر؟ كورەلىك...

ەڭ العاشقى ءتۇيىن ويىمىز گەنەتيكاعا تىرەلىپ وتىر. سۇيەگى قۋراپ، قارتتىعى ءمۇجىپ اجال جالماعانشا بيلىكتە وتىرۋ  باشار مىرزانىڭ قانىندا بار بولىپ شىقتى. الما المااعاشتان الىسقا قۇلامايدى عوي. باشار ءال اساد مىرزانىڭ اكەسى حافەز اساد 1971 – 2000 جىلدار ارالىعىندا سيريا مەملەكەتىنىڭ پرەزيدەنتى بولعان. ەڭ وكىنىشتىسى حافەز مىرزا زەينەتكە شىعىپ ۇلگەرمەپتى. تاقتا وتىرعاندا جۇرەك تالماسىنان ماڭگىلىك ساپارعا اتتانىپ كەتكەن. وسى كەزدە تاققا ونىڭ ۇلى باشار ءال-اساد كەلەدى. بۇل 2000 جىل. باشار مىرزانىڭ شىتىرمانى وسى تۇستان باستالسا كەرەك. باقيلىق بولعان پاتشانىڭ ۇلىن تاققا وتىرعىزۋ ءۇشىن سيريا ءوزىنىڭ زاڭىن وزگەرتكەن. بۇعان دەيىن سيريا مەملەكەتىنىڭ پرەزيدەنتى پوستىنا تەك 40 جاستان اسقان ازاماتتار وتىرا الاتىن بولعان ەدى. ول كەزدە باشار بار جوعى 34 جاستا عانا-تۇعىن. وسى تۇستا گرەك ەلىنە قاتىستى ءبىر اڭىز ەسكە تۇسەدى. اڭىزدا گرەكتەر زاڭىن وگەرتپەسە قۇردىمعا كەتەيىن دەپ تۇراتىن. ودان شىعۋ ءۇشىن زاڭىن وزگەرتۋلەرى كەرەك بولاتىن. سوندا دانىشپاندارى زاڭعا تيىسكىزبەگەن ەكەن. زاڭدى بۇزساق مەملەكەتتىگىمىز قۇريدى دەپ كەسكەن. سول ارقىلى زاڭ قادىرى مەن مەملەكەتتىگىن ساقتاپ قالا العان. بىراق اڭگىمە گرەك ەمەس سيريا حاقىندا. مۇنى ءبىر دەڭىز. ەكىنشىدەن، باشار اساد ماماندىعى بويىنشا ەشقانداي دا ەكونوميست نەمەسە ساياساتكەر ەمەس. ەل باسقارعانعا دەيىن بىردە-ءبىر مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇمىس ىستەمەگەن. ول بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتتىرگەن دارىگەر. مۋزىكانت-بايانيستتەر ەڭ ءىرى قالانى  باسقاراتىن ەلگە تاڭ قالاتىن جاعداي ەمەس ارينە. بىراق بۇل باسسىزدىقتار «دەموكراتيانىڭ اق تۋىن جەلبىرەتۋشى» اقش پەن تۇگەلدەي باتىسقا «ۇناماي» قالعانعا ۇقسايدى. سودان بەرى ون بەس جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە نارازىلىق تارقار ەمەس. ول ءار-ءتۇرلى تۇردە جۇزەگە اسىپ جاتىر. وپپوزيتسيا، يزرايل، «يگيل» - تاعىسىن-تاعىلار باشار اسادتى تاقتان قۇلاتۋعا باعىتتالىپ جاتقانى انىق.

سونىمەن جالعاستىرايىق. 2014 جىلى سيريادا تاۋەلسىز تۇردە ەل پرەزيدەنتىنىڭ سايلاۋى ءوتتى. ەلدە قىرعىن، قان توگىس ورناپ جاتسا دا سايلاۋداعى جەڭىس باشار ءال-اساد مىرزاعا بۇيىردى. ازدى-كوپتى 88 پايىزدان استام حالىق باشار باسشىسىن قولداعان. سودان ءبىر جىل وتكەن  سوڭ جەر مەن بيلىك وزىڭە امانات دەپ ەلىنەن ميلليونداپ قاشىپ كەتتى سول حالىق.

وسى كەزدە باتىستىڭ باعىتىنا جۇگىنىپ باشاردى تاياقتاپ قۋىپ جىبەرگىڭ كەلەتىنى اقيقات. الايدا تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتىنا ارالاساتىن مەن كىم؟ باتىس كىم؟ اقش كىم؟ ەگەر شىنىمەن دەموكراتيا مەن ادام قۇقىعىنىڭ قامىن جەگىش بولسا مەركەلىڭىز، وباماڭىز نەگە سيرياعا عانا تىرەلىپ قالدى. باسشىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى تاقتا وتىرۋى ءارى-بەرىدەن سوڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ گەنىندە بار دۇنيە. ادام قۇقىعىنىڭ شەكتەلۋى دەپ وڭتۇستىك كورەيانى ايتىڭىز. كىم چين ىننىڭ اشىق ديكتاتۋراسى ەشكىمدى الاڭداتپاي قالعانى ما؟ بۇۇ-نىڭ وندا نەگە شارۋاسى جوق بولا قالادى؟ الدە مۇناي جوق ەلدە قۇداي جوق پا؟ توزاعىنا ەنىپ كۇلگە اينالسا دا ءبارىبىر مە؟ ول ەلدىڭ بەيشارا حالقى ءالى كۇنگە دەيىن 2014 جىلعى فۋتبولدان الەم چەمپيوناتىن ۇتىپ الدىق دەپ ءجۇر. قورعاعىش بولسا سول جۇرتتى نەگە قورعامايدى، تايدىرعىش بولسا كىم چين ىندى نەگە تايدىرمايدى. سەبەبى قۇقىقتارى جوق. ول قۇقىق سيرياعا كەلگەندە نەگە تاپتالا قالادى؟ ءدال وسى سۇراقتى رەسەي مەن قىتايدا كوتەرىپ وتىر. قىسقاسى شيەلەنىستىڭ بۇگىن-ەرتەڭ تارقاماسى انىق.

مۇددە

سوعىس دەگەنىڭىز قىپ-قىزىل شىعىن. البەتتە سوعىسىپ جاتقان ەل ءۇشىن. ال قالعانىنا تەڭدەسى جوق بيزنەس كوزى. قارۋ وتكىزۋ، جالدامالى اسكەر بەرۋ. قىپ-قىزىل تابىس. وسى ورايدا باشار اسادتىڭ تاقتان كەتۋى كىمگە قولايلى، كىمگە قولايسىز؟

اقش دەلىك. باشار اساد تاقتان كەتىپ، ەلدە جاڭا ۇكىمەت قۇرىلاتىن بولسا اقش ۇلكەن ولجاعا كەنەلمەك. سەبەبى يراكتىڭ مۇنايى مەن گازىن جەرورتا تەڭىزى ارقىلى تىكەلەي وتكىزۋگە مۇمكىندىك الادى. ەۋروپانىڭ جاعدايى دا ءبىرشاما وڭالاتىن ەدى. سونىمەن قاتار ءيزرايلدىڭ دە قاۋىپسىزدىگى ھاقىندا بىرقاتار ماسەلەلەردىڭ بەتى بەرى قاراماق. سوندىقتان اقش «ادىلەتتى جاقتاۋشى» بولىپ بۇل شيەلەنىسكە بەلسەنە ارالاسىپ وتىر. ولار باشار اسادتى ديكتاتور دەپ، حالىقتى قۇتقارۋعا كومەك بەرەمىز دەپ وتىر. ال بۇل مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتىنا باس سۇعۋ ەمەس پە؟ اقش تاراپىنان بۇل قادام كۇتىلدى دە. وعان دالەل يراك. ءدال وسى تاكتيكا ارقىلى اقش يراكتى كۇل-تالقان ەتتى ەمەس پە؟ حۋسەيندى دارعا استى. مۇنداعى ستسەناريدە ۇقساس. حۋسەيىن وزبىر، بەيبىت حالىقتى قىرىپ جاتىر، حيميالىق قارۋى بار دەدى دە بىت-شىت قىلدى. كەيىن ول قارۋ دا، قىرىلعان حالىق تا تابىلمادى. ال ادىلەتتى اقش ورناتقان بيلىكتەن يراك ەكانومياسى شارىقتاپ كەتتى دەسەك، كۇلەتىن ەدىڭىز.

ءدال وسى سارىنمەن اقش سيريانى دا جەرمەن جەكسەن ەتەتىن ەدى. بىراق سيريانىڭ سىرىن ۇعىپ، مۇڭىنا مۇقتاج بولعان قىتاي مەن رەسەي شىقتى.  ءارى-بەرىدەن سوڭ سيريانىڭ بيلىگى وزگەرمەۋى رەسەي ءۇشىن قولايلى بولىپ وتىر. سەبەبى يراكتىڭ مۇنايى جەرورتا تەڭىزى ارقىلى وتەتىن بولسا، گازپرومنىڭ ونىمىنە سۇرانىس ازايادى. دەمەك رەسەي ەۋروپانى مۇنايىمەن «تاياقتاي» الماي قالادى. ونىڭ ۇستىنە سيريادان سوڭ اقش يرانعا اۋىز سالاتىنى ايدان انىق. سەبەپ تابىلادى. ال يراندا ءدۇمپۋ باستالسا، كاۆكاز ەلدەرى دە ءدۇمپيتىنى بەلگىلى. سوندىقتان پۋتين بۇل ماسەلەگە بىلەگىن سىبانىپ تۇرىپ ارالاساتىنى ءسوزسىز.

P.S. اتالعان ماسەلە مەن فاكتىلەردى ساراپتاپ وتىرىپ باشار اساد سوعىستىڭ قۇربانى دەگەن ويعا توقتادىق. ءيا، بيلىكتە ۇزاق وتىرۋ ديكتاتورلىق سارىندى كورسەتەدى. بىراق باشار اساد ەلىنە ادال باسشى ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟ ەكەۋارا قاقتىعىس سالدارى، اقپاراتتىق سوعىستىڭ ناتيجەسىندە الەمدە جاڭا ءبىر حۋسەين پايدا بولدى. ونى نە اسۋ كەرەك، نە اقش-قا بىرەۋدىڭ ىسىنە باس سۇعۋدى دوعارتۋ كەرەك. سونىمەن، سيريانىڭ باسشىسى كىم؟ باتىسشا ويلاساڭىز قۇبىجىق، باسقاشا ويلاساڭىز قۇرباندىق. ءسىز شە؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟

ايان ازامات

Abai.kz