احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تاتار تىلىندەگى ماقالاسى
احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تاتار تىلىندەگى ماقالاسى تابىلدى. بۇل حاباردى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ كەزەكتى ءبىر سانىندا ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جانتاس جاقىپوۆ باياندادى.
«جاقىندا قازان قالاسىنا عىلىمي ىسساپارمەن بارىپ قۋانىشقا كەنەلدىم. تاتارستاننىڭ ء«بىزدين يۋل» ء(بىزدىڭ جول) جۋرنالىنىڭ 1928 جىلعى 2-سانىنان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تومەندەگى ماقالاسى تابىلدى! بۇل ەڭبەك قازاقستانداعى بيبليوگرافيالاردان ۇشىراسپاپ ەدى.
ماقالا كەيىپكەرى - تاتار اراسىندا ءبىزدىڭ الاششىلدارمەن پىكىرلەس بولعان قايراتكەر، ۇلتشىلدىعى ءۇشىن قۇربان بولعان، سوۆەت ۇلتتارىنىڭ لاتىن ارپىنە كوشۋىنە قارسى بولىپ احمەت بايتۇرسىنۇلىن قولداعان، تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگى جولىندا قىزمەت قىلعان ويشىل، جازۋشى، عالىم، جۋرنالشى (جوعارىداعى جۋرنالدىڭ رەداكتورى بولعان) عالىمجان يبراھيموۆ بولعانمەن، مۇندا تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحانياتىنىڭ تاعدىرى تارازىلانادى. مازمۇنىن، ماڭىزىن وقىرمان ءوزى باعالار. ماقالا، بالكىم، قازاق تىلىندە جازىلىپ، رەداكتسيا تاتار تىلىنە اۋدارعان بولار. ماقالا اراب نەگىزدى جازۋمەن تاتار تىلىندە جاريالانعان، كيريلل جازۋىنا ءتۇسىرىپ، قازاقشالادىق. سول ماقالا ءماتىنىن جانە ماقالانىڭ سكانەرلەنگەن كوشىرمەسىن گازەتكە بەرىپ وتىرمىن.
كىتاپحانانىڭ سيرەك قورىنا جول اشىپ بەرگەن تاتار عالىمى كيم مينۋللينگە، تاتار تىلىندەگى ءماتىندى تۇزۋگە كومەكتەسكەن تاتار عالىمى يلھام گۋمەروۆكە العىس بىلدىرەمىن.
عۇلامالارىمىزدىڭ جازعان ءبىر ءارپىن دە ەسكەرۋسىز قالدىرماي كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزىپ كەتسەك، ارمان جوق!»، - دەپ جازادى ماقالاسىندا اۆتور.
عالىمجان يبراھيموۆ تۇركi-تاتار ويشىسى، تۇركi-تاتار بiلگiرI, تۇركi-تاتار جازۋشىسى
مادەنيەت جولىندا ارتتا قالعان ەلدىڭ العا شىعىپ، كوزگە كورىنەرلىك ادامدارى ساۋساقپەن عانا سانارلىق بولادى. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، ونداي ادامداردىڭ ءوز حالقىنان ارتتىرىپ، ءىسىنىڭ ناتيجەسىن شەتكە شىعارارلىقتارى دا از بولادى.
جىراقتا، دالادا، جاتقان ءبىز - قازاق تۋعاندارىنىڭ كوزىنە عالىمجان جولداس كوپتەن تۇسكەن ءبىر ازامات، ونىڭ ىستەگەن ىستەرى، ويلاعان پىكىرلەرى تاتار مۇحيتىنان شەتكە شىعىپ، بىزگە دە اسقان ءبىر كىسى. سوندىقتان ونىڭ 20 جىلدىق پىكىر، ءتىل قىزمەتىن ەسكە الىپ، وعان قۇرمەت كورسەتىپ، ءوز حالقى توي قىلىپ جاتقاندا، ءبىز دە ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتۋعا ءتيىستىمىز دەپ تاپتىق.
ەڭ اۋەلى مىنانى ايتۋ كەرەك: ءبىر حالىق ەكىنشى حالىققا ءتۇرلى جاعىمەن جاقىنداسادى، ءتۇرلى جاقتان بايلانىسادى، جالعانادى، قانداي حالىق بولسا دا ءبىرىنىڭ مادەنيەتىنەن ءبىرى پايدالانىپ، بىرىنەن ءبىرى ورنەك كورىپ، ۇلگى الىپ العا باسقانى مادەنيەت تاريحىنان بەلگىلى. سول بىرىنەن ءبىرى ۇلگى الىپ پايدالانۋ ەكى حالىق اراسىندا تۇرمىس جاعىنان، عۇرىپ-عادەت جاعىنان، ءتىل جاعىنان جاقىندىق بولۋمەن دە بەك نىق بايلانعان. سونداي جاقىندىق بولعاندا عانا بىرىنەن ءبىرى پايدالانۋ جەڭىل بولادى، - ونداي جاقىندىق بولماسا، پايدالانۋ از بولادى.
سول كانوننان تۇركى حالىقتارى دا قۇتىلا الماعان ءھام قۇتىلا المايدى دا. بىراق بۇلاردىڭ اراسى جاقىن بولعاندىقتان «وڭ قول بەرگەندى سولى بىلمەي» قالىپ، ءوز ارالارىنداعى ىقپال-اسەر سەزىلمەي قالادى. مىسالعا ءبىزدىڭ قازاق حالقىن الساق، ماڭىنداعى حالىقتان ارقايسىنىڭ جاقىندىعىنا قاراي پايدالانعانى كورىنىپ تۇرادى. قازاقتىڭ ماڭىنداعى حالىقتىڭ ەڭ مادەنيەتتىسى نەمىس، ونان سوڭعىسى ورىس، ونىڭ ارتىندا تاتار مەن وزبەك تۇرادى. قازاق حالقى سولاردىڭ مادەنيەتىنەن پايدالانعاندا ازىنان از الىپ، كوبىنەن كوپ الىپ پايدالانعان جوق، بالكي، جاقىندىعىنا قاراي پايدالاندى. نەمىس مادەنيەتىنەن قازاق، تۇركى دە العان جوق. ورىس مادەنيەتىنەن ءوز ەركىمەنەن العانى - ەگىن سەبۋ. تاتار مەن وزبەكتەن العانى: وزبەك قازاققا يشان بەردى، تاتار مۇعالىم بەردى.
پاتشا زامانىندا قازاققا مۇعالىم ازىرلەپ بەرگەن، قازاققا تۇركي تانىتىپ، وقۋعا-جازۋعا ۇيرەتكەن تاتار بولدى. پاتشا وكىمەتى تاتار مۇعالىمىن قازاق اراسىنا جىبەرمەسكە ءتۇرلى شارالار ىستەسە دە، وعان قارامادى، تاتار مۇعالىمى قازاق ىشىنە تولىپ كەتتى.
ورىس تاتاردان كوپ، ونىڭ مادەنيەتى دە تاتاردان كۇشتى ەدى، ۋچيتەلدەرى نەگە قازاق اراسىنا شىقپادى، نەگە قازاققا وقۋ-جازۋ ۇيرەتپەدى؟ ولاردىڭ قازاق ىشىنە بارۋىنا پاتشا وكىمەتى قارسى بولماق تۇگىلى، بارۋىنا جاردەمدەسەر ەدى. تاتار مۇعالىمىن قازاق ىشىنەن قۋىپ بىتىرە الماي پاتشا وكىمەتىنىڭ ازاپتانۋىنىڭ سەبەبى نە ەدى؟ ونىڭ سەبەبى جوعارىدا ايتىلعان جاقىندىق ەدى. ورىس پەن قازاقتىڭ اراسىندا كورشىلىكتى جاقىندىق بار، كاسىبىنىڭ تۇرىندە جاقىندىق بار: ەكەۋى دە ەگىن ەگەدى. كاسىبىنىڭ ءتۇرى جاقىن بولعاندىقتان قازاق ورىستان ۇلگى الىپ ەگىن ەگۋگە ۇيرەندى. ونان باسقا نە تىلىندە، نە تۇرمىسىندا، نە عۇرىپ-عادەتىندە جاقىندىق بولماعان سوڭ، ورىس ۋچيتەلى قازاق تۇرمىسىنا ورايلاسا المادى، قازاق تۇرمىسى ورىس ۋچيتەلىن ءوز ىشىنە كوپتەپ تارتا المادى.
مۇنان نە كورەمىز؟ مۇنان كورەمىز: اراسىندا جاقىندىق بار حالىق بىرەۋى العا باسسا، باسقالارى دا سونان ۇلگى الىپ العا ۇمتىلادى ەكەن، بىرىنە ءبىرى ىقپال جاسايدى ەكەن.
ەندى وسى ىقپالدى ءھام جاقىندىقتى ۇزبەسكە نەندەي شارالار بار؟ ماسەلە سوندا. جولدىڭ ءتۇرلى جاققا قاراي تارالۋى سول جەردە. بىرەۋلەر تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسى ەرەكشەلەنبەس ءۇشىن ءتىلى ءبىر بولۋ كەرەك دەيدى. ءتىلى ءبىر بولۋ ءۇشىن مادەنيەتى تومەندەرى ءوز تىلدەرىن تاستاپ، مادەنيەتى جوعارى بولعاندارىنىڭ ءتىلىن قولدانىپ، سول تىلمەن وقىتىپ، سول تىلمەن ادەبيەت تۋدىرسىن دەيدى2. بىرەۋلەرى تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلدەرىن بىرلەستىرۋ، اۋەلى، مۇمكىن بولاتىن ءىس ەمەس، ەكىنشىدەن، مۇمكىن بولعاندا دا وعان كوپ كۇش پەن كوپ ءىس كەرەك، ول ەشبىر تۇركى حالقىنىڭ قولىنان كەلمەيدى، ماقسات تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبارىن دە ءبىر تىلدە سويلەستىرۋ ەمەس، بىرىنەن ءبىرى ۇلگى الىپ، مادەنيەت جولىندا بىرىنەن ءبىرى پايلانارلىق ەتۋ، ول ءۇشىن ءتىلىن بىرلەستىرگەنشە، ءبىرىنىڭ ادەبيەتىن ەكىنشىسى اڭدارلىق بولسا جەتەدى دەيدى.
مىنە، وسى ماسەلەدە عالىمجان جولداس تۇركى ويشىلدارىنىڭ قاي تاراپىندا تۇرىپ قازاق كوزىنە كورىنگەنىن ايتىپ وتپەكشىمىن.
1. ءبىز، قازاق حالقى، ساف قازاق تىلىندە باسپا جاساپ، ادەبيەتىمىزدى تىرىلتكەندە، بالالارىمىزدى ءوز تىلىمىزدە وقىتا باستاعاندا، تاتار تۋعاندارىمىزدىڭ ول ۋاقىتتا العى ساپتاعىلارىنىڭ كوبىسى بۇل ىسكە قارسى بولدى. ول ۋاقىتتا تاتارشا گازەت-جۋرنالداردا بىزگە قارسى جازىلعان پىكىرلەرگە ورىن بەرىلدى. سول ۋاقىتتا ءبىزدىڭ جولىمىزدىڭ تۋرالىعىن ايتىپ، ءبىزدىڭ ءىسىمىزدى قولداعان تاتار ازاماتتارىنان عالىمجان يبراھيموۆ پەن حاسان عالي بولدى.
2. ءبىرىنشى تۇركولوگيا قۇرىلتايىندا جاساعان بايانداماسى (دوكلادى) بويىنشا عالىمجان جولداستى قازاقتاردىڭ تانۋى باسقاراق بولدى. ماسەلە - تۇركى حالىقتارىنىڭ قازىرگى قولدانۋدا جۇرگەن جازۋى مەن ءارپى ماسەلەسى ەدى. عالىمجان: ء«تىلدى بىرىكتىرۋ قيىن ءىس، ول قولىمىزدان كەلمەيدى; مادەنيەت قازىناسى بولعان ادەبيەتتەن تۇركى حالىقتارى ورتاق پايدالانۋ ءۇشىن ءتىل ءبىر بولۋ كەرەك ەدى، بىراق ولاي ەمەس، ءتىل باسقا-باسقا. ونى بىرىكتىرۋ مۇمكىن دە ەمەس. سولاي بولعان سوڭ، تۇركى ادەبيەتىن تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبارىنىڭ دە پايدالانۋى بولەك، ورتاق قازىنا ەتۋ ءۇشىن باسقا شارا ىزدەۋ، باسقا امال تابۋ كەرەك»، - دەپ شىقتى.
ول امال، عالىمجاننىڭ پىكىرىنشە، 1) تۇركى تىلدەرىندەگى بارىنشا ورتاق نارسەلەردى دۇرىستاپ، ورتاق پايدالانا بىلۋدە، 2) تۇركى تىلدەرىندە جوق نارسەلەردى جاڭادان كىرگىزگەندە تۇركى حالىقتارى ءوزارا ءتۇسىنىسىپ كىرگىزبەك.
تۇركى تىلدەرىندە، ءبىر جاعىنان، بىرىنەن ءبىرىن ايىراتىن ەرەكشەلىكتەر بولسا، ەكىنشى جاعىنان، بىرىكتىرەتىن ەرەكشەلىكتەر دە بار دەيدى عالىمجان. ماسەلەن، فونەتيكا زاكونى بارىنە دە ءبىر; مورفولوگيا جاعىنان سوزدەردىڭ تۇبىرىندەگى دىبىستاردا ورتاقتىق بار. سولاردى تارتىپكە سالىپ، ورتاق پايدالانارلىق ەتۋ كەرەك. ولاي ەتۋ ءۇشىن عالىمجان مىناداي نەگىزدەردى ۇسىنادى:
ا) ەملەدە تەك فونەتيكا نەگىزىنە سۇيەنبەي، سوزدەردىڭ تۋ نەگىزىنە دە قاراۋ كەرەك.
ب) ەملەنى ديالەكتىلەرگە بايلاۋدان قاشۋ، بايلاۋشىلارمەن كۇرەسۋ.
پ) دىبىس تاڭبالارى (ارىپتەر) ءبىر بولۋ، جاڭا اتاۋ العاندا بىرگە ءتۇسىنىسىپ الۋ.
ت) جاڭا ءپان اتاۋلارىن العاندا ورتاق قولدانۋعا جارارلىقتارىن الۋ.
ج) سولاردىڭ ءبارىن ءتىل قۇرامالارى ارقىلى وتكىزۋ.
تۇركى ادەبيەتى تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاسىنداعى ورتاق قازىنا بولۋى تۋراسىندا عالىمجاننىڭ قالاي ويلانىپ، قانداي شارالار ىزدەگەنى بۇدان ايقىن كورىنىپ تۇرادى.
مىنە، وسى ايتقان نارسەلەردىڭ ءبارى دە عالىمجان جولداستى تاتار شەگىنەن شىعارىپ، كەڭىرەك مايداندا كەلبەتى بار جالپى تۇركى-تاتار ويشىلى، تۇركى-تاتار بىلگىرى، تۇركى-تاتار جازۋشىسى ەتىپ تانىتىپ تۇرعان ىستەر. عالىمجان جولداستى ءبىز وسىلاي تانيمىز. «جولداس» دەگەن ءسوزدى مەن بۇل جەردە ادەتتەگى سىپايىلىقتان ايتىلاتىن جولداس ماعىناسىندا المايمىن، شىن ماعىناسىمەن جولداس دەپ الامىن. ويتكەنى، ءجۇرىسىمىز باسقا بولسا دا، جولىمىز ءبىر. جولىمىزدا ءتۇرلى وي-شۇقىر بولار، قاي ورىندا ءتۇسىپ تە قالارمىز، ءىس وندا ەمەس، ءىس نيەتتە. نيەتىمىز دۇرىس بولسا، جولدىڭ وي-شۇقىرىنان كوپ زارار بولماس.
ءسوزدىڭ سوڭىندا عالىمجان جولداسقا تىلەگىمىز - ۇزاق ءومىر مەن ساۋلىق. عۇمىرى بولسا، نيەتىنە جەتەتىنىنە يمانىمىز كامىل.
احمەت بايتۇرسىنۇلى.
24.ءى.28 - قىزىلوردا.
------------------
1ويشى دەگەن ءسوز مىسليتەل ماعىناسىندا الىنعان.
2 اتاقتى گاسپرينسكي 30 جىل بويى وسى پىكىردى تاراتتى. جامال ۆاليديدە دە سونداي وي بار ەدى. ("تاتار ادەبيەتىنىڭ بارىسى" دەگەن كىتابىن قاراڭىز) بىراق بۇلاردىڭ تاراتقان پىكىرى ەشبىر جەمىس بەرمەدى. قازاق ءوز الدىنا ادەبيەت تۋدىردى. باشقۇرت، قىرعىز سياقتى سانى از حالىق تا سوۆەت وكىمەتى ارقاسىندا ءوز ءتىلىن ءتىرىلتىپ، ءوز ادەبيەتىن قادام باستىردى.
دەرەككوز: Inform
