1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە 100 جىل تولۋىنا وراي

حالقىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى، كەمەڭگەر عالىم، ۇستاز مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ ەرتە كەزەڭدەگى شىعارماشىلىق جولىنداعى شىققان بيىك اسۋى، قالامگەرلىك شەبەرلىگىنىڭ كەمەلدەنۋىن، وسى كەزەڭدەگى سۋرەتكەرلىك پارىزىن ادال ورىنداعاندىعىن، انىعىن ايتقاندا، قايراتكەرلىك ميسسياسىن تولىققاندى جۇزەگە اسىرعاندىعىن ايعاقتايتىن باستى تۋىندىسى – ول، ارينە، «قيلى زامان» پوۆەسى.

«بەلگىلى 1916 جىلدىڭ جازى ەدى. جاز جاۋىندى، مول سۋلى،  قالىڭ شالعىندى، قىزىقتى، قالىڭ الباننىڭ ەرتەگىدەي باي سۇلۋ جايلاۋلارى: ءۇش مەركە، دوڭگەلەك ساز، ۇشقارقارا، سىرت، لاباس – جايلاۋ كۇندەرىنىڭ جاسىل تورعىن شىمىلدىعى، كوك جىبەك بەسىگى سياقتى. تىرشىلىك، مولدىق، باقىت، بايلىق قىزۋىمەن بۋى اسپانعا شىعىپ جاتقان ءومىر جارمەڭكەسىن كورسەتكەندەي. جاز كۇندەرىنىڭ جاراستىعى مەن قىزىعى قىر بالاسىن ماس قىلعانداي جالىندى، جەلىكتى... كۇننەن-كۇنگە ەتەك الىپ، ءورشىپ، داۋىرلەپ كەلە جاتقان. جارمەڭكە – توعىز جولدىڭ تۇيىسكەن جەرى. ءبىر شەتى ۇلگىلى ورىس قالالارى بولسا، ەكىنشى جاعى: قۇلجا، قاشقار، حيۋا، بۇحار، سامارقان، تاشكەنت».

وسىلايشا، اۆتور پوۆەست سيۋجەتىنىڭ باستى وقيعالارى وتەتىن ورىن – قارقارا جارمەڭكەسىن جاعراپيالىق، گەوساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك تۇرعىدان جان-جاقتى سۋرەتتەۋدەن باستايدى. قازاق دالاسىنىڭ جەتىسۋ ولكەسىندە، توعىز جولدىڭ تۇيىسكەن جەرىندە تۇرعان جارمەڭكە ىشكەرىدەگى ورىس قالالارىنان تارتىپ  قۇلجا، قاشقار، حيۋا، بۇحار، سامارقان، تاشكەنتتى، ودان اسىپ ازيا مەن ەۋروپانى جالعاپ جاتقان قايناعان ساۋدا ورنى عانا ەمەس، بۇتىندەي ەكونوميكالىق، ساياسي، الەۋمەتتىك قۇرىلىم، جۇيە دەۋگە بولادى. الاقانداي اۋقىمداعى جارمەڭكە، جالپى، الىپ يمپەريانىڭ جيناقتالعان بەت-بەينەسى، ءتىپتى، يمپەريانىڭ ءوزى دەۋگە دە كەلەدى. بازار ورتاسىندا ۇزىن، بيىك اعاشقا اسپانداتىپ كوتەرىلگەن پاتشالىق رەسەيدىڭ ەكى باستى سامۇرىقتىڭ سۋرەتى بار اق جالاۋى جەلكىلدەيدى. «بۇل قوماعاي قارىندى، جالماۋىز تىلەكتى ەرتەگى وبىرىنىڭ ايقىن تۇرعان بەلگىسى ەدى. وبىردى تۋعىزعان انا – جالماۋىز ءتۇستى ۇلىق. سونىڭ ايقىن تاڭباسى – ەرتەگى ايداھارىنداي ەكى باستى، جايىن ءتۇستى سامۇرىق». جارمەڭكەدەگى ساۋدانى، ونىڭ اينالاسىنداعى بارلىق جايتتى، الەۋمەتتىك ورتانى، ساياسي ءومىردى باقىلاۋىندا ۇستاپ، ايتقاندارىن ىستەتىپ، ىرقىنا كوندىرىپ، باعىندىرىپ، باسىنىپ تۇرعان پريستاۆ، ۋريادنيك، تەرگەۋشى، ساناقشى، ت.ب. تولىپ جاتقان ءىرىلى-ۇساقتى شەنەۋنىكتەر مەن ولاردى قورعاپ تۇرعان قارۋلى سولداتتارعا دەيىنگى وتارلىق بيلىكتى جۇزەگە اسىرۋشى اتقارۋشى اتارمان-شابارماندار بار. بۇلاردىڭ قاتارىنا قولىندا بيلىكتىڭ مىسقىلى دا جوق بولىس، ستارشىن، اۋىلناي، ءتىلماش سىندى جەرگىلىكتى ۇساق اكىم-قارالار ماجبۇرلىكپەن، شاراسىزدىقپەن قوسىلعان. ال، ورتالىق ازيا حالىقتارى اراسىنان، سونىڭ ىشىندە قازاقتان، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاتىسۋىمەن ءجۇرىپ جاتقان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس مايدانىنىڭ قارا جۇمىسىنا ادامدار الۋ جونىندەگى 1916 جىلعى 25 يۋندەگى پاتشا جارلىعىنىڭ ءدال وسى ارادا جاريالانۋى - جارمەڭكەدە پاتشانىڭ ءوزىنىڭ دە كولەڭكەسى تۇرعاندىعىن ء مالىم ەتەدى.

ەكىنشى جاعىنان، جارمەڭكە رەسەي قۇرامىنداعى قازاق ەلىنىڭ ەكونوميكالىق ەرەكشەلىكتەرى، ساۋدا قاتىناستارى، ياعني وسى ايماقتىڭ حالىقارالىق ساۋدا جۇيەسىندەگى ەلەۋلى ورنىن كورسەتەدى. ەجەلگى جىبەك جولىنىڭ مۇراگەر جالعاسىنداي، ورتالىق ازيا، قىتاي، رەسەيدى جالعاعان كەڭ جاعراپيالىق كەڭىستىكتى قامتىعان ساۋدا جۇيەسىنىڭ ءبىر تارماعىنىڭ ءالى دە ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتقاندىعىن اڭعارامىز. الايدا مۇنداعى ساۋدانىڭ مازمۇنى بولەك، ادەتتەگىدەي، وتارلىق جۇيەدە قالىپتاسقانداي ادىلەتسىز، ارام، توناۋ، قاناۋ سيپاتىندا: ء«وزى باي، ءوزى كوپ ساۋدا ىستەپ، كوپ كەرەگىن الاتىن قالىڭ ەل بولعاندىقتان، ساۋداگەردىڭ ءيىسشىل تۇمسىعى بۇل ەلدىڭ ورتاسىن ەرتە كۇننەن تاڭداپ العان. ورىسكە شىققان قويدىڭ ءيىسىن سەزىپ، جەلگە قارسى تۇمسىعىن توسەپ، ءىشىن تارتىپ، جەر  تارپىپ، بەت تۇزەپ، جوتا-جوتادان قاراۋىل قاراپ تورۋىلعا شىققان قاسقىرداي  –  اش پەيىلدى جالاڭقايا ساۋداگەر بوركەمىكتى، باتپان قۇيرىقتى الباندى بەكەرگە تاڭداعان جوق. ساۋىرىنان باسىپ ءجۇرىپ، سەمىزى مومىنى، ءتاتتىسى وسى بولاتىنىن جاقسى بىلگەن، ادەمى تاڭداعان». «قيلى زاماندا» ءار اتىراپتان كەلىپ جاتقان ءاشبورى ساۋداگەرلەر اياۋسىز توناپ جاتسا دا، قىڭق ەتپەيتىن البان رۋلارىنىڭ، ونىڭ مىسالىندا قازاق ەلىنىڭ ايرىقشا مول بايلىعى كەڭىنەن باياندالادى.

الەمدىك ەكونوميكالىق زاڭدىلىقتار بويىنشا، ءاربىر ءوندىرىستىڭ تۇپكى ماقساتى، ياعني دامۋدىڭ جەتىستىگى – از شىعىن جۇمساپ، مول ءونىم الۋدى بىلدىرسە، قازاقتار كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدا جوعارى دەڭگەيىنە جەتكەندىگى سونشالىق، سىرتتان كەلىپ جاتقان ساۋداگەرلەر ءوز ساۋداسىن قانشا ادىلەتسىزدىكپەن جۇرگىزىپ جاتسا دا، زاردابى كوپ بىلىنبەستەن كوتەرە الاتىن جوعارى دارەجەدە. ال، جارمەڭكەدەگى ساۋداگەرلەردىڭ اش قاسقىرعا تەڭەلۋى تەگىن ەمەس، ولار ءوزى باي، بىراق مومىن، اقكوڭىل ەلدى ءباتۋاسىز قاناۋدى عانا ويلايدى: «قازىر دە قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي بولىپ بىجىناپ، جىبىر-جىبىر قاعىپ بۇلكىلدەپ، قىزارا ءبورتىپ، اجارلانىپ، كۇننەن-كۇنگە قارنىن قامپيتىپ كەلە جاتقان جارمەڭكە – سول قازاق دالاسىن تورۋعا شىققان جايىنداي بولاتىن. كوگەنگە كىرگەن بورسىقتاي بايلاۋلى باعلاننىڭ ماي قۇيرىعىنا تۇمسىعىن تىعىپ، ساۋىرى بۇلكىلدەپ قانا جىلى-جۇمساعىن سورۋدا بولاتىن».

ءسىبىر، تۇركىستان، قاشقار، قىتايدىڭ اتىرابىنداعى تالاي-تالاي ۇلكەن قالالاردا جارقىراعان ۇلكەن ماگازين، قاتارلانعان مول سوما، شالقىعان قالىڭ بايلىق يەسى بولعان ساۋداگەر بايلار بولسا - ءبارىنىڭ بۇل مىرزا قۇيرىقتان اۋىز تيمەگەنى جوق»، - دەگەن اۆتوردىڭ بايانداۋىنان قارقارا جارمەڭكەسى ارقىلى وتەتىن ساۋدا جۇيەسىنىڭ جاعراپيالىق كەڭدىگىن اڭعارامىز. جان-جاقتان اعىلعان ساۋداگەرلەر باتپان قۇيرىقتى الباندى ءبىر توناسا، جەمقور، سەمىز قارىندى پريستاۆ – «اقجەلكە» پودپوروكوۆ، ونىڭ اينالاسىنداعى جورعا قۇلدارى: ۇساق تورەشىكتەر، بۇنىڭ ىشىندە قازاقتان شىققان ءوڭى جىلتىر، قارنى تومپاق ءتىلماشتار ساۋداگەرلەردىڭ ءوزىن دە، ەلدى دە، باي-كەدەي، بولىس-بيىنە قاراماستان، «بارلىعىن دا اتاسىنىڭ اسىنداي ورادى».

جالپى، جارمەڭكەنى بيلەپ العان ساۋداگەر دەگەن جالقى اتاۋ البان جايلاۋلارىنداعى مومىن رۋلاردى عانا ەمەس، بۇكىل قازاق دالاسىن قاناۋ مەن توناۋدى عانا كوزدەگەن تۇتاس يمپەرياليستىك، ەكسپانسيالىق ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ انىق بەينەسى ەكەندىگى داۋسىز.  پوۆەستىڭ ەڭ العاشقى ەپيزودتارى دا «ونە بويى تەر ساسىعان سەمىز پريستاۆتىڭ» قاراپايىم ءۇش قازاققا تەپسىنىپ، جەكىپ تۇرۋىنان باستالادى. سونداعى بۇل ارامزا ۇلىقتىڭ تۇپكى ويى قۇلقىننىڭ قامى، پاراقورلىقپەن كەلەتىن «جەم».  ساۋداگەردىڭ مالى تاپتاعان جەرىن قورعاعان قازاقتارعا ايعايلاپ، جەكىرىپ ۇرسىپ تۇرعان ۇلىق  «جەر – پاتشانىكى. ول ساۋداگەر مالى دا – پاتشانىكى» دەپ باسىنادى. انىعىندا، سول ساۋداگەرلەرگە جاقتاسقان بولىپ، ولاردىڭ داعدى بويىنشا كونۆەرتكە سالىپ، تاستاپ كەتەتىن سوماسىن ويلايدى.

پاتشا ۇلىعىنىڭ ارام نيەتىن ابدەن تانىپ بىلگەن قازاقتار، ءوز قانىمىز عوي دەپ جەبىرباەۆ دەگەن ءتىلماشتان ءۇمىت كۇتكەنىمەن، كاپىرستان كەيىپپەن سىرت قاراپ تۇرعان ودان دا جاناشىرلىق تاپپايدى. «بۇلاي بولعاندا، قازاق بالاسىنا كىم جالا جاپسا، سونىڭ ءوزى  وڭ-تەرىسىنە قاراماي، ماقۇل بولاتىن بولعانى عوي. ارىزىمىز تىڭدالماي، اق-قارامىز تەكەرىلمەي ولە بەرەتىن بولعان سوڭ، ءبىز دە – ءبىر، بەلگىلى مۇتتايىم كىسى دە ءبىر بولعانى عوي. ساۋداگەر جاماندايدى. ءبىزدىڭ ءسوزىمىز تىڭدالمايدى...» – دەپ، ءبىر قاراعاندا، شاعىن عانا شارۋاشىلىق جايتقا قاتىستى تۋىنداعان تۇيتكىلدىڭ وزىنەن ەل ادامدارىنىڭ ۇلىق الدىندا ەشقانداي قاقىسى جوق قورعانسىزدىقتارىنا كوز جەتكەندە، جاڭاعى ءۇش قازاقتىڭ ءبىرى - قارتبايدىڭ نارازىلىق تانىتۋىنان، جالپى، تۇتاس ەلدىڭ ىشىندەگى تەرەڭ الەۋمەتتىك، قوعامدىق، ساياسي قايشىلىق جانە تۇبىندە ودان تۋىندايتىن زور قارسىلىقتىڭ  ۇشقىن لەبى سەزىلەدى.

«قيلى زامان» پوۆەسىندە بەينەلەنگەن پاتشالىق ۇلىقتاردىڭ قاي-قايسىسى بولسىن، قانداي ءىس-ارەكەت ۇستىندە بولماسىن، الدىنا كەلگەن ادامداردىڭ بارلىعىنا تەك قانا ۇرسىپ، زەكىپ، اقىرىپ، تاقتاي تەۋىپ، بوقتىق سوزدەرمەن سويلەسەتىندىگى انىق كورسەتىلەدى. بۇل ورايدا، ورىستىڭ ايگىلى جازۋشىسى ا.چەحوۆتىڭ «يمەنينى» دەگەن اڭگىمەسىندە تاپ وسىلاي، بىراق رەسەيدىڭ ءوز ىشىندەگى شاعىن قالانىڭ ءبىر شەنەۋنىگىنىڭ ءوزىنىڭ ايەلىنىڭ كوزىمەن قاراعانداعى ەكىجۇزدىلىك بەينەسى ەسكە تۇسەدى – «كەۋدەسىندە شىنجىرى بار مۋندير كيىپ، سوت توراعاسىنىڭ كرەسلوسىندا وتىرعان ول مۇلدە وزگەرىپ شىعا كەلەتىن. قولدارىن پاڭدىقپەن سىلتەپ،  كۇركىرەگەن داۋىس تاۋىپ، «نە دەيسىز»، «ا-ىمھ- سولاي-ما» دەپ كەرىلەدى. ادەتتە، ۇيدە جۇرگەندە ولگا ميحايلوۆنا ابدەن بىلەتىن ونىڭ بويىنداعى كادىمگى ادامعا ءتان نارسەنىڭ ءبارى، ءوز بولمىسى اياق استىنان جوق بولىپ، ورىندىقتا  پەتر دميتريچ ەمەس، مۇلدە باسقا ادام وتىرعانداي، ماڭىنداعىلاردىڭ ءبارى ونى توراعا مىرزا دەپ قانا اتايدى.

قولىنداعى بيلىككە ماساتتانعانى سونشا، ءبىر ورىندا وتىرا الماي، بىرەسە تەلەفون قۇلاعىنا جارماسىپ، الدىندا وتىرعان كوپشىلىككە سۋىق قاراپ، رەتى كەلسىن-كەلمەسىن ايعايلاپ سويلەيدى. كەنەتتەن قۇلاعى ەستىمەيتىن، كوزى كورمەيتىن بولا قالادى، بەت-الپەتى بۇزىلىپ، ستولعا جاقىن كەلۋدى، قاتتىراق سويلەۋدى تالاپ ەتەدى. جەتكەن بيىكتىگىنىڭ بۋىنان ول ادامداردىڭ ءتۇرى مەن داۋىستارىن دا اجىراتا الماي قالاتىن، وسى ساتتە، بالكىم، ولگا ميحايلوۆنانىڭ ءوزى ونىڭ الدىنا كەلسە: ء«سىزدىڭ فاميلياڭىز كىم؟» دەپ ايعاي سالاتىنداي. كۋاگەر-شارۋالارعا ول «سەن» دەپ سويلەيتىن، جۇرتقا ايعايىنىڭ قاتتىلىعى سونشا، دالاعا دەيىن ەستىلەدى». اقىرىندا الگى بايعۇستىڭ ايەلى كۇيەۋىنىڭ وسىنداي ارسىز ەكىجۇزدىلىگىنە شىداماعان امالسىز اشۋىنىڭ سالدارىنان، ىشتەگى نارەستەسىنەن ايرىلاتىن تراگەدياعا ۇشىرايدى

مىنەكي، رەسەيدىڭ ءوز ىشىندەگى ۇساق ءبىر شەنەۋنىكتىڭ ءوزىن ۇستاۋ كەيپى وسىنداي بولسا، يمپەريانىڭ قيىر شەتىندەگى وتارلانعان حالىقتارعا قالاي قاراعانىن ءتۇيسىنۋ قيىنعا تۇسپەس. مۇنداي پاتشالىق شەنەۋنىكتەردىڭ بەيادەپ، سوراقى سويلەۋ مانەرى، كەيىننەن بولشەۆيكتەر مەن كوممۋنيستەردىڭ زامانىنا ەش وزگەرمەستەن بەرىلىپ، كەڭەستىك «پاپكى ۇستاعان» قىزمەتكەرلەردىڭ دە قاراماعىنداعىلارعا، لاۋازىمى تومەن قىزمەتكەرلەرگە، ءتىپتى كوپشىلىككە، حالىققا زەكىپ، ايعايلاپ سويلەۋ تۇرپايىلىعى جۇقپالى ىندەتتەي جالعاسىن تاپتى. ال، وكىنىشتىسى، قولىندا بيلىگى بار كەيبىرەۋلەردىڭ، كەشەگى وتارلىق كەزەڭنىڭ كەسەلىنەن  بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك كەزىندە دە ارىلا الماي، ەسكى اۋرۋدىڭ قۇرساۋىنان شىعا الماۋىندا.

دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار ءداستۇرى قالىپتاسقان وركەنيەتتى ەلدەردە مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردى بىلاي قويعاندا، كەدەنشىلەر مەن پوليتسەيلەردىڭ، ءتىپتى تۇرمەلەردەگى باقىلاۋشىلاردىڭ داۋىس كوتەرىپ سويلەۋىنە مۇلدە جول بەرىلمەيدى. ونداي جاعداي ورىن العاندا، اقىرى سوتتاسۋمەن اياقتالاتىنى ءمالىم. ال وتارلىق كەزەڭدە قازاق دالاسىنا باسقارۋشىلىق لاۋازىمدارعا جىبەرىلگەن ەڭ ۇساق شەنەۋنىكتەرگە دەيىن قولدارىنا شەكسىز بيلىكتىڭ بەرىلۋى، ولاردىڭ جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىنە ەڭ تومەن ساتىدا تۇرعان قۇلدار ەسەبىندە قاراۋى، كەز-كەلگەن مۇمكىندىكتى پايدالانىپ قاناۋ، توناۋ، قىرعىنعا ۇشىراتۋ جولىمەن، رەتى كەلگەندە جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرۋگە دايىن تۇرعاندىعى جانە ونداي قانقۇيلى جوسپارىنىڭ دا بولعاندىعىنا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» پوۆەسىنىڭ وقيعالارىنان تاعى ءبىر كۇمانسىز كوز جەتكىزەمىز.

وسىلايشا، «ونە بويى تەر ساسىعان»، مادەنيەتتىلىك، ادامگەرشىلىك بەلگىلەردەن جۇرداي، تەكسىز، سويتە تۇرا، قولىنا تيگەن مانساپتى اسىرا پايدالانىپ جاسايتىن قىلىقتارىنا جازاسىزدىقتى ابدەن سەزىنگەن پاتشالىق شەنەۋنىكتەر اكەلگەن دورەكىلىك، تۇرپايىلىق، مەنسىنبەۋشىلىك مىنەزبەن بىرگە قازاق دالاسىنا پاراقورلىق پەن جەمقورلىق قاسىرەتى كەلدى. بۇلار جەرگىلىكتى ءتىلماشتار، بولىستار، كەيبىر دۇنيەقوڭىز، پاسىق بايلاردى ۇنەمى قورقىتىپ ۇركىتىپ وتىرىپ، كەيبىر كەزدەرى ۇساق-تۇيەك جاقسىلىقتار جاساعانسىپ، الداۋ، پايدالانۋ ارقىلى ولاردىڭ بويىندا جاعىمپازدىق ساتقىندىق، قۇلدىق مىنەزدەردىڭ قالىپتاسۋىنا اكەپ سوقتىردى. وسىلايشا وڭاي ولجاعا، جەڭىل پايداعا بويلارى ۇيرەنە باستاعان ءتىلماشتار بىرتە-بىرتە سونداي جۇيەنىڭ قۇلىنا اينالعاندارىن وزدەرى دە بايقامايدى. ەندى بۇلار ءوز ەل-جۇرتىن ساتىپ جىبەرۋدەن دە تايمايدى.  ساتقىندىق ولاردىڭ مىنەزىنە اينالىپ، كەز-كەلگەن ۋاقىتتا وزدەرى قىزمەت ەتىپ جۇرگەن ۇلىقتاردى دا ساتىپ كەتە الادى. ماسەلەن، پوۆەستە ەرەۋىل كەزىندە جارمەڭكەگە قاپتاپ كەلە جاتقان قالىڭ الباندى كورگەندە، ءتىلماشتار ۇلىقتاردان تىعىلىپ، بايقاتپاي ەلدىڭ اراسىنا كىرىپ الۋعا ارەكەتتەنەدى.

اۆتور شىعارمانىڭ ءون بويىندا «ەل ىشىندە وقىعان ازاماتتاردىڭ اراسىندا گازەت شىعارىپ، ەلدىڭ ءسوزىن سويلەيتىندەر شىعىپتى» دەگەندى الىستاعى سارىنداي عانا قابىلاپ، ول جايىندا ويلانۋعا دا مۇرشاسى جەتپەيتىن قۋىس كەۋدە ءتىلماشتار، كەيبىر ساتقىن بولىستار ساناتىنا دەگەن جيىركەنىشى مەن جەككورىنىشىن ايامايدى. ويتكەنى، وقىعاندار قاتارىنا جاتقانىمەن، ولار وزگە قاراڭعى ەلگە «كۇن بولىپ» العا جەتەلەۋدىڭ ورنىنا، پاتشا شەنەۋنىكتەرىنە قوسىلىپ ءوز حالقىن توناۋمەن اينالىسۋدا. بۇلار ءتىپتى، ءتىلى، ءدىنى بولەك، جات جۇرتتىق شەنەۋنىكتەردەي كوزگە انىق كورىنىپ تۇرماعاندىقتان، ادەتتە كوپشىلىككە ءوز تۋىسى، ءوز باۋىرىنداي قابىلدانىپ، ال شەشۋشى ساتتەردە ەڭ قاتەرلى جاۋعا اينالىپ شىعا كەلەدى. «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» دەگەن دە وسىندايدا ايتىلسا كەرەك.     

ءتىلماشتاردا «ماڭايىنا قارايتىن ەكى ءتۇرلى كوز بار. ءبىرى – جار توسەگىن ارامداپ قويعان، ءجۇرىسى سۇيىق توقالداي جاعىنا، جالتاڭداي، جورعالاي قارايتىن جاسقانشاق كوز. بۇل – پريستاۆقا، سۋدياعا، جارمەڭكە ۇلىعىنا  قارايتىن; ەكىنشىسى اسقاق، ماقتانشاق جەمگە قادالعان قوماعاي كوز. ول – قازاققا، ەلگە قارايتىن كوزى». قالىڭ ەلگە پاتشا ۇلىقتارى، ساۋداگەرلەر ارام اۋىزدارىن اياۋسىز ءبىر سالسا، ولارعا قوسارلانىپ قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن شىققان ءتىلماش سەكىلدى شولاق بەلسەندىلەر دە تالاۋعا دايىن. دەمەك، قاراپايىم حالىق ەكىجاقتى، جان-جاقتى قاناۋدىڭ قاپاسىنا تۇسكەن. ولاردىڭ ءسوزىن تىڭدايتىن، ۇعاتىن ءبىر دە ءبىر مەكەمە نەمەسە ۇلىق جوق، بۇلار تەك «كونۆەرتكە سالىپ» تاستاپ كەتەتىن پارا بەرەتىندەردى عانا جاقتايدى.

قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن قوعامنىڭ ەڭ قاتەرلى اۋرۋى، شىرىگەن ءىرىڭدى جاراسىنداي بولىپ قالماي كەلە جاتقان «پارا» قۇبىلىسى قازاق دالاسىنا بەرىسى اقجەلكە-پودپوروكوۆ، ارىسى ماسكەۋدەگى ورتالىق كەڭسەلەرگە بارىپ تىرەلەتىن پاتشالىق وتارلىق جۇيەدە تەرەڭ قالىپتاسقان قۇبىلىس-قىلمىس ەكەندىگىن «قيلى زامان» وقيعالارى قاپىسىز دالەلدەيدى.

وسىنداي، ونسىز دا ادىلەتسىزدىك پەن قياناتقا نەگىزدەلگەن، ءىرىپ-شىرىگەن كەزەڭ ۇستىنە، ەندى اق پاتشانىڭ 1916 جىلعى يۋن جارلىعى كەلىپ جەتتى. پريستاۆ پودپوروكوۆ پاتشا جارلىعىن جاريالاۋ ءۇشىن قازاقتاردىڭ بولىس، بيلەرىن جيناماق. ولار بولسا،  «كەيبىرى جارمەڭكە باسىنا تىگىلگەن بوز ۇيلەردە نە قىمىز ءىشىپ، نە بولماسا كارتا ويناپ، ىشكىلىك ءىشىپ، جەلىك ۇستىندە وتىرعاندا تابىلدى. كەيبىرەۋلەرى دۇكەننىڭ اسبۇزىلىندا شاي-پاي، سورپا، ياكي ساۋداگەرلەردىڭ مانتىسىنا ارالاسىپ وتىرعان ۋاقىتىندا كەزدەسكەن».

اۆتور وسىناۋ ۇلى شىعارماسىندا حح عاسىر باسىندا وزگە بۇكىل الەم ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قىرعىنىندا استاڭ-كەستەڭ بولىپ جاتقان دۇربەلەڭ، كۇردەلى كەزەڭدە قازاقتىڭ ءسوز ۇستار ادامدارىنىڭ وسىنداي ءىشىپ-جەمنىڭ توڭىرەگىنەن اسا الماعان تۇرمىستىق دارەجەدە، تومەن الەۋمەتتىك دەڭگەيدەگى دارمەنسىزدىگىن،  شەكتەۋلى ءىس-ارەكەتى مەن ءومىر ءسۇرۋ بەينەسىن جاسىرماي، ايقارا اشىپ بەرەدى. بۇلاردىڭ مۇنداي كۇيگە تۇسۋىنە جەتكىزگەن احۋالدى كەڭ اۋقىمدا، كەشەندى تۇردە قاراستىرعان لازىم.

وتارلىق جۇيەدە بۇراتانا حالىقتارعا، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ وزىنە بيلىك جۇيەسىندە باسقارۋدىڭ ەڭ تومەنگى تەتىكتەرى بەرىلگەندىكتەن، ولاردىڭ وزدەرى شەشە الاتىنداي مەملەكەتتىك، قوعامدىق، الەۋمەتتىك ءىس جوققا ءتان دەرلىك. مۇنداي ساياسي شەكتەۋلىلىكتىڭ سالدارى قوعام مۇشەلەرىنىڭ بەلسەندىلىگىنىڭ بارىنشا تومەندەپ، اۋىل اراسىنداعى بوس اڭگىمەدەن، ۇساق، بايانسىز قىرقىستان شىعا المايتىن شاراسىزدىققا قۇلدىراتۋى تۇسىنىكتى. زاماننىڭ وسىناۋ سىندارلى كەزەڭىندە، بۇتىندەي ۇلت تاعدىرىنىڭ كەلەشەگى كۇن تارتىبىندە تۇرعاندا، تاريح ساحناسىنا الاش قايراتكەرلەرى كوتەرىلىپ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ سىندى ءبىرتۋار تۇلعالار تەرەڭ داعدارىسقا تۇسكەن ەلدى وياتۋ، سىلكىندىرۋ، كوتەرۋ مۇراتىنا ومىرلەرىن ارناۋى تابيعي زاڭدىلىقتاي قابىلدانادى.

وسىنداي قالىڭ ۇيقىدا جاتقانداي قامسىز ەلدى ءبىر-اق كۇننىڭ ىشىندە ءدۇر سىلكىندىرگەن پاتشا بۇيرىعىنىڭ ء«سوزى كوپ ەمەس. دالەلسىز، ىڭعايسىز، توپاس جازىلعان كوپ بۇيرىقتىڭ بىرەۋى ەدى... جارلىقتا: «ون توعىز بەن وتىز ەكىنىڭ اراسىنداعى ازاماتتى قازاق ەلى اسكەر كەرەگى ءۇشىن تەزىنەن جيناپ، وكىمەت قولىنا تاپسىرۋعا كەرەك» دەگەن. بۇل جىگىتتەر سوعىسقا قارۋ ۇستاپ كىرىسەتىن اسكەر ەمەس. سوعىس كومەگىنە كۇش قوساتىن ءبىر جابدىق ەسەبىندە».  پاتشالىق بيلىك يمپەريا قۇرامىنداعى تۇتاس ءبىر حالىقتاردىڭ تاعدىرىنا نەمقۇرايدى قاراپ، قورلىق، مازاق سيپاتىنداعى زاڭدار مەن ەرەجەلەر قابىلداپ، مۇلدە  سەنىمسىزدىكپەن قاراعاندىعىنىڭ ءبىر كورىنىسىنە وسى «دالەلسىز، ىڭعايسىز، توپاس» جارلىقتان-اق كوز جەتكىزەمىز.

جارلىقتى العاننان كۇننەن باستاپ «مىناۋ – كەزى كەلگەن، جاقسى ورالعان كوڭىلدەگى ارماندى جاقسىلىقتىڭ ءبىرى» دەپ قانا قابىلداعان  ورىس ۇلىعى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىلىستەرگە ۇشىراپ، ماسقاراسى شىعىپ جاتقان يمپەريانىڭ مۇددەسىن ەمەس، وسى جارلىق ارقىلى تەك ءوزىنىڭ جەكە باسىنا كەلەتىن پايدانى عانا ويلايتىن، پاسىق توپاس جان. وسى قالپىندا بۇيرىقتى ەلگە جەتكىزۋ ءۇشىن الدىمەن جارمەڭكەدەگى كەڭسەسىنە جيناعان بولىستارعا جەبىرباەۆ، وسپان ءتارىزدى قۇلقىن قۇلىنا اينالعان جەرگىلىكتى ءتىلماشتار ارقىلى كۇندەلىكتى كوپ قاعازدىڭ بىرىندەي نەمقۇرايدىلىقپەن اۋدارتىپ وقىتادى.

م.اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» پوۆەسىنىڭ ءتىلى جازۋشى شىعارماشىلىعىنىڭ باستاپقى كەزەڭدەگى تۋىندىلارىنان بارىنشا ەرەكشەلەنەدى. اسىرەسە پاتشالىق ۇلىقتار مەن ولاردىڭ ماڭايىندا جۇرگەن جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەردى، ءتىلماشتاردىڭ ارەكەتتەرىن اشقانداعى لەكسيكاسى بارىنشا، وتكىر، قاتال، شيراق، اششى. ونسىز دا قورعانسىز، كەڭ دالادا اداسقانداي بولىپ جۇرگەن قايمانا حالىقتى ۇيىستىرىپ، ۇيىمداستىرىپ، ءجون-جوسىق، باعىت-باعدار كورسەتۋگە ءتيىستى اتقامىنەرلەر مەن كەيبىر وقىعاندار بۇلاردى جاعىمپازدىق پەن ساتقىندىق جولىنا ءتۇسىرۋدى ماقسات ەتكەن پاشالىق بيلىكتىڭ قۋلىق-امالدارىنا باسىبايلى كونىپ، سولاردىڭ سويىلىن سوعىپ، ارامزا نيەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋلارىنا قىزمەت ەتپەك. سول كەزەڭنىڭ عانا ەمەس، كەيىنگى كۇندەرگە، ونداعان جىلدارعا دەيىن بويدان كەتپەستەي سىڭگەن  جۇقپالى، قاتەرلى اۋرۋداي بۇل پاسىق مىنەز ەلدىڭ، ۇلتتىڭ ۇلكەن ءبىر قاسىرەتىنىڭ  ءتۇپ-تامىرىنا اينالىپ بارا جاتقان.

«بويعا سىڭگەن داعدى بويىنشا، قىزمەتكە كىرىسكەننەن بەرگى كوزدەگەن نىسانا مال مەن اتاق، جىلى، جايلى ورىن تابۋعا عانا ارنالعاندىقتان، سىرت كورىنىسى بولماسا، ىشىندە قۇرالعان نەگىزدى پىكىر، باعىت جوق، ەل قامى، كوپ مۇڭى دەگەننەن «قالىڭ جۇرت تۇرمىسىنا جايلى، جايسىز بولار ما؟» دەگەن سۇراقتاردان باسى دا، جۇرەگى دە امان» ءبىلىم، سانا جاعىن جاداعاي تاستاعان ءتىلماشتار ارقىلى سوراقى تۇردە جەتكىزىلگەن  بۇيرىق ەل ىشىنە اشىق كۇندە جاي تۇسكەندەي اسەر ەتتى. «بۇرىن الدىنا وڭاي ءتۇسىپ، قالاعان بەتكە وڭاي بەتتەيتىن قازاق بۇگىن ءبىر قىڭىرلىق بەلگىسىن بەتىنە شىعارىپ، مەڭىرەۋ، مىقتى قابىرعانى كوتەرىپ، تۇرعىزىپ كەلە جاتقانداي بولدى»، - دەپ، الداعى داۋىلدى وقيعالاردىڭ تۋىنداۋىن تەرەڭنەن تارقاتادى اۆتور.

راسىندا، پاتشانىڭ بۇل جارلىعى جالعىز قازاق حالقى عانا ەمەس، وتارلىق ەزگىنىڭ كەبىن كيگەن بۇكىل ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ تاعدىرىنداعى بەتبۇرىستى، قيلى كەزەڭ ەدى. بۇعان دەيىنگى وزگە مازاق، قورلىقتىڭ بارىنە كونىپ كەلگەن حالىقتار ەندى بۇكىل ەر-ازاماتىن قويشا ءتىزىپ الىپ، الىستاعى مايدانعا، ال ەڭ سوراقىسى - وزگە حالىقتاردىڭ ەركەگىندەي قولىنا قارۋ ۇستاپ سوعىسۋ ءۇشىن ەمەس، جەر قازىپ، جۇك تاسيتىن قارا جۇمىسقا، اشىعىن ايتقاندا، قۇل ەسەبىندە اكەتىلەتىن مازاقتى كورگەندە، اشۋلى، جات مىنەزگە، كوشىپ، كونبەۋشىلىك، جاپپاي قارسىلىق ارەكەتكە بەت بۇردى. ويتكەنى، باقتىعۇل، ۇزاق، جامەڭكە سىندى نوقتاعا مويىنسۇنعىسى كەلمەگەن جەكەلەگەن اساۋ جاندار ەمەس، بۇل جولى بۇكىل ەل، ۇلت باسىنا بۇعان دەيىن بولىپ كورمەگەن قاتەر تونگەن-ءدى. وسىلايشا، الەمدە بولىپ جاتقان داۋىرلىك وقيعالاردىڭ تولقىنى رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنداعى بۇراتانا حالىقتارعا دەيىن شارپىپ، ولاردىڭ تاريحىنداعى ۇلى توڭكەرىستى كەزەڭ كەلىپ جەتكەن.

قارسىلىقتىڭ العاشقى قادامى جارمەڭكەنى تالاق تاستاۋدان باستالدى.  «قىزىلدى-جاسىلدى پۇل لاپكەسى، قاڭىلتىر-قالايىسى جىلتىراعان ىدىس-اياق لاپكەسى، كەڭ مايدانداي مال بازارى، ۇساق ءمالىش لاپكەلەرى، جالبىراعان قارا-قىزىل بىلعارىلار، توڭكەرىلگەن شويىن قازان، جەز شاۋگىمدەر، سالپىلداعان ەر-تۇرمان، - ءبار-ءبارى دە الباننىڭ كەرەگى ءۇشىن جاسالسا دا، ءبىر-اق كۇننىڭ ىشىندە كەرەكسىز دۇنيە بولىپ، جايراپ قالدى». ەرەۋىلدىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە قارقارا جارمەڭكەسى ارقىلى ءجۇرىپ جاتقان حالىقارالىق ساۋدا توقتادى. تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ ءبارى ادىرا قالىپ، ەرتەڭگى بۇلىڭعىر، بەيمالىم كۇندەردە نە كۇتىپ تۇرعانى، ۇلتتىڭ، ۇلىستىڭ تاعدىرى نە بولاتىنى ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن بارشانى تولعانتتى.

 «ەل اپاتتى سەزدى... جايلاۋدىڭ بارلىق جانىنىڭ اۋزىندا نە قىلۋ، نە ايتۋ كەرەك؟ بولىستار نە دەيدى؟ اقساقال، باسشى، ۇلكەندەر نە دەيدى؟ نە جاۋاپ بەرەدى؟ ازاماتىن قيا ما؟ قولىنان وققا بايلاپ، ۇلىق قولىنا بەرە مە، بەرەمىن دەي الا ما؟ جوق، ارتىنا الاڭداي ما؟ ۇلىق نە ايتادى؟ نە ىستەيدى؟ وسى سياقتى شەشىلمەيتىن ءتۇيىن، قارعىستاي قيىن جۇمباقتىڭ الدىندا قاباعى قاتىپ، دەمىن ىشىنە جيىپ، ساعات سايىن جاڭالىق كۇتتى». بۇلايشا داعدارعان جۇرت، ءار اۋىل وزدەرى سەنىپ ءۇمىت ارتقان بەدەلدى دەگەن كىسىلەرىنە ءۇمىت ارتىپ، سولاردىڭ اۋزىنا قارايدى. «دوڭگەلەك ساز سەرىكباي، اۋباكىردىڭ اۋزىنا قاراپ، قارقارا، لاباسى، سىرت جايلاعان ەلدەر جامەڭكەدەي قاريا، ۇزاقتاي باتىرىنىڭ اۋزىنا قاراپ، سولاردان جاۋاپ كۇتىپ ەدى. ەرتەڭدى كەش وسىلارعا كارى-جاسى، بولىس ءبيى، سالەمشى-ەلشى ايىقپاي شۇبىرىپ كەلىپ جاتقان».

الايدا مۇندايدى كۇتپەگەن «البان ءىشىنىڭ ۇلكەن-كىشى، جاقسى-جاماندارىنىڭ ءبارىنىڭ سوزدەرىندە تۇكپىر ءورىس جوق. ىستەيتىن ءىستىڭ ەم-دومى جوق». بالاداي اڭقاۋ حالىق، وسى كۇندەرى جارمەڭكە ۇستىنە تونگەن قارا بۇلتتى ءسوز قىلىپ، ۋاقىت پەن زاماننىڭ كەلبەتى مۇلدە وزگەشە بولا تۇرا، باياعىسىنشا ميستيكاعا سەنىپ، ىرىم-جورالاردان جاقسىلىق كۇتەدى. ۇيىمداسۋدىڭ، بىرىگىپ ارەكەت ەتۋدىڭ جولىن ىزدەۋمەن ەمەس، نانىم-سەنىمدەرگە بوي الدىرىپ، ارۋاققا سەنىپ اداسادى.

قالىڭ جۇرت اۋىزدارىنا قاراپ وتىرعان ەل كىسىلەرى ءبىر شەشىم تابۋدىڭ امالىن ىزدەپ، اينالىپ كەلگەندە بي-بولىستاردىڭ ەمەس، البان رۋىنىڭ قادىرلى اقساقالى جامەڭكەنىڭ اۋلىنا جينالعان. ەلدىڭ بەتكە ۇستار ادامدارىنىڭ باسى قوسىلعان العاشقى جيىنعا ءسوزىن ارناعان جامەڭكە قاريا بۇرىنعى قازاق حالقىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنا توقتالىپ، وتكەن زامانداردان تارتا كەلىپ، ەندى مىنا كۇنگە جەتىپ، ەلدىڭ باسىنا تۇسكەن قيىندىقتان شىعۋدىڭ جولىن تابۋدى كەڭەسۋگە شاقىرادى. مىنەكي، وسى جيىندا ۇزاق باتىردىڭ وزىنە دەيىن ءسوز العانداردىڭ وي-پىكىرلەرىن تۇجىرىمداي كەلىپ: «ەل امان ەدى، جايلاۋى جاراسىپ ەدى. قارىن شاشى الىنباپ ەدى دەيسىڭ. قازاقتىڭ اياعىنا جەم ءتۇسىپ، ۇلى بويىنا وق تيگەنى بۇگىن بە ەكەن؟ موينىڭا بۇعالىقتىڭ تۇسكەنى الدەقاشان ەمەس پە ەدى؟ بۇگىن تۇقىرتىپ، ءبىرجولاتا شوكتىرگەلى تەمىر قولى قۇلاققا كەلىپ جابىسىپ وتىر. باياعىدان قورىققاندا نەدەن قورقىپ، سيىنعاندا نەدەن ساقتا دەپ سيىنىپ ەدىڭ؟  كوپتەن تورىپ، وبىرداي وبىپ كەلىپ، ەندى تۇگىڭمەن جالماعالى وتىرعانى وسى. بۇل بۇگىن ەمەس، كوپتەن كەلگەن پالە دە. ەندى جەتەر جەرىڭە جەتتىك... ايتقانىڭداي اساۋ بولساڭ، ەندى تۇياق سەرپەتىن شاعىڭا كەلدىڭ. ابۇيىردىڭ اشىلىپ، مول داۋلەتتىڭ اقتارىلاتىن كۇنى مىنە ەندى تۋدى... ەل بولار بولساڭ ەندى سىرەسىپ، ۇستاسىپ كور... شىدايمىن دەپ ۇستاس.. مەن ايتسام، سونى ايتام. جوق، ولاي ەمەس بولاتىن بولسا، انە ۇلىعىڭ، بار دا ۇسىنا بەر!.. – دەگەن جالىندى، ەكپىندى، اشۋلى تولعاۋىنان پاتشالىق وتارلىق بيلىكتىڭ قازاق  ەلىنە قاتىستى جۇرگىزىپ وتىرعان وزبىرلىق ساياساتىنىڭ سان قاتپارلى قۇپياسىنىڭ سىرلارى اشىلعان. جامەڭكە سىندى ەل اقساقالدارىنىڭ «باس امان، جۇرت تىنىش» دەگەن تۇجىرىمىنىڭ تەك قانا سىرت كورىنىس، ال شىندىعىندا، تۇبەگەيلى، تەرەڭنەن الىپ قاراعاندا «مويىنعا بۇعالىقتىڭ تۇسكەنى» باياعىدان، جارلىقتىڭ شىعۋى سونىڭ زاڭدى جالعاسىنداي، ەندى سىرتتاي وزىمەن-ءوزى ەركىن بولىپ جۇرگەندەي ەلدىڭ شىن مانىندەگى اۋىر، قورعانسىز، وتارلىق ەزگىدە وتىرعان تاعدىرى ءبىرجولا شەشىلەتىن مەزگىل كەلگەنىنەن حابار بەرەدى. 1916 جىلعى يۋن جارلىعى سونىڭ العاشقى، ءارى ەڭ ۇلكەن دايىندىعىنداي ادەيى ويلاستىرىلعان شارا ەكەندىگى كۇمانسىز.

جامەڭكە اۋلىنداعى العاشقى جيىن «بالا بەرمەيمىز» دەگەن اۋىزشا باتۋامەن تارايدى. ال، بالا بەرمەگەندە نە ىستەۋ كەرەك، قانداي قارسىلىق شارالارىن جاساۋ قاجەت، ونى كىمدەر قالايشا ۇيىمداستىرىپ باسقارادى، ەلدىڭ دايىندىعى نە حالدە، ەرتەڭ ەلدى باسۋعا شىعاتىن قارۋلى اسكەرگە قالاي قارسى تۇرامىز، قولدا قارۋ بار ما، جوق پا، جوق بولسا قارۋدى قايدان تابۋ كەرەك، اقىرى جاعداي قيىنعا اينالعاندا نە ىستەۋ لازىم – مۇنىڭ ءبارىنىڭ جاۋابى بولمادى. «تاجىريبەسىز كوربالا اقىل بۇل ءىستى قۇر عانا اشۋمەن شەشتى.  ماسەلە قالىڭ ەلدىڭ تۇگەل ەرەۋىلدەگەن قىڭىرلىق، قارسىلىق بەتىمەن شەشىلدى. بىلمەگەنىن كومەسكى كۇيدە قالدىردى»، -  دەپ باياندايدى اۆتور.

ال، جۇرتتىڭ بىلگەنىنەن بىلمەيتىنى، انىعىندا الدەقايدا كوپ ەدى. پاتشالىق ۇلىقتاردىڭ قازاققا قانداي اپات، قاساپ-قىرعىن ويلاستىرىپ جاتقانىنان، ياعني ءوزىنىڭ قولاستىنداعى حالىققا قانشالىق جاۋلىق، زۇلىمدىق نيەتپەن قارايتىندىعىنان ەل مۇلدە بەيحابار-تۇعىن.  

عالىم-زەرتتەۋشى تۇرسىن جۇرتباەۆ «بەيۋاق» زەرتتەۋ ەڭبەگىندە ەرەۋىلگە شىققان ەلگە پاتشالىق بيلىكتىڭ جۇرگىزگەن جازالاۋ شارالارىن ناقتى دەرەكتەر ارقىلى مولىنان جاريالاعان: «جازالاۋ شارالارىنان جەتىسۋ گەنەرال-گۋبەرناتورى فولباۋم دا شەت  قالعان جوق. 13 سەنتيابر كۇنى لەپسى ۋەزىنىڭ  باستىعىنا بەرگەن تەلەگرامماسىندا: «بارلىق  اسكەرلەر مەن كرەستياندارعا جەتكىزىڭىز: بۇلىكشىلىكتى جىلدام باسىپ، تاۋبەسىنە كەلتىرۋ  تەك ءبىر عانا جولمەن ىسكە اسادى. ول ءۇشىن تاجىريبە رەتىندە ەڭ بۇلىكشىل بولىستىڭ تاس-تالقانىن شىعارىپ، بىرنەشە ءجۇز ادامىن قىرىپ سالۋ ارقىلى وزگەلەرگە ۇلگى سابار بەرۋ كەرەك». ال مۇنداي قىرعىندى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءتيىستى قارۋ-جاراعى جەتكىلىكتى كاسىبي ارميا كەرەك ەدى. جوعارى جاقتان ونداي كومەك تە كەشىكپەي بەرىلگەن.

«1916 جىلى 23 اۆگۋستە پاتشا قول قويعان مانيفەستە: «قۇدايدىڭ قايىرىمدىلىعى ارقاسىندا... مەملەكەت قورعانىسىن كۇشەيتۋ  ماقساتىمەن جەتىسۋ كازاك اسكەرىنىڭ قۇرامىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءبىز وسى اسكەري بولىمشەگە كازاك ەرىكتىلەرىن شاقىرۋعا جارلىق بەردىك...» ...وسى مەرزىم ىشىندە فولباۋمنىڭ قولاستىنا مىنا وتريادتار كەلىپ قوسىلدى. 1) پودپولكوۆنيك گەيتسيكتىڭ وتريادى – 737 جاساعى بار ەكى روتا، ەكى زەڭبىرەك باتارەياسى، ءبىر كازاك جۇزدىگى، ساپەرلار بولىمشەسى، 160 اتتى بارلاۋشى. 2) پودپولكوۆنيك الاتىرتسەۆتىڭ وتريادى – ءتورت اتقىشتار روتاسى، ءبىر زەڭبىرەك باتارەياسى، ءبىر كازاك جۇزدىگى، ءتورت پۋلەمەت، ساپەرلار بولىمشەسى. 3) ءاندىجان-نارىننان كەلگەن كاپيتان ءبۋرزيدىڭ وتريادى – ءۇش اتقىشتار پولكى، ەكى تاۋلى جەردە قويىلاتىن زەڭبىرەك، كازاكتار جۇزدىگى، ءتورت پۋلەمەت، 80 اتتى بارلاۋشى، ساپەرلار بولىمشەسى.  4)  240 ادامنان تۇراتىن ءسىبىر جاساعى جانە 28 اتتى بارلاۋشى. 5) 243 ادامدىق سامار جاساعى. 6) ساراتوۆ جاساعى جانە ەكى كازاك جۇزدىگى. بارلىعىن قوسىپ ەسەپتەگەندە جەتىسۋعا قۇرامىندا 8750 ادامى بار 35 روتا، 3900 قىلىشتى 24 كازاك جۇزدىگى، 16 زەڭبىرەك، 47 پۋلەمەت جىبەرىلدى». (ت.جۇرتباەۆ «بەيۋاق»، قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى، 7 توم، 60-61 بەت). وسىلايشا پاتشالىق بيلىك ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ماسقاراسى شىعىپ، جەڭىلىستەرگە ۇشىراپ جاتقانىمەن، قۇرامىنداعى بۇراتانا حالىقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنەن ودان بەتەر قورىققانى بايقالادى. جازالاۋ شارالارىنىڭ دا ايرىقشا زۇلىمدىعى سونىڭ سۇرقيا سالدارى.

 

«قيلى زاماندا» ەلدى ۇيىستىرىپ، بىرىكتىرۋگە، سول جولدا ءوز باستارىن قاتەرگە تىگىپ، تۋعان حالقى ءۇشىن  قۇربان بولۋعا دايىن اسىل ازاماتتاردىڭ ىسىنە مۇلدە كەرەعار، تەك قانا جەكە باسىنىڭ كۇيىن كۇيتتەپ، مال مەن دۇنيە دەڭگەيىنەن شىعا الماعان، سول ءۇشىن ىشتەن ىرىتكى سالىپ، ەڭ وكىنىشتىسى، اشىق  ساتقىندىققا بارىپ، تالاي بوزداقتاردىڭ قانىن موينىنا جۇكتەگەن دۇنيەقوڭىز نادان بايلاردىڭ، ارامسيراقتاردىڭ ارەكەتى جەرىنە جەتە اشكەرەلەنگەن. سولاردىڭ ءبىرى – تۇڭعاتار باي. ەرەۋىل كۇندەرىنە دەيىن-اق، ادىلدىك جولىندا ءاردايىم ۇلىقتارمەن ۇستاسىپ كەلگەن ۇزاقتىڭ بىرگە تۋعان اعاسى تۇڭعاتار وعان مۇلدە كەرەعار بەينە، مال سوڭىنا ءتۇسىپ، ءوزى دە مالدىڭ كەيپىنە جەتكەن دۇنيەقۇل، دۇلەي پەندە. قارا باسىنىڭ عانا اماندىعىن ويلاپ، وزگە ەلدىڭ ءۇنسىز باعىنۋىن ءجون كورگەن ول ۇزاقتىڭ ەلدى باستاپ شىققان ارەكەتىن جاقتىرماي، جولىن بوگۋگە تىرىسادى.

-                ۋا، جانىم، نە قىل دەيسىڭ ەندى؟!. كەشە ۇلىق جالعىز مەنى كوزدەگەن بولسا، بۇگىن بار الباننىڭ بالاسىن قوسا كوزدەپ، قوسا ىزدەيتىن بولىپ وتىر. ىزدەدى دەپ ولە قالايىن با؟ ۇلىققا قاي قىلىعىم جاعۋشى ەدى مەنىڭ؟ جەر ۇستىندە جۇرمە، ءۇنىڭدى شىعارما، قاتىن بول، دەيدى. سونىڭ بارىنە باس يە بەرەيىن بە؟ «باسقا ۇرسا - ءول، ارتقا ۇرسا – كون» دەيسىڭ عوي. ويتەتىن بولسام،  اكەم ساۋرىقتىڭ ارۋاعىنان ساداعا كەتسەم بولماي ما؟! نە ايتپاقسىڭ؟ نە قىل دەيسىڭ؟ ءتورت-بەس سولدات كەلىپ-كەتكەن ەكەن، شوشىعانىڭ سول ما؟ كورمەگەن قۇقايىم با ەدى؟، - دەگەن سوزدەرىنەن ۇزاقتىڭ ىشتەگى اشۋىنىڭ سىرىن، باتىردىڭ بار بولمىسىن، ونىڭ ۇستانعان قاعيداسىن، ءوزىن عانا ەمەس، ەل-جۇرتىن دا باسىنۋعا، قورلاۋعا ەشقاشان، ەشقانداي جاعدايدا كونبەيتىن ۇلى نامىستىڭ ادامى ەكەندىگىن ۇعىنامىز. ەجەلدەن ارالارىنا وت تۇسكەن اعايىندىلار ءبىر-بىرىنە تۇبەگەيلى قارسى بولاتىن. ونىڭ سەبەبى دە سونشالىق اۋىر، قايعىلى. تۇڭعاتاردىڭ ۇزاقتى توقتاتپاق بولىپ ايتقان ۋاجىندەگى «ارۋاق دەسەڭ، قوي» دەگەن ءبىراۋىز ءسوزى ەرتەرەكتە باتىردىڭ باسىنان وتكەن اسا ءبىر وكىنىشتى، قايعىلى جاعدايدى كوز الدىنا كەلتىرىپ، ونىڭ بويىندا ونسىز دا بۋلىعىپ، تىعىلىپ كەلگەن بار اشۋىن، جارالى جۇرەگىن تاعى ءبىر اياۋسىز ءتىلىپ وتكەندەي ەدى.

 «ارۋاق، ارۋاق» دەيدى-اۋ، قارا بەت! قاي ارۋاقتى ريزا قىلىپ ەدى؟ ماعان ارۋاق وسىنى قابىلدايدى دەرلىك بۇنىڭ نە قاسيەتى بار ەدى؟ ءتىرى تۋىسقان، ءولى ارۋاقتى كۇڭىرەنتكەن قىلىق وسىدان شىقپاپ پا ەدى؟ مەنىڭ ەت جۇرەگىمدى ورتەگەن سۇمدىق ءىس وسىنىڭ ىستەگەن ءىسى ەمەس پە ەدى؟» دەگەندە، بەيۋاقىتتا اۋىر ويمەن قۇلازىپ وتىرعان كارى باتىردىڭ كوز الدىنان وتكەن داۋرەننىڭ ءبىر اۋىر قايعىسى شۇبالتىپ، كولدەنەڭدەگەندەي بولدى.

موينىنا ورالعان الا ارقان قازىر دە قاپ-قارا، قان ارقانى سياقتى. قانى قاشقان كوكشىل جۇزىندە ءولىم تاڭباسى. اقىلدى، تەرەڭ سۇلۋ كوزدەرى جۇمىلعان. سوندا دا جاس بالاداي جازىقسىز اق جۇزىندە «اكەتاي» دەپ قاتتى تىلمەن جابىسقان اۋليەلىك تازالىعى بار. بۇل سۋرەتتىڭ باتىر كوز الدىنان وتكەنىنە 15-20 جىل بولسا دا، ءومىر بويى، ءالى كۇنگە شەيىن ءبىر ويمەن قينالىپ، ءوزى وزىمەن مۇڭداسقانداي بولعاندا، وسى ءپىشىن باتىر ءومىرىنىڭ زور كۇناسى سياقتانىپ، ۇدايى ەلەستەپ تۇرۋشى ەدى. بۇگىن سول ەرتەدە وتكەن سۇمدىق كۇنى جاڭا عانا بولىپ وتكەندەي، ەرەكشە اۋىرلىقپەن قايتادان كەلىپ، قان جۇرەگىن قاپتاي باسقانداي بولدى.

باكەي – ۇزاق باتىردىڭ وزىنەن تۋعان بالاسى. ەكى-ءۇش ۇلدىڭ ورتاسىنداعى جالعىز سۇلۋ قىزى ەدى. بار بالاسىنىڭ ىشىندە ودان ىستىق، ودان قىمبات بولعان تۋماسى جوق ەدى. ۇزاقتاي باتىردى ساي-سۇيەگىن بوساتىپ، ءبىر وزىنە ۇيىتقان باكەي بالا كوپ بالانىڭ بىرىندەي، الدەكىمدەي ەمەس، ەرەكشە ەدى. جاسىنان سۇلۋ بولعان ەستى باكەي تابيعاتتىڭ البان ىشىنە بەرگەن سيرەك سىيى سياقتى، وقىمىستى مولدا ەدى».

وسىناۋ ەرەكشە تۋعان ەستى، سۇلۋ، اقىلدى باكەي، ادەتتەگىدەي اتاستىرعان قۇيەۋىنە رازى بولماي، سۇيگەن ادامى، بىراق اكەسىنىڭ جاۋى بولىپ جۇرگەن قارلى الاتاۋدىڭ ار جاعىنداعى كورشىلەس قىرعىز مانابى اۋلىنىڭ جىگىتىمەن قول ۇستاسىپ قاشىپ كەتەدى. العاشقىدا بۇرق ەتكەن اشۋدىڭ جەتەگىمەن ۇزاق باكەيدى اۋلىنا قايتارىپ العان ەدى. ارتىنان كۇندىز-ءتۇنى جىلاۋدان كوز اشپاي، كۇن ساناپ سولىپ، ءوشىپ بارا جاتقان بالاپانىنا جانى اشىپ، اكەلىك مەيىرىمى تۇسكەن. ءسويتىپ جۇرگەندە، مۇندايعا جالعان نامىستان ولەردەي كورىنگەن تۇڭعاتارلار اقىلعا سىيمايتىن ايۋاندىققا بارىپ، اقىرى ۇزاقتىڭ ءوزى جوق كەزدە باكەيدى باتىردىڭ ءوز ۇيىندەگى شاڭىراققا اسىپ ولتىرەدى.

پوۆەستىڭ نەگىزگى تاقىرىبىنان شەگىنىس رەتىندە ۇزاقتىڭ بەينەسىن تولىقتىرۋ ورايىندا باياندالاتىن باكەي تاعدىرى تۋرالى ۇزىكتەن قانشا جەردەن ەر، باتىر اتانىپ جۇرگەنىمەن، ۇزاقتىڭ دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندە، اعايىننىڭ ايتۋىنان اسا الماعان وسال تۇسى اڭعارىلادى. «انشەيىندە مىقتى، الىپ تەنتەك ۇزاق استىنا ءمىنىپ كەلە جاتقان اتى تۋلاعانداي بولدى... تۋىسقان، اعايىن اۋزى بىرىكسە، الىسقا شىعىپ جۇرگەن ايدىن، انشەيىندەگى مىقتىلىق، رۋ شەبىنىڭ ىشىندە بوس ءسوز ەكەنىنە دە سوندا كوزى جەتتى». ەندى، ابدەن كۇش-قۋاتى ازايىپ، جاسى ەگدە تارقان كەزدە ەل-جۇرتى تىعىرىققا تىرەلگەن مىناداي قيىن اسۋعا، الىنباس قامالعا كەزىگىپ وتىر.

وتكەننىڭ مۇڭدى، مۇنارلى ەلەستەرى جانىن كۇيدىرىپ، وعان ەندىگى بۇكىل ەل باسىنان تونگەن قاتەردى بار بولمىسىمەن سەزىنگەن سەرگەك سانالى ۇزاقتىڭ كوڭىل-كۇيىن جەتكىزۋدە م.اۋەزوۆتەي ۇلى ءسوز زەرگەرىنىڭ ء«ار جەردە شاشىلعان اۋىلدار دا، قارالى كەشتە شاشىلعان قانداي بولىپ، كەشەگى شاشىلعان ءومىر شوعى سياقتانىپ» دەيتىن ءبىراۋىز سويلەممەن-اق جەتكىزىلگەن تۇعيىق تەرەڭ فيلوسوفيالىق تۇجىرىمىنىڭ ءوزى عانا ۇزاقتاي باتىردىڭ بۇكىل ءومىر جولىن، بارشا ءبىتىم-بولمىسىن بىلدىرەدى. ول عانا ەمەس، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وسى كۇي بۇكىل ەلدىڭ وتارلىق كەزەڭدەگى ابدەن ىدىراتىلىپ، ۇساقتالىپ، الەمدەگى ساياسي، ەكونوميكالىق ءارى الەۋمەتتىك ۇلى وزگەرىستەردەن مۇلدە شەتتەتىلىپ، جالپى ەلدىڭ دە ء«ومىر شوعىنىڭ شاشىلعان» كۇيىن قاپىسىز اڭعارتادى.  جالعىز  ۇزاقتاي باتىردىڭ عانا ەمەس، سونداي جۇزدەگەن، مىڭداعان ەرلەردىڭ، اقىلى تاسىعان شەشەن، بيلەردىڭ، ودان دا تەرەڭىرەك تارتساق، شوقان، ابايداي ادامزاتتىق اۋقىمداعى دانىشپانداردىڭ دا بويىنداعى كۇش-قۋاتى، اقىل، قايراتى، ىستىق جۇرەكتى جالىندى كەزىنىڭ بارلىعى اۋىل، اعايىن، ايماق  اراسىنداعى ۇساق تىرلىك، بولىمسىز، بايانسىز ىستەرگە ءراسۋا بولدى دەسەك، قاتەلەسە قويماسپىز.

«قيلى زامانداعى» باكەي بەينەسى تاريحي ساباقتاستىقتى، ۋاقىت، زامان، ءداۋىر شەڭبەرىندەگى سان قيلى وقيعالار تاراۋلارىنىڭ تۇبىندە قايتا تۇيىسەتىن جالعاستىعى مەن تۇتاستىعىن مالىمدەيدى. جەكە ادام ومىرىندەگى، وتباسىلىق كولەمدەگى وقيعا بولسىن، ەل شەجىرەسىمەن ۇشتاسىپ، ەشنارسە، ەشقاشان ءىز-ءتۇزسىز، بەلگى-بەدەرسىز جوعالىپ كەتپەك ەمەس. باكەيدىڭ قايعىلى، ايانىشتى ءولىمىنىڭ وكىنىشى كوتەرىلىس كۇندەرىندەگى اشۋ-ىزاعا، قايناعان كەككە تولى كوڭىل-كۇيگە قوسىلا كەلىپ، ۇزاق باتىردى سوڭعى قادامعا، اقىرعى شەشىمگە، ۇلى تاۋەكەلگە باستايدى.  باتىر ءوزىنىڭ بۇل كوتەرىلىستەن امان قالماسىن ىشكى تۇيسىگىمەن، بار بولمىسىمەن سەزەدى، بىلەدى. سونى بىلە تۇرا، العان بەتىنەن قايتپايدى. نىق بەكىنگەن سەنىممەن، ۇلى نيەتپەن باردى. كەشەگى كۇندەرى جويقىن قارا كۇشتىڭ يەسى، بۋىرقانعان باتىر بولا تۇرا، ۇزاق تا ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعان ادام، جار سۇيگەن، پەرزەنت قىزىعىن كورگەن اياۋلى اكە. جۇرەگى، جانى جارالى، بويىندا قايعى مەن قاسىرەت تابى ساقتالعان سەزىمتال جان.  بالكىم، سوندىقتان دا «بۇل كۇنگە شەيىن قورعانشاقتاپ، جالتاقتاپ، تىرشىلىكتى جابىسىپ ءسۇيىپ كەلگەن قوماعاي تىلەك ەندى لاپ ەتىپ جانىپ، ءسونىپ قالعانداي. ءولىم، ءولىمدى عانا تىلەگەندەي. ومىرىندە جاسىرىپ، تىعىپ كەلگەن ىشتەگى ۋىنان قازىردە ماسايعانشا سەمىرگەندەي بولىپ: «دايىنمىن، ال مەنى... قالقامنىڭ الدىنا قارا ءجۇزدى بولىپ بارمايتىن قىلىپ، كوپ نيەتىنىڭ قۇرباندىعى قىلىپ ال...» -دەپ، الاسۇرعان باتىردىڭ بەينەسىن مۇحتار اۋەزوۆ ەرەن ەرىك-جىگەردىڭ، تەرەڭ سەزىمنىڭ، زور قاسيەتتىڭ، كىرشىكسىز تازالىقتىڭ يەسى رەتىندە اسقاق باياندايدى.

«قيلى زامانداعى» ۇزاق باتىر وبرازىنىڭ تەرەڭىنە بويلاي وتىرىپ، ءبىزدىڭ ويىمىزعا «قاراش-قاراش وقيعاسىنداعى»  باقتىعۇل بەينەسىنىڭ كەلۋى زاڭدىلىقتاي.  ءبىر قاراعاندا، ۇزاق پەن باقتىعۇل بەينەلەرىنەن كوپ ۇقساستىق كورىنەر ەدى: ەكەۋى دە ەر ازامات، باتىر، نامىسشىل، ءور تۇلعالى، ويلى، سانالى; ەكەۋى دە ءىس-ارەكەتتىڭ ادامى، ادال ەڭبەكقور، مال جيسام، بايىسام دەگەن تاياز ويلاردان جوعارى تۇرعان پاراساتتى جاندار; بالالى-شاعالى، اۋدەتىنىڭ اسىراۋشى-تىرەگى. اسىرەسە باقتىعۇل قاۋىرت ەڭبەك، شيراق قىزمەت ۇستىندە كوبىرەك كورىنەدى. الايدا ۇزاق پەن باقتىعۇلدىڭ وبرازدارىندا وسىنداي سىرتقى ۇقساستىقتار بولعانىمەن، ءتۇپ نەگىزىندە بارىنشا ۇلكەن، كونتسەپتۋالدى ايىرما بار.

باقتىعۇل قانشاما نامىسشىل، باتىل، ساناسى سەرگەك ازامات بولعانىمەن، ءوزى ءومىر سۇرگەن زاماننىڭ دەڭگەيىنەن اسا المادى. سوڭعى ساتتەرگە شەيىن سايماساي بولىسقا سەنىپ، ونىڭ ار جاعىندا جاتقان ارام پيعىلىن اڭعارۋعا دارمەنى جەتپەدى. تەك، ابدەن باسى كەتەيىن دەپ تۇرعان سوڭعى ساعاتىندا عانا ەسىن جيىپ، شۇعىل شەشىم قابىلداپ، قاشىپ شىققان. ونىڭ جاساعان قايراتى دا ءوز زامانىندا بولىپ كورمەگەن قايسارلىقتىڭ، ەرەكشە ەرلىكتىڭ، كوزسىز تاۋەكەلدىڭ ۇلگىسى بولا تۇرا، اينالىپ كەلگەندە جەكە باسىنىڭ كەگىن الۋمەن عانا شەكتەلدى.

 ال، ۇزاقتىڭ اۋقىمى، وي-ءورىسى، ءىس-ارەكەتىنىڭ مازمۇنى بۇدان الدەقايدا تەرەڭ ءارى جوعارى. ۇزاق ساياسي كوزقاراس تۇرعىسىندا بيىككە كوتەرىلگەن تۇلعا. ول ءبىر اۋىلدىڭ، ءبىر رۋدىڭ اينالاسىندا عانا ەمەس، بارشا ەلدىڭ باسىنداعى بۇعالىقتىڭ كەيپىن، ودان كەلەتىن قاۋىپتى انىق بىلەدى. وتارلىق بيلىك جۇرگىزىپ كەلە جاتقان قيانات پەن زورلىققا قارسى - ۇزاق بۇرىننان كۇرەسۋشى. سول ءۇشىن كەزىندە اباقتىعا وتىرىپ شىقسا دا، قايتپاعان، جاسىماعان قايسار جان. اينالاسىنداعى بەرەكە-بىرلىگىنەن ايرىلعان ەلدىڭ بارلىق قياناتتى ءۇنسىز عانا كوتەرىپ، كونىپ كەلە جاتۋىنا ءىشى قازانداي قاينايدى. وسىنداي تۇيىققا تىرەلگەندەي قاپاس كەزدە جارلىقتىڭ شىعىپ، ەندى وسى الاساپىران كۇندەردە عانا البان بالاسىنىڭ جيىلعاندىعىن كورىپ، مىسقىل ارالاسقان تاۋبەشىلىگىن ايتقانى بار. 

 

***

 

بۇعان دەيىن «ايتقانىنا كوندىرىپ، ايعىرسىپ قامشى ءۇيىرىپ، ىسقىرىپ» ىقتىرىپ ۇيرەنىپ قالعان مومىن ەلدىڭ ءبىر-اق ساتتە جات مىنەز تانىتىپ، قارسىلىققا بەت بۇرعانىن بايقاعان ۇلىقتار ەندى ەلدىڭ اراسىنا تىڭشىلارىن جىبەرىپ، «جۇلدىزى ىستىق سەنىمدى ءتىلشى، پايدالى اتارمان بولعان» راقىمباي بولىس ءتارىزدى ساتقىنداردىڭ ۇزاق، جامەڭكەلەر جايىنان جەتكىزىپ تۇرعان مالىمەتتەردى جيناقتاۋدا. پريستاۆتىڭ جانىندا وزگەلەردەن گورى شيراعىراق، ءبىلىم شالىمى ارتىق، قازاق بابىن كوپ باعىپ،  بايقاپ كورگەن ايلاكەر تەرگەۋشى دە بار. ول «...مۇندايدا قازاقتىڭ سەنەتىن كىسىسىن الدىمەن قىسىپ، وزگە توپتان جىرىپ السا، ارتى سۋ قۇيعانداي باسىلىپ قالاتىنىن» بىلەتىندىكتەن، الدىمەن ەل باسشىلارىن قاماۋعا الۋعا كەڭەس بەرەدى.  پاتشالىق بيلىك قازاقتى ىشىنەن ابدەن بارلاپ زەرتتەپ، وسال تۇسىن تاۋىپ الىپ، بۇل حالىقتى باسىندىرۋدىڭ، باعىندىرۋدىڭ وسىنداي ىشكى ايلا-تاسىلدەرىن، پسيحولوگيالىق امالدارىن ويلاپ شىعارىپ، سونى ۇدايى جۇرگىزىپ كەلسە، كەيىن كەڭەستىك، بولشەۆيكتىك بيلىك تە ءدال وسى جولدى اينىماستان قايتالادى. حالىقتىڭ بەتكە ۇستار، جول باستار وقىعان زيالى قاۋىمىن جويۋ ارەكەتى سول وتارلىق جۇيەنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان جىمىسقى، زۇلىم، قانىپەزەرلىك ساياساتىنىڭ ايناقاتەسىز جالعاسى بولعانى انىق. 

جامەڭكە اۋلىنداعى جيىننان سوڭ، ۇلىققا جاۋاپ بەرەتىن كۇن جەتكەندە قالىڭ البان رۋلارى «بالا بەرمەيمىز» دەگەندى ايتۋ ءۇشىن، جاپپاي اتقا قونىپ جارمەڭكەگە اتتانادى. «ۇشى-قيىرى، شەگى جوق تاسقىن سياقتانىپ توگىلۋدە، جيىلۋدا. باسى قارلى، جات سىرلى قالىڭ تاۋلار بۇل زامانعا شەيىن قاتپارلى قوينىنا تىعىپ كەلگەن سىرىن اشقانداي، قويىن-قوينىنىڭ بارلىعىنان لەك-لەك اتتىنى ءدامىلسىن-ءدامىل تاۋ قۇسىعىنداي اعىزىپ، كوك دالانى باستىرىپ جاتتى. تاۋ العاشقى رەت ەتەگىندە جازىلىپ جاتقان دالاعا قاباعىن ءتۇيىپ، قاسىن سىلكىپ، قولىن جايعانداي ەدى».

كەڭسە الدىنا جينالعان ۇلىقتار مۇندايدى كۇتپەسە دە سىر بەرمەگەن ءپىشىن تانىتىپ، ارالارىنداعى اككى، ءزالىم تەرگەۋشى پاتەرىنەن سۋرەت تارتاتىن اپپاراتىن العىزىپ، اقجەلكە كەڭسەسىنىڭ الدىنا قارا شۇعا جاۋىپ، دايىنداپ قويدى، ويتكەنى «ىشكى ەسەبىندە بىلمەگەن قازاق زەڭبىرەك پە، الدە نە دەر. بىلگەندەرى – الدىڭعى قاتارداعىلارى سۋرەتىمدى باسىپ الىپ قويىپ، ارتىنان قۋدالار دەپ جاسقانار دەگەن ەسەبى بار ەدى». تاڭقالارلىعى 1916 جىلعى كوتەرىلىستەن كەيىن تۋرا 70 جىل وتكەن سوڭ، الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە كەڭەستىك قاۋىپسىزدىك مەكەمەلەرى تاپ وسى ءادىستى، تەك بۇرىنعىدان ايىرماشىلىعى - ابدەن جەتىلگەن فوتو-بەينە تەحنيكالاردى پايدالانا وتىرىپ، الاڭعا شىققان جاستار مەن ستۋدەنتتەردى جاپپاي سۋرەتكە، بەينەكامەرالارعا ءتۇسىرىپ الىپ، ارتىنان جازالاۋ كەزىندە كۋا رەتىندە پايدالانعانى ءمالىم.  

«قيلى زاماننىڭ» ادەبي تۋىندى رەتىندەگى كوركەمدىك قۋاتتىلىعىن، جانە الەۋمەتتىك، ساياسي ەڭبەك رەتىندەگى ماڭىزدىلىعىن بىلدىرەتىن جارقىن تۇسى – قالىڭ البان رۋلارىنىڭ ەركەك كىندىكتىسىنىڭ بارلىعى اتقا قونىپ، جارمەڭكەنى بەتكە الىپ اتتاناتىن كەزى – «شاڭقاي ءتۇس كەزىندە ايتتوبەنىڭ اينالاسى جىبىر قاققان قارا بورىككە سىرەسىپ تولىپ، قالىڭ جىنىس قاراعايداي بولدى. يت تۇمسىعى باتپايتىن، سامساعان سارى قول، تۇيىلگەن جالپاق قارا بۇلتتاي بولىپ، كوك دالانى قاپتاي باسىپ، جارمەڭكەگە قاراپ بەت قويدى.

سالماقپەن باسقان قارا توپىر شابۋىلسىز، ايعاي-دىردۋسىز كەلە جاتسا دا، ەن دالانى  قاپتاپ العان كوپتىگىمەن تۇيىلگەن قاس، تۇتاسقان اشۋ، جۇمىلعان قارسىلىق ءپىشىنى سياقتاندى. جارمەڭكە جايلاۋ سىرىن، قارا بورىك ءتۇرىن، قورقىنىشتى ايدىنىن جاڭا عانا انىقتاپ تانىعانداي.

ءوز-وزىنە سەنگەن سياقتى سابىرمەن سىزدانىپ الىپ، تۇندەي باسىپ كەلە جاتقان قالىڭ قولدىڭ الدىندا جارمەڭكە ءبۇرىسىپ، شوڭقيىپ، جەرمەن-جەكسەن بولىپ، باسەڭدەپ بارا جاتقانداي».

وسى ۇزىندىدەن ەگەر ەلدىڭ ء«بىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ، تىزە قوسىپ، بىرلىك، تۇتاستىق تانىتار بولسا، المايتىن قامالى، جەڭبەيتىن قيىندىعى بولماستىعىن اڭعارتادى. پوۆەستەگى كەيىپكەر بۇكىل ەل بولىپ كورىنەتىن وسىنداي ساتتەردەگى ەپيزودتاردى اۆتوردىڭ ءوزى دە اسقان شابىتپەن، ەرەكشە سۇيسىنىسپەن، جوعارى پافوسپەن سۋرەتتەيدى. الاش كوسەمدەرىنىڭ قاسىنان تابىلىپ، قازاق حالقىن ەلدىككە، ازاتتىقا جەتكىزۋدى بارشا عۇمىرىنىڭ، بۇكىل شىعارماشىلىق، ەڭبەك جولىنىڭ ماۋەلى ماعىناسى، كۇرەسكەرلىك رۋحىنىڭ اسقاق جالاۋى ەتىپ وتكەن ۇلى م.اۋەزوۆتەي كەمەڭگەردىڭ ەلدىڭ تۇتاسقان، بىرىككەن ءساتىن ەگجەي-تەگجەيلى بايانداۋىنىڭ ءمانى ايقىن، ارينە. تۋعان حالقىن جانىنداي جاقسى كورەتىن سۋرەتكەر ونىڭ ماقتانارلىق دانالىعىن دا، كەرى تارتىپ، العا باستىرماي كەلە جاتقان بالالىق مىنەزى مەن بەيقامدىعىن دا قاباعى ءتۇيىلىپ، جۇرەگى سىزداي وتىرىپ جاسىرماي جاريالايدى. ماسەلەن، جارمەڭكەگە قارا «قالىڭ جىنىس قاراعايداي بولىپ» قاپتاپ كەلە جاتقان اتتىلى سامساعان سارى قولدىڭ الدىنان قىلىشتارىن شوشاڭداتىپ بەس-التى سولدات شىعىپ «اتتان تۇسىڭدەر» دەپ ارلى-بەرلى شاپقىلاعانىنا الدىمەن راقىمباي سياقتى جالداپتار تەز كونىپ، اتىنان ءتۇسىپ، ونىسىمەن قويماي، «ال ءتۇس، تۇسىڭدەر، - دەپ، ايعايلاپ ايتىپ، قاسىنداعى بەستى-وندى ءوز كىسىلەرىمەن ۇيلىعىپ اتتان ءتۇستى. بۇرىن بۇل جايدى اقىلداسىپ بايلاسپاعان ەل كىم تۇسكەنىن بىلمەسە دە، ايتەۋىر ءتۇسىپ جاتقاندار بولعان سوڭ، ءار جەردەن ءۇيىرىلىپ تۇسە-تۇسە باستادى. اياعىندا توپ-توپتىڭ ءبارى اتتارىن ءتۇيىپ-ءتۇيىپ تاستاپ، جاياۋلاپ قالدى.

باعانادان باعىپ اڭدىپ تۇرعان ۇلىقتارعا جاياۋ قازاق باياعىدان وزدەرى تانىپ، ءبىلىپ جۇرگەن جۋاس قازاق سياقتاندى. كەسكەكتەن بوسانعان ايۋداي، قۇبىجىقتاي كورىنىپ تۇرعان قارا جيىن ەندى داعدىلى تانىس ءپىشىندى قارا بورىكتى قازاققا ۇقسادى».  

قازاقستان تاريحىندا 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ءبىر اۋىر، قىرعىن، قاسىرەتكە تولى كۇردەلى كەزەڭ بولعانى ءمالىم. سول كۇندەردەگى قۇرباندىقتىڭ باسىم بولىگى قولاستىنداعى حالىقتارعا ناعىز جاۋىزدىق، دۇشپاندىقپەن قاراعان پاتشالىق يمپەريانىڭ ماقساتتى تۇردە جۇرگىزگەن باسقىنشىلىق ساياساتىنان بولسا، ەندىگى كوپ شىعىن ەلدىڭ ۇيىمسىزدىعى مەن بەيقامدىعىنان، اڭعال-اڭقاۋلىعىنان، اقىرى سەنگىشتىگى مەن بارىنشا تارتىپشىلدىگىنەن دە بولدى دەيمىز. اسىرەسە وسى «تارتىپشىلدىك» ۇعىمىنا ارنايى توقتالۋ لازىم. بۇل ارادا كۇندەلىكتى ومىردەگى، تۇرمىس-تىرشىلىكتەگى ت.ت.س. تەحنيكالىق تارتىپتىلىك ەمەس، قازاقتىڭ جاراتىلىسىنداعى، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرى، ادەت ينستيتۋتىنا ساي تۋعاننان بويىنا سىڭىرىلەتىن تارتىپتىلىك، قالىپتاسقان قوعامدىق قۇرىلىستى قابىلداۋ، قۇرمەتتەۋ، ۇلكەندى، لاۋازىمدى سىيلاۋ، قارسى ءسوز ايتپاۋ، الا ءجىپتى اتتاماۋ، بىرەۋگە قيانات جاساماۋ سىندى بولمىسىنداعى، جان-دۇيەدەگى، ساناداعى تارتىپتىلىكتى ايتامىز.     

بۇل ورايدا، م.اۋەزوۆتىڭ العاشقى كەزەڭدەگى وزگە شىعارمالارىنان «قيلى زاماننىڭ» باستى ايىرماشىلىقتارىنىڭ ءبىرى – مۇندا جەكەلەگەن كەيىپكەرلەردىڭ عانا ەمەس، تۇتاس حالىقتىڭ بەينەسى، اسىرەسە بۇكىل ەلدىڭ باسىنا تونگەن سىن-سىناق كەزىندەگى ءىس-قيمىل ۇستىندەگى مىنەزى مەن ەرەكشەلىگى سۋرەتتەلەدى. ياعني، شىعارمانىڭ باستى كەيىپكەرى – حالىق. زەرتتەۋشى ل.اۋەزوۆا جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە پوۆەستە «حالىقتىڭ ۇدايى كورىنىپ وتىرۋى ايقىن سەزىلەدى. 1916 جىلعى كوتەرىلىستى زەرتتەۋ بارىسىندا م.اۋەزوۆ كوپتەگەن فاكتىلەردى تالداي وتىرىپ، حالىقتىڭ تاريحي پروتسەستەگى پروگرەسسيۆتى، جەتەكشى ءرولىن تيپتەندىرۋگە ۇمتىلدى»، - دەپ جازدى. (ل.اۋەزوۆا يستوريا كازاحستانا ۆ تۆورچەستۆە م.اۋەزوۆا، الماتى «سانات»، 1997 ج.، 293 بەت.)

«قيلى زاماندا» ادەتتەگى، جايشىلىقتاعى ۋاقىت قانا ەمەس، ءتىپتى بۇكىل تاعدىردىڭ ءوزى قىل ۇستىندە تۇرعانداي قيىن، كۇردەلى كەزەڭنىڭ وزىندە جالپى قازاق حالقىنىڭ، ءتىپتى وتارلىق بيلىك تاراپىنان شىعارىلعاندىعىنا دا قاراماستان، بارلىق ەرەجە-تارتىپكە، بۇيرىق پەن زاڭدارعا باعىنۋدى مىندەت سانايتىن، قوعامدا قالىپتاسقان قاعيدالاردى بۇزباۋعا تىرىسىپ، سونىڭ جولىمەن ءجۇرۋدى پارىز دەپ ەسەپتەيتىن قوعامدىق، ساياسي ءتارتىبى وتە جوعارى قاۋىم ەكەنى ايقىن كورىنەدى. ماسەلەن، بىرنەشە مىڭداعان اتتىلى قالىڭ قول بولىپ، بار-جوعى ون شاقتى ۇلىقتىڭ ۇستىنە كەلىپ ترۇىپ، ولاردىڭ ء«بىر تال شاشىن دا تۇسىرمەگەن» بەيبىت جاعدايدا قايتا تاراپ كەتە بارادى.  ال سول زاڭعا باعىنعىش ەلگە ارنالعان زاڭداردىڭ ءوزى ادامدى، تۇلعانى قۇرمەتتەۋگە، ونىمەن ساناسۋعا، مۇددەسىن قورعاۋعا ەمەس، كەرىسىنشە ادامدى قورلاۋعا، ونى مۇلدە دەرلىك قاقىسىز قورعانسىز ەتۋگە باعىتتالۋى - بۇل باسقا ماسەلە. ەجەلدەن كوشپەلى وركەنيەتكە ءتان دەموكراتيالىق سيپاتتاعى زاڭدارمەن ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن قازاق جانە وزگە دە ورتالىق ازيالىق حالىقتار رەسەي قۇرامىنا كىرگەن كەزدەن باستاپ، پاتشالىق بيلىك الداۋ مەن قاناۋ، قيانات پەن زورلىققا باعىتتالعان، پاراقورلىق پەن ساتقىندىقتى ەنگىزىپ ورشىتكەن، ءبولىپ-جارۋعا، ارانداتۋشىلىققا يتەرمەلەگەن قيتۇرقى زاڭدار مەن جۇيەنى ورناتتى. ەگەر، تىم بولماعاندا، دەموكراتيا ۇعىمدارىنىڭ ەڭ قاراپايىم بەلگىسى بار زاڭدار جۇيەسى قولدانىلعاندا، تابيعاتىنان تارتىپپەن، زاڭمەن ءومىر سۇرۋگە بەيىم قازاق ەلىندە سول 18-19 عاسىرلاردىڭ وزىندە قۋاتتى، وركەنيەتتى مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالىپتاستىرۋعا ابدەن بولار ەدى.

پوۆەستە كوپشىلىكتىڭ، ءتىپتى، ادامشا سويلەسۋدى بىلمەيتىن ۇلىقتىڭ قامشى ۇيىرۋىنە دە «بيلىك يەسىنە قارسى شىعۋعا بولمايدى» دەگەن تۇسىنىكپەن امالسىز كونىپ كەلگەندىگى كورىنەدى. وسىنداي بۇلعاق كەزەڭدە جارلىقتىڭ شىعۋى ۇزاق جىلدار بويىندا جالعاسىپ كەلگەن ادىلەتسىزدىك پەن قياناتتىڭ، قورلىق پەن مازاقتىڭ ابدەن شەگىنە جەتكەندىگىن، بىتەۋ جارانى جارىپ جىبەرگەندەي فاكتورعا اينالدى. تىم الىستان باستالعان وتارلىق، بوداندىق جۇيەنى قاراپايىم كوپ ەل انىق ۇعىنا بەرمەيدى، «باسىڭا بۇعاۋلىقتىڭ تۇسكەنى بۇگىن بە ەدى» دەگەن ۇزاق سىندى كوكىرەگى وياۋ، سوندىقتان دا اشىق ادىلەتسىزدىككە قارسىلىق كورسەتۋگە بارىپ، سول ءۇشىن جازىقسىز جازا تارتىپ، پاتشالىق ۇلىقتاردىڭ تۇپكى نيەتى مەن ناعىز بەينەسىن جاقىننان بىلگەن ازشىلىق، زيالى قاۋىم وكىلدەرى عانا سەزىنەدى. كوپشىلىك، سول بۇرىنعىسىنشا، ايتىلعان سوزدەر مەن بەرىلگەن ۋادەلەرگە سەنىپ، قالىڭ قول بولىپ جينالىپ كەلىپ تۇرىپ، ەڭ سوڭعى، شەشۋشى ساتتە اتتارىنان ءتۇسىپ، كەلىسسوزدەرگە ۋاكىل جىبەرىپ ۇمىتتەنەدى. بۇدان قازاق حالقىنىڭ جالپى پاتشالىق بيلىككە، ەكى ارادا كەلىسىلگەن كەلىسىم-شارتتاردى تولىق ساقتاي وتىرىپ، ادالدىقپەن، اياعىنا دەيىن سەنىممەن قاراعانىن كورەمىز.

جارمەڭكە كەڭسەسىنە جاقىنداپ كەلىپ تۇرعان قالىڭ قولدىڭ الدىن توسقان ۇلىقتار: «ولاي بولسا، سايلاعان كىسىلەرىڭ ءجۇرسىن. ءبارىڭ سوندا دا بارمايسىڭ، كانە، كىم سايلانعان، ءجۇر! – دەگەندە، العاشقى ۋاقىتتا ءبىر سەكۋند جۇرت جىم-جىرت بولدى. بۇل ءتارتىپسىز (تەحنيكالىق ماعىنادا م.ك.) قالىڭ توپتىڭ بۇرىن باسقارۋ، باۋلۋ كورمەگەن، ۇيىمداسىپ رەتتەلىپ كورمەگەن ىڭعايسىز، دايىنسىزدىعىن كورسەتكەندەي بولىپ ەدى».

ۇلىقتاردىڭ شەكسىز، تەجەۋسىز بيلىككە يە بولىپ، سوعان ءىسىنىپ-سەمىرىپ سەنگەندىگى سونشا، الدىندا مىڭداعان ادام تۇرسا دا، تۇك كورمەگەندەي، سەزبەگەندەي، ەلەمەي اقجەلكە: «مىنالار كىم؟» دەيدى. وسى ءبىر ءساتتىڭ وزىنەن پاتشالىق بيلىك وكىلدەرى قاراماعىنداعى حالىقتى ەل قۇرلى ەسەپتەمەگەنىن، تەك قانا قاناۋعا، تالاۋعا عانا بولاتىن جابايى، يەسىز توبىر رەتىندە عانا قاراپ كەلگەندىگى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنەدى.

حالىقتىڭ شەگىنە جەتكەن نارازىلىعى، ۇزاق جىلدار بويى جالعاسىپ كەلگەن اشىق قاناۋ، ادىلەتسىزدىككە قارسىلىعىنىڭ ناقتى سەبەپتەرى ەل اتىنان سويلەۋگە شىققان تۇرلىعوجانىڭ اۋزىمەن ايتىلدى: «حان ادىلىنەن تايسا، قاراشىسى بۇزىلادى» دەگەن. بۇل كۇنگە شەيىن ءبىزدى بيلەپ كەلگەن پاتشا مىنا جارلىقتى شىعارامىن دەپ ەلگە ەكى ءسوز ايتتى. ادىلىنەن تايدى. ءبىز اق پاتشاعا قاراعالى ەلۋ جىل تولعان جوق، ەلۋ جىلعا شەيىن سولدات الماقشى ەمەس ەدى. ودان تاندى، بۇل – ءبىر، - دەپ، وڭ قولىمەن سول قولىنىڭ بارماعىن باستى. – ءبىر سوم جيىرما تيىننان ارتىق تۇتىننەن رامات الماقشى ەمەس ەدى، بيىلعى جىل جيىرما ءبىر مەن قىرىق بەستىڭ اراسىنا كەلگەننەن الىم الدى، ارتىق الدى. بۇل – ەكى. جەردى الدى، قونىستى الدى. ەل كۇن كورىپ وتىرعان سۋدى الدى. بۇل – ءۇش. ءوز جەرىمىزدى وزىمىزگە ساتتى... ءبىز وگەي بالا ەسەپتى بولدىق... ۇلىقتىڭ ءادىلمىن دەگەن پاتشانىڭ ءبىر سوزىندە تۇرماي، ەكى ايتقانىنا ەل كوپتەن بەرى نارازى بولاتىن».

كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى، كەيىن وزگەلەرمەن بىرگە ەلى ءۇشىن جازىقسىز قانى توگىلگەن قۇرباندىق تۇرلىعوجا جاريالاعان وسى سوزدەردە وتارلىق ەزگىگە تۇسكەن قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى تومەندەگىدەي بىرنەشە كۇرەتامىرلى جايتتار اتالادى:

-                بىرىنشىدەن، پاتشالىق بيلىكتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ەكىجۇزدى ساياساتىن اشكەرەلەۋ ءۇشىن جەكەلەگەن ادامدار ەمەس، بۇكىل ەل بىرىكتى. 

-                سونىڭ ىشىندە - ارتىق الىم-سالىقتاردىڭ جينالۋى; جەردى الۋى; قونىستى الۋى; سۋدى الۋى; ءوز جەرىن وزىنە ساتۋى; ەلدىڭ وگەي بالا، ياعني يمپەريا ءۇشىن جات، كەرەكسىز، جاۋ رەتىندە قابىلداناتىنى اشىق ايتىلدى; 

-                بارشا ەلدى، جەردى، حالىقتى قاناۋعا ۇشىراتىپ وتىرعان مۇنداي وتارلىق ساياساتقا قارسى ەلدىڭ اتىنان اشىق ساياسي تالاپتار قويىلدى;

-                «قيلى زامانداعى» البان رۋلارىنىڭ مىڭداعان ادامدارىنىڭ وتارلىق ساياساتقا قارسىلىق كورسەتۋى تۇتاس قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق-ساياسي  ومىرىندەگى بيىك بەلەس، جاۋاپتى جانە كۇردەلى كەزەڭ.  

-                پاتشالىق بيلىك قازاقتاردىڭ بايىرعى اتا-مەكەنىنەن، مال باعىپ، كۇن كورىپ وتىرعان جەرلەرىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن ءشول دالاعا، تاۋ-تاسقا قۋدى. تارتىپ الىنعان جەرلەر رەسەيدىڭ ىشكەرى اۋداندارىنان كوشىرىلىپ اكەلىنگەن شارۋا-كرەستياندارعا ءبولىپ بەرىلدى. مۇنىڭ سالدارى قازاق، قىرعىز، وزبەك، ۇيعىر، دۇڭگەن جانە باسقا دا ورتا ازيا حالىقتارى مەن ورىس كرەستياندارىنىڭ اراسىن ارازداتتى.

بۇل ارادا جالپى ماعىناداعى ورىس مادەنيەتى مەن ورىس بيلىگىنىڭ اراسىنداعى ايىرمانى ءبولىپ ايتۋدىڭ ءجونى بار. زەرتتەۋشى ن.اناستاسەۆ «تراگەديا تريۋمفاتورا» ەڭبەگىندە «ادامگەرشىل، ىزگىلىكتى، شەبەرلىكتى رۋحتاندىرۋشى ساباق ءتارىزدى- ورىس ادەبيەتى بار.

جانە ورىس مەملەكەتتىك بيلىگى بار. بۇل، كەرىسىنشە، شەت ايماقتاردىڭ رۋحاني جانە اقىل-وي جاعىنان وسۋىنە مۇلدە مۇددەلى ەمەس، وتارلىق حالىقتاردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن ساقتاۋدى ويلامايدى، كەز-كەلگەن مەملەكەت-مەتروپوليا سياقتى، ولاردى تومەن ءناسىل دەپ قاراستىرادى. ءبىر عانا ءسوز - بۇراتانا»، - دەپ ناقتى ايتادى (ن.اناستاسەۆ «تراگەديا تريۋمفاتورا» الماتى، «اتامۇرا»، 2007 ج.، 87 ب.).

ەگەر كوشىرىلىپ اكەلىنگەن كۇننىڭ وزىندە، ورىس شارۋالارىن جەرگىلىكتى حالىقتى اتا-مەكەنىنەن قۋدالاماي، ولاردىڭ اراسىنا ءسىڭىستىرىپ ورنالاستىرعاندا،  قارپايىم ەڭبەكشى جۇرت ءبىر-بىرىمەن ءتىل تابىسىپ، ءبىر-بىرىنە شارۋاشىلىق ەرەكشەلىكتەرىن ۇيرەتىسىپ، بەيبىت، ىنتىماقتا ءومىر ءسۇرىپ كەتە بەرۋى تالاسسىز ەدى. مۇنداي جاعىمدى مىسالداردىڭ ومىردە كەزدەسكەندىگى، قازاقتار اراسىنا سىڭگەن ورىستاردى «تامىر» دەپ اتاپ،  ايرىقشا دوستىق قاتىناستار ورناتقانى ءمالىم. سونىڭ ءبىرى «قاراش-قاراش وقيعاسىنداعى» باقتىعۇلعا جالعىز مىلتىعىن بەرەتىن ونىڭ ورىس تامىرىن ايتار ەدىك.

راسىندا، «قيلى زاماندا» البان باسشىلارىنىڭ اباقتىعا قامالىپ، جازىقسىز جازاعا ۇشىراعان جاۋىزدىقتى ەستىگەنگە دەيىن قازاقتاردىڭ ورىس قالالارىنا، كرەستيان پوسەلەنيەلەرىنە شابۋىل جاساۋى، ولاردىڭ تۇرعىندارىنا جاساعان قانداي دا ءبىر جاماندىعى تۋرالى ءبىراۋىز ءسوز جوق. كەرىسىنشە، جارمەڭكە ۇلىقتارى سولداتتارمەن بىرگە ماڭايداعى بەيبىت شارۋالاردى جيناپ الىپ، ولاردىڭ بارلىعىنا قارۋ تاراتىپ بەرىپ، قارۋسىز جەرگىلىكتى حالىقتارعا قارسى اراندىق ارەكەتتەرىن اشىق جۇرگىزەدى.

پوۆەستەگى - «قازىردە جارمەڭكەنىڭ جۇزدەي قارۋلى سولداتى بار. ارالارىندا جاۋىعا ورشەلەنىپ، قۇلشىنىپ، ءتىسىن باسىپ تۇرعان ستاروستالار، كورشى ەلدەرمەن جەرگە تالاسىپ جۇرەتىن جۋان بايلار دا بار-دى. بارلىق اسكەرگە وسىلاردىڭ جايعان ۋى بار. سوندىقتان جارمەڭكەدەگى اقجەلكە اسكەرى اسىعىپ، ءىس كۇتىپ، قازاق اۋىلدارىنا ويران سالىپ، شاۋىپ-شانشاتىن كەزىن مەيرام كۇنىندەي كۇتۋلى ەدى»، - دەگەن ۇزىندىدەن يمپەريالىق بيلىكتىڭ سولاقاي ساياساتى سالدارىنان ۇلتارالىق قاتىناستاردىڭ تۇپكىلىكتى ۋشىققانىن كورەمىز. ەندەشە، 1916 جىلعى پاتشا جارلىعى بۇعان دەيىن ءبىر-بىرىمەن بەيبىت، تاتۋ تۇرىپ كەلگەن ۇلتتاردىڭ اراسىنا وت تاستاپ، ءبىر-بىرىنە قارسى قويعاندىعىن ايتۋ قاجەت. كوتەرىلىستى باسۋ كەزىندەگى ۇلى قىرعىن حالىقتاردىڭ اراسىنا تۇسىنبەستىكتىڭ تەرەڭ ورىن قازىپ، وكىنىشكە قاراي، بۇل كەيىنگى ۇزاق ۋاقىتتارعا دەيىن ۇرپاقتاردىڭ گەنەتيكالىق جادىندا ساقتالىپ قالدى. مۇنىڭ ەڭ ءبىر جيىركەنىشتى جاڭعىرىعى 1986 جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزىندە وزگە ۇلتتىڭ قاراپايىم جۇمىسشىلارىنىڭ قولىنا تەمىر، ارماتۋرا كەسىندىلەرىن تاراتىپ بەرگەن كەڭەستىك پارتوكراتيالىق جۇيەنىڭ قىلمىسىنان، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى جىلدارىندا سولجەنيتسىن ءتارىزدى اتاعى بار وكىلدەرىنىڭ ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەرىنەن بايقالدى.  

بارلىق قيانات اتاۋلىنىڭ ورداسىنداي بولىپ، انشەيىندە ايبار شاشىپ، اسىپ-تاسىپ تۇرعان جارمەڭكەنى باسقان قالىڭ شوعىر ەل بىرىكسە، ىنتىماق تانىتىپ، ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالسا، «ۇسىنسا قول جەتكىسىز بايتەرەكتەي بولىپ تۇرعان زور كەۋدەلى تاكاپپار ءپىشىندى، جات سىرلى ۇلىق تا جالپايىپ جەرگە ءتۇسىپ، ابىرويى اقتارىلىپ، ءجۇنى جىعىلىپ قالعانداي بولماق!».

الايدا بۇكىل البان بالاسى جيىلىپ كەلگەن قالىڭ قول، قايناعان اشۋدىڭ ناتيجەسى جارمەڭكە باسىنداعى بەس-التى ۇلىققا «بالا بەرمەيمىزدى» ايتۋمەن عانا شەكتەلدى.

 

***

 

«بەرمەيمىزدى» ايتۋمەن توقتالىپ، بەيقامدىقپەن ارتىن كۇتىپ جاتقان قازاق جايلاۋلارىنا «قىرعىز سوعىس باستاپتى» دەگەن حابار جەتەدى.  

قىرعىز سوعىسسا، قارۋى بار شىعار؟!. وندا دا قارۋ بار دەيمىسىڭ، بىراق وجەت، قايراتتى، اشۋلى ەل. باستاسا، باستاعانى-اق. تەك سولاي بولعاي-اق تا... البان بۇعى تىزە قوساتىن شاعىڭ جەتتى دەپ، ولار ەرتە باستان قامدانىپ جاتىر دەگەن جاڭالىقتار تاراي باستادى.

كورشى قىرعىزداردىڭ ءىس-قيمىلى قازاقتارعا سەرپىن بەرىپ، ۇمىتتەندىرىپ، ەندى جان-جاقتاعى بولىپ جاتقان وقيعالاردان حاباردار بولىپ وتىرۋ ءۇشىن  اقساقالدار كەڭەسى جارمەڭكە باسىنان جانسىزداپ حابار اپەرەتىن ادام ىزدەستىرگەن. «ول – جارمەڭكە باسىندا تۇراتىن وزبەك ساۋداگەرى سۇلتانمۇرات. بۇل – ەپتى، ەستى ادام. قازاق، قىرعىزدىڭ پاتشاعا ارنالعان نارازىلىعىن ىشىنەن بۇ دا قوستايدى. سوندىقتان جارمەڭكە باسىنا جان-جاقتان كەلىپ جاتقان جۇرگىنشىلەردىڭ بارلىعىمەن اڭگىمەلەسىپ، كەرەكتى حاباردى مەزگىلىمەن تولىق قىلىپ الىپ، ۇزاق، جامەڭكەلەرگە ۇدايى جەتكىزىپ تۇرعان».                         

سول سۇلتانمۇراتتىڭ ايتۋىنشا «بۇل جارلىق قازاق، قىرعىز، ۇيعىردىڭ بارلىعىن دا تۇگەل كوتەرگەن كورىنەدى. لەپسى، تالدىقورعاننان بەرى قاراي قازاق كوتەرىلىپتى. اۋامىز، كونبەيمىز، بەرمەيمىز دەپ، ماڭايىنداعى قالالارعا شابۋىل جاساپ، قارۋ جيىپ، قارسىلىققا قامدانىپ جاتىر دەيدى.    اسكەر شىعىپ، سوعىسىپ قالعاندار دا بولسا كەرەك. ودان بەرى پىشپەك،  الماتى، قاراقول اينالاسىنداعى ەلدەر كوتەرىلۋگە باس قويدى. قىرعىزدار كازاك-ورىس قالالارىنا شابۋىلدى تۇگەل باستاپتى. جىزاقتا ۇلكەن قارسىلىق بولىپ، قالانىڭ ءۇستى تۇگەل قىرعىن مايدان دەيدى. ۇيعىر مەن قىرعىز قازاقتان وزعان كورىنەدى. بۇلار شاپقان قالالار جەتىم-جەسىر بولىپ، ورتەلگەنى ورتەلىپ، قىرىلعانى قىرىلىپ، پىشپەككە، قاراقولعا، توقپاققا شۇباپ جاتىر دەيدى. ۇلىقتان ۇرەي كەتىپتى. قىرعىز پىشپەكتەن قاراقولعا مىلتىق، جابدىق اكەلە جاتقان سولداتتىڭ وبوزىن تالاپ الىپتى. وسى كۇنى بار قىرعىز مىلتىقتى، قارۋلى دەيدى».

الماتىدان ءتىزىم الۋعا ارنايى جىبەرىلگەن، ەل اراسىنا قاتالدىعىمەن اتى ءمالىم حلىنوۆسكي باستاعان ۇلىقتارعا العاشقى اشىق قارسىلىقتى اسىداعى ىبىراي توبىنىڭ جىگىتتەرى كورسەتىپ، ءتىزىمدى العىزباي ۇلىقتىڭ سولداتتارىن ولتىرگەنىن ءولتىرىپ، ولاردىڭ قولىنان حلىنوۆسكي مەن ءبىر-ەكى سولدات قانا قاشىپ قۇتىلعان-دى.

اسى جايلاۋلارىنداعى جىگىتتەردى وسى ەلدىڭ داۋلەتباق سىندى بايلارى ساتىپ جىبەرۋگە دايىن ەدى.  كەڭ، مول جەرلەردى يەلەنىپ، وندا مىڭعىرعان مالدىڭ يەسى، الماتى ۋەزىنە قاراعان قىزىلبورىك رۋىن بيلەپ كەلە جاتقان جۋان، ىقپالدى قاريا داۋلەتباق قالادان كەلگەن، شالا-پۇلا ورىسشا وقىعان بالاسىنىڭ ايتۋىمەن بۇگىنگە شەيىن ارتىنان ەرىپ كەلگەن ەل كىسىلەرىن ۇلىق الدىنا اۋدارىپ، جىعىپ بەرمەك نيەتىندە. وسىلاي ەل سەنگەن كىسىلەردىڭ كەيبىر وپاسىزدارى ءوز قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن حالقىن ورعا جىعىپ بەرۋگە دايىن وتىرعان كەزىندە، ىبىراي سىندى قاراپايىم كەدەي، ەرجۇرەك ازاماتتار اتقا قونىپ ازاماتتارعا اراشا تۇسكەن ەدى.   

جان-جاقتان ەستىلىپ جاتقان حابارلاردى ەسكەرە وتىرىپ، الداعى كۇندەردە اتقاراتىن ىستەردى كەڭەسۋ ءۇشىن البان رۋلارىنىڭ باسشىلارى ۇزاقتىڭ اۋلىندا باس قوسقان. وسى جيىن ۇستىندە ەل-جۇرت، ونىڭ بۇرىنعى، قازىرگى احۋالى، جيناقتاي ايتقاندا، قازاقتىڭ باسىنداعى تاعدىر-تالايى جايىندا ەل اعالارىنىڭ اۋزىمەن كوپ كەلەلى اڭگىمەلەر ايتىلادى:

«وسى ۇلىقتان اينالسا دا بولادى-اۋ، انشەيىندە جىرىم-جىرىم بولىپ جۇرگەن البان بالاسىن شوقتاي ءيىرىپ، ءبىر تىلەۋدىڭ جولىنا تۇگەل قوسىپ بەرگەن جوق پا؟!، - دەپ مىسقىل ارالاستىرا - اق پاتشا توز-توز قىلىپ اكەتىپ ەدى، قۇدايعا شۇكىر، قارتايعان شاعىمدا بولسا دا، ەلدىڭ ءبىر اكەنىڭ بالاسىنداي جاسىراپ تابىسقان كۇنىن ءبىر كوردىك. جالعىز ارمان: جاس  شاعىمىزدا كەزدەسپەدى، نە كەرەك!.. تەپسەم تەمىر ۇزبەيمىن دەپ، ەكى ءيىندى جۇلىپ جەپ، قۇتىرىپ جۇرگەن تەنتەك زامان ەدى عوي... تالاي ۇلىقتى تالاي جەردە يت قىلىپ ەدىك. بىراق سونىڭ ءبىر دە ءبىرى بەرەكەلى ءىس ەمەس، كەرەگى نە؟ جۇلقىلاسىپ، سىلكىلەسكەنىڭ ىلعي ءوز باۋىرىڭ، ءوز البانىڭ. سونى جەڭدىم دەگەنگە ءماز بولىپ، ساندالىپ اداسىپ وتتىك... كيىز تۋىرلىقتى قازاقتىڭ بۇگىنگىدەي ىنتىماق تىلەگى قوسىلىپ، ەل بولام دەپ تۋ كوتەرگەن، ۇران سالعان ءبىر كۇنىن كورە الماي وتتىك. ەندى مىنە، سويعان قويداي بۇزىپ-جارىپ، ون ەكى جىلىككە ءبولىپ بورشالاپ تاستاعان زاماندا  شىعىپ، ءبىز دە كىسى بولدىق دەيمىز. ماقتانار، جۇبانار جەر بار ما؟», - دەگەن ۇزاقتىڭ قايراتتى جاستىق شاعىنىڭ ارماندا كەتكەندىگىنە كوكىرەگى قارس ايىرىلعان وكىنىشى، نەمەسە «باسە، سونى ايتساڭشى، بىرەسە پارتيا دەپ جۇلىسىپ، بىردە ۇلىققا پارا بەرۋگە تالاسىپ، يتشىلەپ ءجۇرىپ كۇن وتكىزىپ، ەندى مىنا كۇنگە كەلگەندە ولىمتىگىن سۇيرەگەن ءبىر قۋارعان شال بولىپ وتىرمىز، - دەي كەلە، جامەڭكە قارت جالىنمەن «اھ» ۇرعان ارمانىن اقتارادى.

كوتەرىلىس كۇندەرىندە جەكەلەگەن ءبىر ايماق، جەكە ءبىر رۋلاردىڭ قوعامدىق ومىرىندە  ۇلكەن، ءىرى وزگەرىستەردىڭ ورىن الۋى، بۇعان دەيىنگى ۋاقىتتا پاتشالىق بيلىكتىڭ جىمىسقىلىقپەن جۇرگىزگەن ىدىراتۋ ساياساتى سالدارىنان توز-توز بولىپ، ءوزارا الىسىپ، باستارى بىرىكپەي جۇرگەن حالىقتىڭ، ەندى ەل باسىنا كۇن تۋعان قاتەرلى زامانعا كەلىپ تىرەلگەندە ەس جيعانداي بولىپ، باس قوسىپ بىرىگە باستاۋى ۇزاقتىڭ جوعارىداعى وي-تولعانىستارى ارقىلى تاراتىلادى. البەتتە، بۇل ارادا اۆتور جەكە ءبىر البان بالاسىنىڭ توڭىرەگىندەگى جاعدايدى عانا ەمەس، تۇتاس قازاق ۇلتىنىڭ باسىنداعى جايتتى تۇگەل جەتكىزىپ وتىرعانى كامىل. بۇكىل ەلگە ورتاق ۇلى قاتەردىڭ ەندىگى جاقىنداعى اعايىننان ەمەس، سىرتتان  سوناۋ پاتشانىڭ وزىنەن كەلىپ وتىرعاندىعىن كورىپ بىلگەندە بارىپ، ەلدىڭ بىرىگۋى – بۇعان دەيىن ءوزارا قىرقىسىپ ءجۇرىپ، قايران ۋاقىتتى، جاستىق شاقتاعى كۇش-قۋات، قايرات جىگەردىڭ بارلىعى زايا كەتكەندەي، قاتتى اداسىپ كەلگەندىگىنە ەندى عانا كوز جەتكەن.

دەمەك، 1916 جىلعى كوتەرىلىس قازاق حالقىنىڭ ءبىر ەل، ءبىر ۇلت بولىپ، قايتا بىرىگۋىنە، ەلدىكتى، مەملەكەتتىكتى ساقتاۋ جولىنداعى قايعىلى، قاسىرەتكە تولى وراسان ۇلى وقيعا بولدى دەگەن تۇجىرىم جاساۋدىڭ نەگىزى بار.

ۇزاق اۋلىنداعى جيىندا كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ وكىنىش پەن تورىعۋ سيپاتىنداعى سوزدەرى، شىن مانىندە، الداعى اپاتتى كۇندەردەن، قابىرعانى قايىستىرىپ، وزەكتى ورتەيتىن ورنى تولماس تراگەديانىڭ حابارىن جەتكىزگەندەي.

مايدانعا كەرەك ادام الۋ ءۇشىن بۇراتانا حالىقتارعا قاتالدىقتىڭ قانداي ءتۇرىن جاساۋعا تۇبەگەيلى رۇقسات، اسكەري بۇيرىق العان اقجەلكەلەر قارۋلى قيمىلمەن قاتار جىمىسقى ايلا-شارعىنىڭ ءبارىن، اسىرەسە قازاق اراسىنان حابار جەتكىزىپ تۇراتىن راقىمباي بولىس ءتارىزدى ساتقىن تىلشىلەردىڭ قىزمەتىن شەبەر پايدالانۋدا بولاتىن. اقىرى، سول راقىمبايدىڭ جەتكىزۋىمەن ۇزاق اۋلىنا كەڭەسكە جينالعان بۇكىل البان رۋلارىنىڭ بارلىق باسشىلارىن ءبىر-اق جەردەن، ءبىر ءساتتىڭ ىشىندە تۇگەل تۇتقىنداپ، بايلاپ جارمەڭكەگە اكەلىپ، ارتىنان جاسىرىن، شۇعىل جاعدايدا قاراقول تۇرمەسىنە جونەلتەدى.

«جازالىلاردى قاراقولعا جەتكىزەتىن ايداۋىل قارقارا جازىعىنىڭ جىم-جىرت ءتۇنىن سارا ءتىلىپ، سالدىرلاعان  اربا، ساتىرلاعان قارۋمەن دابىل قاعىپ جونەلە بەردى. پار-پاردان جەگىلگەن سەمىز جاراۋ اتتار تىعىز بۇيرىقتىڭ قىسپاعىمەن توقتاۋسىز جورتىپ، سار جەلىپ، كەيدە شاۋىپ، اسىعىس تارتىپ كەلەدى. قارقارانىڭ قاراقولعا قاراي بەتتەگەن جاعى كوپكە شەيىن سوزىلاتىن كوگالدى جازىق بولاتىن. جيىرما-وتىز شاقىرىمداي جەر جۇرگەن سوڭ عانا الاتاۋدىڭ قىرعىزعا قاراعان بەت بوكتەرىنە بارىپ ىلىنەدى. تاقىر جولدا اسىعىپ شاپقان كوپ اتتىڭ دۇبىرىمەن بىرگە تەمىر قارۋ-جاراق تا ساتىر-سۇتىر قاعادى. ايداۋىل دامىل الماي، تىنىم تاپپاي جورتادى».

قامالعانداردىڭ قاراقولعا جىبەرىلگەندىگى تۋرالى باسىنان باستاپ ەرەۋىلشىلەر جاعىندا بولعان ادال جان، كەيىن ءوزى دە وسىناۋ ۇلى ءىس جولىندا قۇربان بولعان وزبەك ۇلتىنىڭ وكىلى سۇلتانمۇراتتىڭ مالىمەتىن ەستىگەن قارتباي ەلدى حابارلاندىرىپ، جىگىت اتاۋلىنى دۇركىرەتىپ شاۋىپ ەدى. «بىراق بۇرىن ءتۇن بالاسىندا اتتارىن ارقاننان شىعارمايتىن بوزبالا، ەر ازامات بۇگىن الدەنەدەن قامسىز، دايىنسىز قالىپتى. جارمەڭكەدەن تۇندەلەتىپ كەلگەن اسىعىس بۇيرىق، تىعىز حابار كوپشىلىكتى  قامسىز كۇيىندە تاپتى».   سوندىقتان قارقارادان قاراقولعا ايدالعان تۇتقىنداردى جاۋ قولىنان بوساتىپ الۋعا دا شامالارى كەلمەگەن. وسىلايشا، بارلىق باسشىلارىنىڭ قاماۋعا الىنعانىن ەستىپ ءبىلىپ وتىرعان ەلدىڭ قامسىز، دايىندىقسىز كۇيىن كورەمىز. ۇيىمشىلدىقتان، رەتتىلىكتەن، تارتىپتەن جۇرداي،  ابدەن بوساڭسىعان، بوس ەلدىڭ بەينەسىن بايقايمىز. اۆتور ەلدىڭ ەلدىگىن السىرەتكەن، سونىڭ سالدارىنان اقىرىندا اتا مەكەننەن دە ۇدەرە كوشۋگە ءماجبۇر ەتكەن بەرەكەسىزدىكتى اشكەرەلەيتىن قاتاڭ دا ءادىل باعاسىن پوۆەستىڭ ءون بويىندا ۇدايى ايتىپ وتىرادى. وسىنداي ۇيىمسىزدىقتىڭ، تاجىريبەسىزدىكتىڭ سالدارىنان ەل باسشىلارىنان باستاپ جالپى حالىقتىڭ قىرعىنعا ۇشىراعاندىعىنا بۇكىل جان-دۇنيەسىمەن، بار بولمىسىمەن قاپالانعان كۇيى اڭعارىلادى.

پاتشا جارلىعى ورتاازيالىق حالىقتاردى تۇتاس قامتىعاندىقتان، بۇل كەزدە قازاق، قىرعىز، وزبەك، ۇيعىر، دۇڭگەن ۇلىستارى تۇگەل نارازىلىق ۇستىندە بولاتىن. اسىرەسە قىرعىزداردىڭ قيمىلى شيراق، ەكپىنى قاتتى. بۇلاردىڭ كرەستيان پوسەلەنيەلەرىنە شابۋىلى كەڭ اۋقىم الىپ، قاراپايىم شارۋالاردىڭ اراسىندا شىعىن كوبەيگەن. قاراقول قالاسىنىڭ ءوزى كەكشىل، مىقتى، ەر قىرعىزدىڭ قيمىلىنان شوشىنىپ، ونىڭ ۇستىنە كوتەرىلىسشىلەردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراعان اينالاداعى كرەستيان، كازاك-ورىستىڭ ۇساق قالاشىقتارىنان جەتىم-جەسىر بولىپ، قاتىن-قالاش، بالا-شاعانىڭ بوسىپ كەلىپ جاتۋى ۇلىقتاردى ودان سايىن ۇركىتىپ، قالا ەرەكشە اسكەري دايىندىق پەن قاتالدىققا كوشىرىلگەن. «نە قىلسا دا تالاي جىلدان بەرى ۇندەمەي جىمداي قاتىپ، مەلشيىپ تۇرعان قارلى الاتاۋ قويىن-قونىشى، قۇز-قۇزىنان اشۋلى كەكتىڭ وتىن شاشقانداي بولىپ تۇر. تالاي جىلعى پاتشالىق ۇلىقتىڭ ارامعا بىلعانعان ساياساتى كوپتەن بەرگى جايىپ كەلە جاتقان ۋىمەن تاۋ قوينىن توزدىرىپ شاپقا ءتۇرتىپ تۋلاتىپ الىپ، ەندى سول كەسىرىنىڭ سالدارىن كورشى وتىرعان ەڭبەكشى ەلدەردىڭ اراسىنا ارازدىق وتى سياقتى قىلىپ، شىعارىپ تۇر».

سوندىقتان قاراقول قالاسى مەن ماڭايى تۇتاس سوعىس دالاسىنا اينالىپ، توتەنشە جاعدايعا كوشكەن. البان باسشىلارىن قاماپ تەرگەۋگە اكەلە جاتقان «كىشكەنە قالانىڭ كىشكەنە اباقتىسى اقىر زامان بولعاندا جەر دۇنيەنى ءبىر ءوزىنىڭ ىشىنە سىيعىزاتىن تارىنىڭ قاۋىزىنداي بولىپ، كۇندىز-ءتۇنى توپىرلاعان ادام بۇلاعىن ءوز ىشىنە سىيعىزىپ ءسىمىرىپ جاتىر. وبىرداي وبىپ، ءۇنىن شىعارماي جۇتىپ تۇر. ءتۇن اسسا، اباقتى ءىشى كەڭەيىپ قالادى.

ونىڭ ەسەسىنە قالا ماڭىنداعى قيىن شات، ۇرى سايلار قازاق، قىرعىز ەرەۋىلشىلەرىنىڭ جەمتىگىنە تولادى. قاسقىر، سۋىر، بورسىقتار، شاڭقىلداق سارى، تازقارا، الا قارعا، قۇزعىندار سياقتى اسپان مەن جەر تاعىسى تۇگەل مەرەكەدە. نەشە الۋان تىلمەن قۋانىشتى جيىن قاراكوز، قىزىل جۇزدەردەن تۇستىك جەيدى.

كەشەگى ءبىر بولىمسىز تىنىشتىق، اماندىق كۇنىندە اتا-اناسى ءۇيىرىلىپ اينالعان الما بەت، بۇگىنگى كۇندە يىستەنگەن ءبىر جاپىراق ەت بولىپ، جايىن ءتىسىنىڭ اراسىندا جۇلىنىپ، سىدىرىلىپ اسالىپ جاتىر».

اتىلىپ، كەسكىلەنىپ، ايدالاعا، شاتقال-سايلارعا جەمتىك سياقتى  تاستالعانداردىڭ بارلىعى – ەرەۋىل قۇرباندارى ەدى.

قاراقول تۇرمەسىنە جەكىزىلگەن قازاق تۇتقىنداردى الماتىدان ارنايى كەلگەن «جاستاۋ، سەمىز، زور سارى ۇلىق دارەجەگە، توقتىققا سەمىرگەن اسقاق، ەسىرىڭكى تاكاببار» اسكەري پروكۋرور تەرگەۋگە الادى.

«ەلدەرىڭ جىگىت بەرمەيمىن دەگەنى راس پا؟ نەگە بەرمەيمىن دەيدى، ول ءسوزدى ەلگە كىم ۇيرەتتى، باسشىسى كىم؟»، - دەگەن پروكۋروردىڭ دورەكى، توپاس سۇراقتارىنا الدىمەن جاۋاپ الىنعان جامەڭكە قاريا جان-جاقتى، نەگىزدى، تۇپكىلىكتى جاۋابىن بەرەدى: «ەل: ۇلىق بىزگە ادىلەتسىزدىك قىلدى. جەرىمىزدى، سۋىمىزدى الىپ، ءوزىمىزدى شولگە تاستاپ قاماپ، تاۋعا قۋىپ شىعىپ وتىر. شىعىنىن، الىمىن الىپ وتىرىپ، نە ايتقانىنىڭ بارىنە كونىپ، ىستەپ وتىرساق تا، ءبىزدى ءالى كۇنگە ءوز ەلىم، دوس ەلىم سانامايدى. جاۋ دەپ بىلەدى. بىزگە ەكى ءسوز ايتسا، ول جالعان بولادى-اۋ دەپ تە ويلامايدى. باياعىدا سولدات المايمىن دەگەن، سولدات العىسى كەلەدى، جەردى المايمىن دەپ ەدى، ونى الىپ وتىر. نارازىلىعىمىزدى ايتساق، تىڭدامايدى. ءسوزىمىزدى جەتكىز دەگەن كىسىمىزدى ايدايدى. اباقتىعا الادى. جازالايدى. ءوزىمىزدى رەنجىتسە، ءوزىمىزدىڭ ارىزىمىزدى تىڭداماسا، سويلەتپەسە، ول ۇلىقتى جاقسى ۇلىق دەپ قايدان ايتامىز؟ ونىڭ ايتقانىن قالاي ىستەيمىز؟ – دەگەن جامەڭكە قاريانىڭ جاۋابىنان پاتشالىق بيلىكتىڭ قولاستىنداعى بۇراتانا حالىقتارعا، سونىڭ ىشىندە قازاقتارعا تۇپكىلىكتى تەرىس كوزقاراسى، ەشقاشان دوس رەتىندە، ەمەس جاۋىنداي قاراعانى ايتىلعان.

پروكۋروردىڭ بۇدان كەيىنگى سۇراقتارىنا جامەڭكە ەلدىڭ بالانى بەرسەك، قارا جۇمىسقا بەرمەيمىز، السا ناعىز سولدات قىلاتىن قىزمەتىنە السىن، ءبىز دە وزگە سولدات بولىپ جۇرگەن ەل سياقتى ەلمىز. ءبىزدىڭ دە ەركەگىمىز -  ەركەك، ۇرعاشى ەمەس. سوندىقتان جۇرت قاتارلى تەڭ ورىندا بولامىز. قولىمىزعا قارۋ بەرسىن دەگەن تىلەگىن دە جەتكىزەدى. دەمەك، قازاق جانە وزگە دە ورتاازيالىق حالىقتار رەسەي قۇرامىندا بولا وتىرىپ، ورتالىق بيلىككە باعىنباۋشىلىق نەمەسە ورىنسىز قارسىلىق كورسەتىپ، جاۋلىق ارەكەتكە بارىپ وتىرعان جوق، قايتا قاجەتىڭە جاراتىپ اسكەر ال، ازاماتتاردىڭ قولىنا قارۋ بەر، اسكەري ىسكە، تارتىپكە ۇيرەت، ودان كەيىن كەرەگىڭە جارات، مەملەكەتتى قورعاسۋعا دايىنبىز  دەگەن پاتريوتتىق نيەتىن بىلدىرەدى.

الايدا، «نە ايتقانىنىڭ بارىنە كونىپ، ىستەپ وتىرسا دا، ءالى كۇنگە ءوز ەلىم، دوس ەلىم سانامايتىن، جاۋ دەپ بىلەتىن» پاتشالىق رەجىمنىڭ مۇنداي قادامعا بارماسى انىق-تۇعىن.

تەرگەۋىنەن تۇك شىقپاعان ۇلىقتار اقىرىپ، تەپسىنىپ جىگىت بەرمەيمىن دەگەن ەل مۇددەسى ءۇشىن ءبىر عانا ايىپپەن جاسى جەتپىستەن اسقان جامەڭكە اقساقال مەن بىرگە ۇزىن سانى ون سەگىز ادامدى ءبىر كامەراعا اپارىپ قامايدى.

البان باسشىلارىنىڭ تۇتقىندالىپ، بىردەن ەل ىشىنەن الىستاتىلىپ قاراقولعا ايدالۋىنان-اق ولاردىڭ تاعدىرى الدىن-الا شەشىلگەنى ءمالىم. ۇلىقتاردىڭ ويىندا كوتەرىلىس باسشىلارىن بوساتۋ، امان جىبەرۋ جوق-تى. سوندىقتان ولار جامەڭكەدەي ەلدىڭ قادىرلى اقساقالىن اشىق جازالاۋدان جاسقانىپ، ونى ءولتىرۋدىڭ ەڭ سوراقى، ارام ءتۇرىن ويلاپ تاۋىپ، اسىنا ۋ قوسىپ بەرەدى.

كامەرادا وتىرعان جولداستارىنىڭ بارلىعى، سونىڭ ىشىندە ۇزاق تا باياعى زاماننان بەرى تىزەسى ايرىلماي كەلە جاتقان ۇزەڭگى جولداسى، جان سەرىگى جامەڭكەمەن ءۇنسىز قوشتاسادى. «وزگە جەردە، كەڭ بايتاقتا، اۋىلدا بولسا، ۇزاق، جامەڭكەنىڭ باسىن قۇشاقتاپ وتىرىپ جىلار ەدى. باردى ايتىپ ارىلىپ، ارىزداسار ەدى. ەگىلىپ وتىرىپ ارمانىن اعىتار ەدى. بىراق قازىر سونىڭ قايسىسىن ىستەسە دە، جامەڭكەنىڭ دە، ءوزىنىڭ دە نامىسىنا تيەتىن سياقتى. دوسىن ريزا قىلماي رەنجىتەتىن، كۇيدىرەتىن سياقتى.  جامەڭكە، ۇزاق نيەتى – ۇلكەن نيەت، ەكەۋىنە بىردەي ورتاق نيەت بولاتىن – سول جولدا بۇگىن جامەڭكە ولسە، ەرتەڭ ۇزاق تا ولەدى. جامەڭكەگە سەن ولەسىڭ-اۋ دەپ جىلاسا، ونىسى جامەڭكەنىڭ نيەتىن تولىمسىز كورگەن، قاتا تاپقان كەمسىنگەننىڭ بەلگىسى بولار ەدى. ەكەۋى دە كورە، بىلە تۇرا كىرىسكەن. نەگە بولسا دا شىدايمىز، كوتەرەمىز دەسىپ، نىق ۋادەلەسىپ الىپ كىرىسكەن. جانە تۇتقىندا، جاۋ قولىندا وتىرىپ جىلاسا، ەكەۋىنىڭ دە سۇيەگىن سىندىرعانداي، وزدەرىن وزدەرى قورلاپ، كىشىرەيىپ جاسىتقانداي بولار ەدى». بۇدان ۇزاقتىڭ ناعىز زور نامىستىڭ، بيىك پاراساتتىڭ يەسى ەكەندىگىن تاعى ءبىر كوز جەتەدى. تۇرمەدە جاۋ قولىندا وتىرعاندىقتان، جاۋلارىنىڭ الدىندا نامىستى بەرمەۋدى، جەڭىلگەندەي، كۇيرەگەندەي بولىپ كورىنبەۋدى ۇستانادى. وسىلايشا، جەكە ءوز باسىنىڭ، ادام كورگىسىز ازاپپەن قينالىپ ءولىم ۇستىندە جاتقان ۇزەڭگىلەس جولداسى – جامەڭكە قاريانىڭ عانا ەمەس، بارشا قازاق بالاسى قاتەرگە باسىن تىگىپ وتىرعان ۇلى ءىستىڭ ءمانىن تومەندەتپەۋ مۇراتىنان ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرىنە دەيىن اينىمايدى. ناعىز ەلدىڭ ىشىنەن شىققان حالىق باتىرىن، ۇلت ارىسىن، ماقتانىشىن، سونىمەن بىرگە جۇرەگى تازا زور ادامگەرشىلىك ۇلگىسىن تانيمىز ءبىز ۇزاقتىڭ بەينەسىنەن.

مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» پوۆەسىندەگى جامەڭكە اقساقال جالعىز البان رۋىنىڭ قادىرلى قارياسى، ءسوز ۇستار شەشەنى عانا ەمەس، ول جولايرىققا، تىعىرىققا كەلىپ تىرەلگەن بارشا حالىقتىڭ جول كورسەتەر باسشىسى، داناگوي اقساقالى، ابىزى. پوۆەستىڭ ەڭ ءبىر تراگەديالى، اۋىر كۋلميناتسيالىق ءساتى - جامەڭكە قاريانىڭ جاۋ قولىندا، الايدا قان مايدان ۇستىندە ەمەس، اباقتىنىڭ تار كامەراسىندا، وتارشىلاردىڭ ايارلىقپەن ىشكەن اسىنا ۋ قوسىپ بەرۋىنەن ادام ايتقىسىز ازاپپەن، قازاق بالاسى ەستىپ كورمەگەن قيانات ولىممەن كوز جۇمۋى، ەندەشە، باسشىسىنان، كوسەمىنەن ايىرىلعان ەلدىڭ قورعانسىز، جەتىم قالۋى. «باسشىسى جوق ەل جەتىم، يەسى جوق جەر جەتىم»!

ۇزاقتىڭ جان دۇنيەسىندەگى ارپالىس وسىناۋ ۇلى قازانى، ۇلكەن ءولىمدى، ورنى تولماس قاسىرەتتى بار بولمىسىمەن، وي-ساناسىمەن سەزىنۋىندە. جاۋ قولىندا، تاس قۇرساۋدا وتىرعاندىقتان، ءوزى دە كەلەسى قۇرباندىق ەكەنىن سەزەدى.  وزەگى ورتەنىپ، جان-دۇنيەسىن وكىنىش قانجارى اياماي تىلگىلەپ جاتسا دا، سىرتقا شىعارماي، وزگە جولداستارىمەن بىرگە جاۋ قولىندا ءولىپ بارا جاتقان قارت-كوسەمنىڭ، ەل باسشىسىنىڭ سوڭعى ساتتەرگە دەيىنگى نامىسىن ويلايدى، ارىستىڭ بيىك، زور تۇلعاسىن تومەندەتپەۋ مۇراتىن ۇستانادى.         

جامەڭكەنىڭ قازاسىن ەستىگەن ەل تاعى دا اتقا قونىپ كىسىمىزدىڭ سۇيەگىن بەر دەگەن تالاپپەن جارمەڭكەدەگى ۇلىقتىڭ ۇستىنە جينالادى. بىراق ء«بارى دە جيىلارىن جيىلىپ الىپ: «ەندى قايتەمىز؟ نەدەن باستايمىز؟ كوپتەن كۇتكەن نيەتتى ەندى ىسكە اسىرامىز با، جوق پا؟ ءالى دە توسارىمىز، كۇتەرىمىز بار ما؟» دەگەندەي دەل-سالدا ەدى». بىراق ەلدىڭ بۇل جولعى بەتى بولەك، ەكپىنى كۇشتى بولعاندىقتان، اقجەلكە قۋلىققا سالىپ «الماتىعا تەلەگرام بەرەيىك. جامەڭكەنىڭ سۇيەگىن جوعارعى ۇلىقتان سۇرايىق. بەرمەگەنى تەرىس دەپ جاتىر، - دەسكەن سوزدەرىنە كونىپ، جيىن ەشبىر ەرەكشەلىك، تەنتەكتىك ىستەمەي، ۇلىقتىڭ جىلپىلداتقان سوزدەرىنە الدانىپ، جۋاسىپ باسەڭسىپ، مومىن كۇيدە تاراستى.    

ارداقتى قارياسىن، ەل اعاسى، باسشىسى بولىپ جۇرگەن كوسەمىن تىكەلەي قاماتىپ، اياۋسىز تۇردە جاۋىزدىقتىڭ ەڭ اشىق، سۇمدىعىن تانىتىپ ءولتىرتىپ وتىرعان ۇلىقتىڭ ناق ءوزى ەكەنىن بىلە تۇرا، ونىڭ ارام اۋزىنان شىققان ءبىراۋىز سوزگە الدانىپ كەشىرەدى، ءتىپتى ايايدى. بۇدان اسقان جومارتتىقتى، بۇدان اسقان كەشىرىمشىلدىك پەن پاتسيفيستىك مىنەزدى، بەيبىت ۇستامدىلىقتى كەزدەستىرۋ قيىن.

جامەڭكە سىندى ەلدىڭ قادىرلى قارياسىنىڭ سۇيەگىن دە ساۋداعا سالىپ، ول ازداي، ەندى ونى ارانداتۋدىڭ، ارامزا پيعىلدىڭ قۇرالىنا اينالدىرعان وتارلىق بيلىك وكىلدەرىنىڭ ادامدىق قاسيەتتەن ابدەن بەزىنگەن سوراقى، جيىركەنىشتى بەينەسى شىعارمادا بوياماسىز بەينەلەنگەن.   

تەلەگرام دەپ جازىلعان قاعازدىڭ تولىق سوزدەرىن ەل كىسىلەرى ءوزى وقىپ، انىقتاپ تانىسقان جوق. ەل اراسىندا ورىسشا حات بىلەتىن قازاقتان ءبىر دە كىسى جوق بولاتىن. ءيا، ءتىل ماسەلەسى سول وتارلىق زاماننىڭ وراسان زالالى بوپ قالىپتاستى، ورىس ءتىلىن بىلمەگەن قازاقتار ءوز تاعدىرىنا قاتىستى جازىلىپ جاتقان وسىنداي مىڭ-سان قۇجاتتىڭ مازمۇنىنان مۇلدە بەيحابار. سوندىقتان، بۇراتانا ۇلتتاردى قاپاستا ۇستاۋ بيلەۋشىلەر ءۇشىن بوتەن ءتىلدى، حالىققا تۇسىنىكسىز ءتىلدى پايدالانۋ ءتيىمدى بولدى. جات ءتىل وتارلاۋدىڭ، قاناپ-تالاۋدىڭ، جازالاۋدىڭ قۇرالىنا اينالدى. كەڭەس وداعى كەزىندە جالعاسىن تاپقان وزگە ءتىلدىڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋ ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ تامىرىنا بالتا شابۋ، ءسويتىپ ەلدى ءوز مۇددەسىن ءوز تىلىندە قورعاۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى جانە بۇل كەڭەس وداعى كۇيرەگەن ساتكە دەيىن ۇزبەي جالعاسىپ كەلدى. سول ارقىلى حالىقتى تاريحي جادىنان ايىرۋ ءۇردىسى جالعاستىرىلدى. «قيلى زاماندا» رەسەي قۇرامىنداعى ۇلىستاردىڭ تىلدىك تۇرعىدان دا قۇقىقتىق شەكتەلگەندىگىنىڭ، ودان كەيىنگى بيلىك جۇيەلەرىنىڭ سىرتى وزگەرگەنىمەن، ىشكى ءمانى وزگەرمەگەن ۇزاق جىلدار بويىندا ۇلت باسىنا ورناعان تۇنەكتىڭ وسىنداي مىسالدارى ايقارا اشىلعان.

جەرگىلىكتى ۇلىقتاردىڭ ەل ىشىندەگى كۇردەلى جاعدايدى بايانداپ، قالىڭ ەل اباقتىداعى كىسىلەرىنە عانا بوگەلگەندەي، ەگەر ولاردىڭ وتىرۋى سوزىلا بەرسە، ءيا ولارعا ىستەلدى دەگەن ءبىر جازانى ەستىسە، جالپاق ەل تۇتاس ەرەۋىلگە شىعۋى مۇمكىن دەگەن سىڭايدا قارقارا، قاراقول جاعىنان وبلىستىق قالانىڭ ۇلىعىنا دۇركىن-دۇركىن حابارلار  جەتكىزىلىپ جاتقان.

الايدا وكىمەت ساياساتىنىڭ انىق بەتى بەلگىسىز. ء«بىر ەسەپتەن جاز ورتاسىنان بەرگى بەتكە قاراعاندا، قىرعىز، قازاق سياقتى مول جەرگە يە بولىپ، وتىرعان جابايىلار كوتەرىلىس، ەرەۋىل جاسايمىن دەسە، جاساپ كورسىن. كىشكەنە ەركىندەتىپ جىبەرىپ، كىنانى  ءوز موينىنا ارتاتىنداي ۇپاي سالىپ الىپ، وزدەرى ىستەگەن ءىستى وزدەرىنە كىنا قىلىپ قاتتى قىرعىن اشۋ  كەرەك. بوستىرىپ توزدىرىپ، تۇقىمىن قۇرتىپ جىبەرىپ، ولار وتىرعان شۇرايلى جەردىڭ بارلىعىن قازىناعا الۋ، قالاعان كىسىنى وتىرتۋ كەرەك. سوندىقتان بۇل ەلدەر كوتەرىلىستى ويلاسا ويلاسىن;  ىستەسە، ىستەسىن. بولىنەدى، جارىلادى، وكىمەتكە جاۋىعىپ قارسىلىق ويلايدى دەپ سەسكەنۋ، قورعانۋ كەرەك ەمەس. قايتا استىرتىن شاباقتاپ، سونداي قيمىلعا وزدەرىن ايداپ سالۋ كەرەك. كوپكە بىلدىرمەي، سەزدىرمەي وتىرىپ، تۇرتپەك سالىپ، شاپقا  ءتۇرتىپ اشىندىرۋ كەرەك تە، سودان كەيىن ىستەگەن قيمىلىنا قاراپ تۇرىپ، باس سالۋ، تالقان قىلۋ، ورنىمەن جوق قىلۋ كەرەك دەيتۇعىن.

جاز ورتاسىنان بەرى ۋەزدەگى ۇلىقتار مەن سولاردىڭ اۋدان-اۋدانعا شىعاراتىن پريستاۆتارى دا 25-ءشى يۋن جارلىعىمەن قاتار ەستىگەن ۇلكەن سارىن سول ەدى».

جوعارى جاقتىڭ باسقىنشىلىق، جاۋلىق بەت-الپەتى وسىنداي بولعان سوڭ، جەرگىلىكتى ۇلىقتار سول بەتپەن ەكىلەنىپ، جالانىپ، «شاش ال دەسە، باس الىپ»، قازاق، قىرعىز ءىشىن ويرانداپ ءبۇلدىرىپ، قولدارىنان كەلگەن جامانشىلىقتاردى ىستەپ تۇرسا، ...ەڭ الدىمەن باياعىدان ۇلىقتىڭ اتارمان-شابارمانىنا اينالعان كازاك-ورىستار قازاق ەلىنە جاۋشا بورىكتىرىپ، ۇركىتە قيمىل قىلاتىن بولدى.

بۇلار العاشقى كەزدەگى ارەكەتتى ءوز بەتتەرىنشە جاساۋىن جاساپ، ەندى بۇدان ارى نە ىستەپ نە قويۋ كەرەك، ءارتۇرلى ارانداتۋ ارەكەتتەرىنىڭ سالدارىنان ارالارى ابدەن ۋشىققان جەرگىلىكتى حالىقتار مەن ۇلىقتاردىڭ، سونىمەن بىرگە  كرەستيان-شارۋا پەرەسەلەندەرى اراسىنداعى شيەلەنىستى احۋالدىڭ اقىرىن اڭعارا الماي وتىرعان ساتتە، جوعارىدان الماتى ۇلىعىنان بۇل ماسەلەنى شەشىپ بەرگەن پارمەن كەلەدى.

«شەشكەندە، بۇل كۇنگە شەيىن سوڭعى ۋاقىتتاعى باعىت، ساياسات تۋرالى تولىق حابار الا الماي، العاشقى قارا دۇرسىنمەن كەلە جاتقان جەرگىلىكتى ۇلىقتارعا بەت نۇسقاپ، باعىت بەرگەندەي بولىپ شەشتى. ول، اۋەلى، جامەڭكەنىڭ سۇيەگى بەرىلمەسىن دەگەن. ەكىنشى، ەلدىڭ بۇلىنشىلىگىنە باستىق بولعان باسشىلار اباقتىدان بوسامايدى. ولار كەپىل ەسەپتى. ەگەر ەل وسى كۇندەرگە شەيىن بۇزىقتىق، بۇلىنشىلىكتەن تىيىلماسا، اباقتىداعى كىسىلەر تۇگەلىمەن ۇلى جازاعا تارتىلسىن. ءبىرىن قالدىرماي جوعالتۋ كەرەك. قازاققا، قىرعىزعا، ۇيعىرعا دا – بارلىعىنا دا ىستەيتىن ءىس وسى. ەگەر سودان ءارى ەل كوتەرىلىسى بولاتىن بولسا، ونى دا اياماي، ءوز قولدارىڭداعى بارلىق كۇشتەردى جۇمساپ، ەرىكسىز باعىندىرىپ، باسىپ مويىنداتىپ الىڭدار. ەشكىمدى دە اياۋ كەرەك ەمەس. قانداي قاتتىلىقتان بولسا دا قورعانۋ كەرەك ەمەس».

وسىنداي بارىپ تۇرعان ناعىز اگرەسسورلىق، تەررورلىق جوسپارعا قاراعاندا، پاتشا بيلىگى ورتالىق ازيانىڭ بايىرعى حالىقتارىن جەر بەتىنەن جوق قىلىپ، ولاردىڭ مەكەندەپ وتىرعان جەرىن، ونىڭ استى-ءۇستى بايلىعىن تۇتاس باسىپ قالۋدى عانا ويلاعان زىمياندىعى اشكەرەلەنەدى.

قارسىلىق كورسەتىپ جاتقاندارعا ايانىش، راقىم، كەشىرىم بولماسىن، تەنتەكتى جۋاسىتىپ، اساۋدى كوندىرىپ، جونگە سالۋ كەرەك. بۇل كۇنگە شەيىن ىستەلگەن باسسىزدىقتىڭ كەگى كۇشتى بولۋ كەرەك دەگەن نۇسقاۋلار ايتىلعان. جەرگىلىكتى ۇلىقتارعا ورتالىق بيلىكتىڭ ناقتى قولداۋىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن پەتەربوردان كەلگەن كارى جاندارال بارلىق ۇلىقتارعا بەلگىلى قاتال بۇيرىعىن بەرەدى. ء«امىردىڭ ءار جەرىندە جاندارالدىڭ تاپسىرۋىن، بۇيرىعىن اتاپ-اتاپ كەلىپ، ەڭ اياعىندا: «پاتشا سولداتىنىڭ قانى تامعان جەردە ەشبىر بۇراتانا ەل تىرشىلىك ەتپەسىن» دەگەن كارلى ءسوزىن قۇران سوزىندەي، تۋعا بايلانعان ۇرانداي قىلىپ كەلتىرىپتى».

بيلىك مەكەمەلەرىنە كەلىپ تۇسكەن پارمەننىڭ مازمۇنى وسىنداي بولسا، ونىڭ ءزارلى ىزعارى قاراپايىم تۇرعىنداردى دا شارپىپ، «جاقىندا قىرعىزدىڭ جاۋلىعىن كورىپ، نە وزدەرى جارالى بولىپ، نە تۋعان-تۋىسقاندارىنان ايرىلىپ كەلگەندەر بولسا، كوشەدە قازاقتىڭ، قىرعىزدىڭ ءتۇسىن كورگەندە اقىرىپ بوقتاپ، جابىلىپ قۋىپ ساباپ، كەيبىرەۋلەردى توبىنىڭ ورتاسىنا اكەلىپ كەرگىلەپ، ءولتىرىپ تە تۇرعاندارى بولعان»، انىعىن ايتقاندا، ازاماتتىق سوعىستىڭ ناعىز ءوزى ءجۇرىپ جاتقان. 

جاندارالدىڭ بۇيرىعىنا سۇيەنگەن قاراقول اباقتىسىنىڭ باسشىلىعى ەندى قولدارىنا تۇسكەن ەرەۋىل باسشىلارىنا قاتىستى وزدەرى كوپتەن كۇتكەن ەڭ سوڭعى زۇلىمدىق، ناعىز ايۋاندىق قىلمىسىن جۇزەگە اسىرادى: «ەسىكتىڭ تەسىگىنەن ءۇش-ءتورت بەساتاردىڭ اجال ءيىستى كوك مويىندارى كامەرا ىشىنە جىلماڭ-جىلماڭ كىرىپ الدى. كىرە سالا ۇزىلمەي تاسىرلاعان داۋىستارىمەن بىرگە جارق-جۇرق ەتكەن كوكشىل قىزىل وتتارىن شاشىپ، بۇر-بۇرق تۇتىندەرىن شىعارىپ، وڭدى-سولدى قايشىلانىپ نار ۇستىنە وق جاۋدىرا باستادى... العاشقى وقتارمەن بىرگە ۇشىپ-ۇشىپ، بۇكتەتىلىپ-بۇكتەتىلىپ تۇسكەن دەنەلەر دە بار ەدى. ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە ءۇنى ءبىر-اق وشكەندەي... كەيبىر وق تيگەن دەنەلەر جاتقان جەرىندە ىرشىپ-ىرشىپ ءتۇسىپ، ءبىر سىرەسىپ، ءبىر جيىرىلادى. وڭدى-سولدى اۋناپ، بۇكتەتىلىپ، شيىرشىق اتىپ جاتقانى دا بار. نار ءۇستى جوسىپ، سىرىلداپ اققان قان بولىپ كەتتى. كەيبرەۋلەرىنىڭ كەۋدەسىنەن، ماڭدايىنان ىتقىعان ىستىق قان وسى اينالاسىنىڭ ءبارىن بوياپ، شاپشىپ جىعىلىپ جاتىر، مىلتىق توقتاماي، تولاس قىلماي كۇرسىلدەپ، دوزاق كۇنىن تۋدىرىپ تۇر».

وسىلايشا، قاراقول اباقتىسىندا قازاق، قىرعىز، وزبەك، ۇيعىر، دۇڭگەن جانە باسقا دا ورتاازيالىق حالىقتار وكىلدەرىنىڭ سوتسىز، تەرگەۋسىز، ۇكىمسىز اتىلۋى ولاردىڭ تاعدىرلارىنىڭ، يمپەريالىق رەسەي قۇرامىنداعى ورنىنىڭ بىردەي، بىرگە ەكەندىگىن كورسەتۋىمەن قاتار، ءتىپتى سوڭعى ساعاتتارىنىڭ، اجالدارىنىڭ دا ورتاق ەكەندىگىن ءبىلدىردى. بوزداقتاردىڭ ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسكە تىزە قوسىپ قاتار شىعۋىنىڭ دا ساياسي جانە الەۋمەتتىك سەبەپتەرى ءبىر، بۇل ۇلتتاردىڭ باسىنا تونگەن جويقىن قاۋىپ-قاتەردىڭ سيپاتى ۇقساس بولعاندىعىن بۇگىنگى ازات ۇرپاقتارعا كەشەگى قاساپ قىرعىندى باسىنان كەشكەن جازالىلاردىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى ۇعىندىرادى. دەمەك، قازاق حالقىنىڭ كەمەڭگەر پەرزەنتى م.اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» پوۆەسى ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ بارلىعىنا ورتاق حح عاسىر باسىنداعى ەڭ اۋىر، قيلى زاماننىڭ، بەتبۇرىستى كەزەڭنىڭ اششى شىندىعىن بوياماسىز ناقتى سۋرەتتەگەن، ءسويتىپ بۇگىنگى ۇرپاق نازارىنا جەتكىزگەن گۋمانيستىك، جاھاندىق، ادامزاتتىق اۋقىمداعى ۇلى تۋىندى ەكەندىگىن ايتۋىمىز پارىز.

ەلدىڭ مۇددەسى جولىندا قۇرباندىققا شالىنىپ وتىرعان ازاماتتاردىڭ ەش كىناسىزدىگى مەن جاس بالاداي تازالىعى، ولاردىڭ جازىقسىز وققا بايلانىپ وتىرعانداعى ومىرلەرىنىڭ سوڭعى ءساتى، وسىنداي اجال قاۋپىن سەزىپ-بىلە وتىرا اۋباكىرگە ەركەلىگىن بىلدىرگەن نۇكە ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ايرىقشا سەزىمتال ساتتەن كورىنەدى.

تۇرمەدەگى جۇزدەگەن تۇتقىندار اراسىنان ساناۋلى عانا ادام قۇتىلىپ شىعادى، دەنەسىنە وق تيگەن ۇزاق اۋباكىرمەن ەكەۋى كامەرادان قاشىپ شىققانىمەن، جاراسى تىم اۋىر بولعاندىقتان جۇرۋگە شاماسى كەلمەي،  جولدا كوز جۇمادى.

جاۋ قولىنان قۇتىلىپ دالاعا شىققان سوڭ، قىرعىز، قازاق، ۇيعىر دەمەي ءتورت قاشقىن دالادا وتىرىپ، نە ماڭعاز، نە قاسقا جايساڭ جۋسادى عوي مىناۋ ۇلىق، مىناۋ دۇشپاننىڭ سۇمدىعىنان. اتتەڭ! اتتەڭ! – دەگەن ارمانمەن بىرگە تۋعان باۋىرىن جوقتاعان تۋىسقاندارداي بولىپ، وسىنداي جالىندى ارماندارىن ايتىپ وتىرىپ، بوتاداي بوزداستى.

 

***

 

قاراقول قىرعىنى تۋرالى ەستىگەن ەل ورە كوتەرىلىپ، جاۋدان قاندى كەگىن الىپ، سونىمەن بىرگە بۇل ارانى مەكەن ەتپەي، تالاق قىلىپ، بارلىق وتكەن داۋرەنگە، باياعىدان بەرگى مومىن تىرىشىلىككە قوش ايتىپ اۋا كوشۋ، - ەندىگى قالعان اجارسىز كۇننىڭ، ادىرا قالعان كۇننىڭ بارلىق قامى دا، تىلەگى، مۇراتى دا سوعان عانا ارنالدى.

تۇڭعاتار، داۋلەتباقتاي بىرەن-ساران مالىن قيماعان دۇيەقوڭىز بايلار جانە ۇلىقتارىنىڭ ىشكى جاي-كۇيىن ۇقسا دا، سوڭعى ساعاتقا شەيىن بۇلاردىڭ كوزىنەن تاسا بولماي، الدارىنا كولدەنەڭدەپ، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتقان اۋىل يتىندەي، بۇلاڭداپ كورىنىس بەرىپ جۇرگەن وسپان، جەبىرباەۆتار سياقتى ءتىماشتار بولماسا، وزگە ەلدى بارلىعى ءبىر تىلەك، ءبىر نيەت، ورتاق ءىستىڭ جولىندا بىرىكتى. 

ەل باسىنا تۇسكەن قيىندىق حالىقتىڭ بىرلىگىن، ىنتىماعىن تۋعىزدى. نە كورسە دە بىرگە كورۋگە، امان قالسا بىرگە امان قالىپ، قىرىلاتىن بولسا بىرگە قىرىلۋعا انت ەتىستى. «جاس-كارى، جاقسى-جامان تۇگەلىمەن وسىنداي اق تىلەۋدىڭ ۇستىندە توبەمىزگە قۇي قازسا دا شىدادىق، ەندى كەلىپ بارلىق ەر ازاماتتى قىرعىنعا سالام دەيدى. ونىڭ ايداۋىندا بارىپ قىرىلعانشا، وسى تۋعان جەرىمىزدە قالىڭ ەلىمىزدىڭ الدىندا وسى ەلدىڭ نامىسى، ەلدىگى ءۇشىن قىرىلايىق. ءبىرىمىز قالعانشا قاسارىسىپ، شىداپ باعايىق. «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، اجالدى ولەدى» دەگەن. ءتىپتى ولسەك، وسى نيەتتىڭ ۇستىندە ءولىپ-اق قالايىق، ەركەك توقتى – قۇرباندىق ءبىز ولسەك، ەرتەڭ تاعى ءبىر ۇل تۋادى. تۇبىندە ەل تۋى جىعىلماسىن. الىسپاساق، اتار تاڭ، شىعار كۇن جوق. ەندى شىدار دا، توقتار دا جايىمىز قالعان جوق. ولسەك، مىناۋ ولگەندەردەن ارتىق ەمەسپىز. وسىنداي جولدا بۇرىن قازاق بالاسى ءىس قىلىپ تا، ءولىپ تە كورگەن جوق. بەتىمىزدەن جارىلعاسىن، - دەگەن ۇرانمەن ەل اتقا قونعان ەدى.

1916 جىلعى پاتشا جارلىعىنىڭ سالدارى قازاق حالقىن اتام زامانداردان بەرى مەكەندەپ كەلە جاتقان جەرىنەن، سۋىنان، مالىنان، بايلىعىنان ايىرىلۋعا اكەپ سوقتى. بوساعان جەرلەردىڭ بارلىعىنا ىشكى رەسەيدەن كوشىرىلىپ اكەلىنگەن كرەستيان شارۋالار وتىرعىزىلدى. وسىلايشا قازاقستاندا دەموگرافيالىق احۋال مۇلدە كەرى باعىتتا، جەرگىلىكتى حالىق ءۇشىن زياندى سيپاتتا وزگەرە باستادى. ال، مۇنىڭ سالدارى ساياسي، ەكونوميكالىق قيساپسىز زارداپتار اكەلۋىمەن قاتار، مادەني-گۋمانيتارلىق تۇرعىداعى ۇلكەن اپاتقا اكەپ سوقتىردى.

جارمەڭكەدەگى ۇلىقتار قازاقتاردىڭ شابۋىلىنا الدىن-الا دايىندالىپ، قارۋلى سولداتتار شىعارىپ، ماڭايداعى اۋىلداردىڭ جىلقى،  قويلارىن ايداتىپ الدىرىپ، ازىق ءۇشىن دەپ جاپپاي قىرعىن جاساتقان. كوپ قويلار قۇر عانا باۋىزدالعانى بولماسا، سويىلماي، سويىلعان بولسا، بۇزىلماي، اسىلماي دا  ءراسۋا بولىپ، قىپ-قىزىل الا كۇيىندە تەڭكيىپ-تەڭكيىپ جاتتى.

ء«تىلماشتاردىڭ ويىنداعى بارلىق قازاقشىلىق، «ەلشىلدىك» سول كۇيدى كورگەندە عانا شىققان سياقتانىپ ەدى. «مىنا مال ءراسۋا بولدى-اۋ» دەگەن بولىپ، وزگەگە باتپاسا دا، ساۋداگەرلەردى جاعالاپ كەلىپ، بىردەمە ايتىپ ەدى، بىراق ەشكىم دە ول سوزدەرىن ەلەگەن جوق». ءتىلماشتاردىڭ ادامدىقتان شىعىپ، وزدەرى دە مالعا اينالا باستاعان ماكۇرىكتىگى وسى ارادا تاعى ءبىر كورىنىس بەرەدى. بۇلار اناۋ مايدان دالاسىندا مال ەمەس، ونداعان، جۇزدەگەن ادامدار، ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ قانداس تۋىس، باۋىرلارى وققا ۇشىپ قىرىلىپ جاتقانىعىن سەزىنبەيدى، وعان باسى اۋىرىپ، جانى اشىمايدى. تەك قانا بوسقا سويىلىپ ءراسۋا بولعان مالدى كورگەندە ىشتەرىن تىرناپ وتكەندەي. ويتكەنى بۇلاردىڭ بار بولمىسى، وي-ساناسى مالعا، مال جيناۋعا، دۇنيە-بوققا تۇبەگەيلى ءبىرجولا، ءۇمىتسىز بەيىمدەلگەن. وسى كۇندەردەگى كەيبىر تويىمسىز جەمقورلاردىڭ ەلگە ىستەگەن زالالى ەستىلگەندە، سول اۋرۋ اناۋ پاتشالىق بيلىك باۋلىعان ءتىلماشتاردىڭ ۇرپاقتارىنان-ۇرپاعىنا جۇققان ىندەت بولىپ كەتپەدى مە دەگەن كۇدىك تە كەلەدى ويعا.

بارلىق اسكەردى، وعان قوسا ماڭايداعى قالالاردىڭ بەيبىت كرەستيان-شارۋلارىن تۇگەل قولاستىنا جيناپ اكەلىپ قارۋلاندىرعان، سونىڭ ىشىندە پۋلەمەتكە دەيىن قۇرعىزىپ، ساقاداي ساي تۇرعان جارمەڭكە قازاقتاردىڭ دۇركىن-دۇركىن شابۋىلىنا الدىرمايدى. تەك قولىندا ازداعان قارۋلارى بار ىبىراي توبىنىڭ جىگىتتەرى سولداتتاردىڭ بىرنەشەۋىن اتىپ جىعىپ وتىردى. تۇنگە دەيىن ۇلاسقان شابۋىلدان ەكى جاق تا قالجىراپ، ءتۇن اۋعان سوڭ جارمەڭكەدەگىلەر قوتارىلا كوشكەن. ۇلىقتار قاشىپ بارا جاتىپ، وزدەرىمەن بىرگە جارمەڭكەدە قامالىپ جاتقان تۇتقىنداردى الا كەتەدى. الايدا ولاردىڭ بارلىعىن جول بويى اتىپ ءولتىرىپ كەتكەن ەكەن. ء"ار جەرگە ارقايسىسى شاشىلىپ، ءار كۇيدە جىعىلعان ەكەن. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ارالارى ءتورت-بەس قادام. ءبىر ارادا ەكۋ-ۇشەۋدەن جاتقانى دا بار. ون-ون بەس قادامداي جەردە جاتقاندار دا كورىنەدى. كيىمدەرى مەن قارايعان تاقىر باستارىنا قاراعاندا، ءبارى دە قازاققا ۇقسايدى. شىنىندا تەگىس قازاق ەكەن. وسىلاردىڭ ىشىندە شالقاسىنان ءتۇسىپ، بەتىن بۇرىپ قۇبىلاعا بەرىپ، ءولىپ جاتقان سەرىكباي كورىندى. بۇنىڭ اۋزى قيسايىپ اشىلعان. وق شەكەسىنەن ءتيىپتى. ۇزىنداۋ بولىپ وسكەن، قايراتتى شاشىن وڭ جاق سامايىنىڭ تۇسىندا ءۇرپيتىپ، كۇيدىرىپ كەتىپتى. تەڭگەدەي جەردە قارا كۇرەڭ قان ۇيىسىپ، تەگىستەلىپ تۇرعان جارا بار – وقتىڭ ورنى. سول جارانىڭ اينالاسىنداعى شاشتارى تەگىس تىكىرەيىپ، جان-جاققا بىتىراي قاشقانداي بولىپ، شاشىلىپ، ءۇرپيىپ تۇر.

جۇزىندە قورىققان، ۇرىككەننىڭ بەلگىسى جوق. ەكى قاسىنىڭ اراسىندا جوعارىدان تومەن قاراي ۇپ-ۇزىن بولىپ سوزىلعان جىڭىشكە ءاجىم بار. قاباقتارى تۇيىلىڭكى. بارلىق بەت اجارىندا سۋىقتىق، بەكىنگەندىك كورىنەدى. سونىمەن بىرگە اقتىعىنا، جازىقسىزدىعىنا سەنگەن سالقىن سابىر، كەڭ سەنىم، تازالىق اجارى بار. بىرەۋ ۇستىنە ءبىر سۇر شاپاندى ايقارا جاۋىپ كەتىپتى. راقىممەن ءيىپ، جانى اشىعان قولدىڭ ىستەگەن ءىسى سياقتى».

«قيلى زامان» اۆتورىنىڭ اشىق مايداندا، تەڭ جاعدايدا ەمەس، قولى بايلاۋلى قايرانى جوق تۇتقىندى سوتسىز، ۇكىمسىز اتقان قانىشەر جاۋىزداردىڭ وعىنان قازا تاپقان سەرىكبايدىڭ ءولىمىن بايانداۋىندا تەرەڭ ءمان بار. ونىڭ بەت اجارىندا سۋىقتىق، بەكىنگەندىك، اقتىعىنا، جازىقسىزدىعىنا سەنگەن سالقىن سابىر، كەڭ سەنىم، تازالىق اجارىنىڭ بەلگىسى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىندە شەيىت بولعان بارلىق قۇربانداردىڭ ەشقانداي جازىعى جوقتىعىن، ولاردىڭ ءولىمىنىڭ ءوزى تازا، بۇل قاتەرلى دە قاسيەتتى ىسكە ءاربىر جان سانالى سەنىممەن بارعاندىعىن بىلدىرەدى. جامەڭكە قاريا، ۇزاق باتىر، سەرىكباي، تۇرلىعوجا جانە وزگە جەكەلەگەن تۇلعا قۇرباندار، سول ءبىر دۇربەلەڭ شاقتا ەلدىڭ ار-نامىسى، ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن باستارىن تىككەن بارشا ازاماتتاردىڭ سيمۆولى. بارلىعى دا ۇلى نيەتتىڭ، ەلدىڭ ۇرانىنىڭ قۇربانى. ءوز كوڭىلدەرىندە «شەيىتپىز، اقپىز، ەل تىلەگىنىڭ جولىنا شالىنعان «ەركەك توقتىمىز» دەپ ومىرلەرى قيىلعان جاندار. وي، جۇرەك باتىرلارى، تەگىس نامىس قۇلى ەدى.

مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» پوۆەسىندەگى ەل ءۇشىن كۇرەسكەن كەيىپكەرلەرى – ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى بارلىق قۇرباندارعا قويىلعان ماڭگىلىك ەسكەرتكىش، ۇرپاقتاردان-ۇرپاقتارعا امانات رەتىندە جەتكىزىلىپ وتىراتىن  اقيقات ءۇنى.

اتىلعان ادامداردىڭ اراسىندا ەرەۋىلگە قاتىسى جوق ءبىر دە ءبىر جاننىڭ بولماۋى - بۇكىل ەلدىڭ، حالىقتىڭ ءبىر عانا ىسكە جۇمىلىپ، ءبىر مۇرات جولىندا انتتاسقاندىعىن مالىمدەيدى. ولاي بولسا، كەز-كەلگەن قيىندىق تۋعاندا، ۇلى قازاق حالقىنىڭ ءبىر جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، ءبىر تىلەك، ءبىر ماقسات جولىندا باس بىرىكتىرىپ، قانداي قاتەردەن بولسا دا ۇلى ابىروي، پاراساتتىلىقپەن وتۋگە دايىندىعىن كورەمىز. مۇنداي ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ تامىرى تەرەڭ ءارى مىقتى، وتكەنى نامىسقا، ەرلىككە تولى ونەگە، بولاشاعى جارقىن بولۋى كامىل!

مۇحتار كارىباي، قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرى

Abai.kz