كەڭەس داۋىرىندە جوشى حاندى مەركىتتىڭ ۇلى دەگەندى ەشكىم دە، ايتپاۋشى ەدى. بۇل ماسەلەگە ەشكىم دە ءمان بەرمەگەن، ويتكەنى، جوشى كىم بولسا، ول بولسىن، شىڭعىس حان جاۋىز ەدى.  سوندىقتان، جوشىنىڭ تاريحىنا قازىرگىدەي ەشكىم دە، ءۇڭىلىپ جاتپاعان.  مەن بولسام، ون بەس جاسىمدا جوشىنىڭ شىڭعىس قاعاننىڭ ۇلى ەكەنىن ناقتى بىلگەن ەدىم. ويتكەنى، وسى كەزىمدە مەنىڭ قولىما «ماڭعول-تاتارلار جونىندەگى تولىق سيپات» اتتى كىتاپ ءتيدى. (مەن-دا بەي-لۋ). 

بۇل كىتاپتى، انىعىن ايتقاندا ناعىز دەرەككوزدى قىتايدىڭ ەلشىسى چجاو حۋن جازعان ەدى. چجاو حۋن ءوزى تۇرىك تەكتەس  ادام بولعان.  قىتايلارعا قىزمەت جاساعان سوڭ، سولاردىڭ چجاو دەگەن اۋلەتتىك (ديناستيالىق) اتاۋىن العان. شىن اتى عۇن بولسا كەرەك.  وسى كىسى شىڭعىس حاننىڭ ماڭعولدارىنا بارىپ سولارمەن تۇرىك تىلىندە اۋدارماشىسىز سويلەسكەن. پەكيندە نامەستنيك بولعان مۇقالىمەن كەزدەسىپ، سودان  شىڭعىس حاننىڭ اۋلەتى جونىندە كوپتەگەن مالىمەتتەر العان.  مۇقالىنىڭ ماڭعول دەگەندەردىڭ كىمدەر ەكەنىن بىلمەگەندىگىن قويشىعارا اعامىز دا ايتقان ەدى. مۇقالى چجاو حۋنعا وزدەرىنىڭ تۇرىك ەكەندەرىن ايتقان.

قىتايلاردىڭ  حۋايدۋن شەكارا اسكەرلەرىنىڭ باس قولباسشىسى تسزيا شە، وسى چجاو حۋندى  ماڭعول اسكەرلەرىنە حەبەيگە كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ءۇشىن جىبەرگەن ەدى.  وسى كەزدەردە چجاو حۋن ماڭعول اسكەرىن، حالقىن، شىڭعىس حان اۋلەتىن،  ونىڭ قولباسشىلارىن جەتە زەرتەگەندىگىنەن ءوزىنىڭ جازعاندارىن «ماڭعول-تاتارلار جونىندەگى تولىق سيپات» دەپ اتاعان.  ەڭ العاش بۇل ەڭبەكتى ورىس تىلىنە ورىستىڭ عالىمى ۆ.پ. ۆاسيلەۆ ءبىراز قاتەلەرىمەن اۋدارعان.  مەندەگى دەرەك -  ن.تس. مۋنكۋەۆتىڭ وسى قاتەلەردى ەسكەرە اۋدارعانى.

الدىڭعى جازعاندارىمدا مەن وسى چجاو حۋننىڭ، جانە دە،  قىتايلاردىڭ،  كوشپەندى تۇرىك تايپالارىن وزدەرىنىڭ دەرەكتەرىندە «تاتار» دەپ، جالپى اتاۋمەن اتاعاندارىن ايتقان ەدىم.  بۇل قىتايلاردىڭ «تاتار» دەگەندەرىنە شىڭعىس حاننىڭ قىرىپ تاستاعان تاتار تايپاسىنىڭ قاتىسى جوق.

وسى ەڭبەگىندەگى اڭگىمەنىڭ باسىندا چجاو حۋن: «پلەمەنا تاتار (تۇرىكتەر ق.ز.) پرويسحوديات يز وسوبوگو رودا شا-تو. پوەتومۋ و نيح نيچەگو نە بىلو يزۆەستنو ۆ تەچەنيە ريادا پوكولەني» دەيدى.

ياعني، بۇل جەردە 450 جىل تاۋ شاتقالىندا جاسىرىن جۇرگەن ەرەكشە تايپا ەرگەنقوڭدىقتار جونىندە ايتىلىپ تۇر.  وسىنىڭ تۇسىنىكتەمەسىندە بىلاي دەلىنگەن: «شا-تو - كونفەدەراتسيا پلەمەن زاپادنىح تيۋركوۆ، وبيتاۆشيح پو ودنيم داننىم ۆ رايونە فەرگانى».  

بۇل جەردەگى اڭگىمە باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ تايپالار بىرلەستىگى جونىندە ايتىلىپ تۇر. سوندىقتان دا، «قۇپيا شەجىرەدە» ماڭعولدار وزدەرىن باتتسا گااننان، ياعني، باتىس قاعاننان تاراتقان.  بۇل جونىندە تولىعىراق يۋتۋبتاعى مەنىڭ: «شىڭعىس حان قيات ەمەس» دەگەن لەكتسيامنان بىلە جاتارسىزدار.  مەن بۇل جەردە تەك فەرعانا دەگەندەرىنىڭ ەرگەنە قوڭ ەكەنىن ايتىپ كەتەيىن. فەرعانانىڭ ەسكى اتاۋى ەرگەنە قونىسى بولعان. ويتكەنى، فەرعانانىڭ كونە زاماندارداعى سوعدا-تاجىك تىلىندەگى اتاۋى يارعانا – تاۋ شاتقالىنداعى اڭعار دەگەندى بىلدىرەدى. (قسە).  وسى يارعانانىڭ سيپاتى «ەرگەنە قوڭ» داستانىنداعى جەر ۇيىعىنىڭ سيپاتىمەن دالمە-ءدال.  ياعني، ۇلكەن داريا وزەن – سىرداريا بار، باۋ-باقشا، ءجۇزىم وسەدى، كوگىلدىر تاۋلار رەتىندەگى بەس جوتالارمەن قورشالعان قازانشۇڭقىر، قاقپاسى بار، قاقپاسى مىرزاشولگە قارايدى.  مىنە، كۇللى تۇرىك الەمىنىڭ قاسيەتتى قونىسى وسى بولادى! ويتكەنى، داستاندا ەرگەنە قوڭنان شىققانداردىڭ تۇرىك قاعاناتىن قۇرعاندار ەكەنى ايتىلادى.

دەمەك، ەرگەنە قوڭ دەگەنىمىز جەر اتاۋىنا قاتىستى - يارعانا قونىسى دەگەندى بىلدىرەدى. «تىك بەتكەيلى قۇز قىرات» دەپ راشيدەن قاتە ايتقان ەكەن. راشيدەن ەرگەنە دەگەندى تۇرىك-قازاقتىڭ ءور دەگەن سوزىنە بالاعان. تىلەۋبەردى ابەناي دا وسىنى ايتقان. تەك قانا مارقۇم سەرىكبول قوندىبايۇلى ءوزىنىڭ «ارعى قازاق ميفولوگياسى» اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە ەرگەنە قوڭنىڭ قونىس ەكەنىن ايتىپ كەتكەن ەدى. اللاھ تاعالا ونىڭ جانناتتاعى جانىن رازى قىلسىن! دەيمىز. مارقۇم جۇلدىزدارعا قاراپ سويلەيتىن، قاسيەتتى ادام بولعان دەيدى. مەن ايان الىپ جازاتىن شەجىرە جازۋشىمىن. ەرگەنە قوڭدى ىزدەپ جۇرگەن كەزدەرىمدە ءۇش كۇن قاتارىنان وسى كىسىگە باعىشتاپ قۇران وقىعانىم سوڭ، ءۇشىنشى كۇننىڭ تاڭ نامازىنىڭ الدىندا ارۋاعى كەلىپ: «شا-تو» دەگەن ءسوزدى مەنىڭ وڭ قۇلاعىما سالىپ كەتكەن ەدى...

ەندى، جوشىنى ايتالىق. ماڭعولدان كەلگەن زاتى قازاق عالىم تاريحشى  زاردىقان قيناياتۇلى جوشىنى بورتە حانىمنىڭ مەركىتتەن تاپقانىن  ايتادى. راسىندا دا، زاردىقان اعامىز ايتقانداي بورتەنى ون ايدان كەيىن تەمەجاندار مەركىت تۇتقىنىنان بوساتىپ العاندا، ول كىسى جولدا كەلە جاتىپ مەركىتتىڭ بالاسىن تابادى. الاي دا، بۇل بالا جوشى بولماعان. بۇل بالا بورتەنىڭ تۇڭعىشى بۇيەن ەدى.  نايماننىڭ عۇلاما شەجىرەسى عۇلام قادىردىڭ ايتقانىندا: «بۇيەندى شىڭعىس حاننىڭ شەشەسى ءوسىرىپ جەتكىزىپ ۇيلەندىرگەننەن كەيىن، قاعاننىڭ تاپسىرماسىمەن جالايىر مۇقالى ءولتىرىپ تاستاعان.  وسىدان كەيىن، مۇقالى گاۋاڭ ايۇلۇن انا مەن بورتەگە كەلىپ، بۇيەننىڭ قىتاي قابىرعاسىنا شابۋىل جاساعاندا قازا بولعانىن ايتقان».

عۇلاما شەجىرە جالايىردىڭ تاريحىن جاقسى بىلگەن ەدى. بۇل اڭگىمە شەجىرەنىڭ جالايىرلار جونىندە ايتقانىندا تۋىنداعان. جالايىردى بىلەتىنى، وزىمەنەن اتالاس، لەنين مەن ءستاليندى كورگەن، ء«ۇش ءجۇز» پارتياسىن قۇرعان كولباي توگىسۇلى مەن عۇلام قادىردىڭ اكەسى جازىباي  سانكت-پەتەربۋرگتە وقىعان. جازىباي دا، كولباي دا، بايجىگىت-تاۋكەنىڭ قىدىر قونعان وتەبىنەن تارايدى. قازىرگى دارحان كالەتاەۆ تا وسى وتەپتەردەن. كولباي وقۋدان كەيىن جەتىسۋدا ناعاشىسى ماماننىڭ قاسىندا ادۆوكات بولىپ قىزمەت ەتكەن. ماتايدىڭ ماماندارى شەجىرە جازعان ادامدار، اتاقتى مەتسەناتتار بولعان. جالايىردى كولباي جاتقا بىلگەن، جانە دە، مامانمەن بىرگە جالايىردا بيلىك جۇرگىزگەن بولعان. وسىنى بىلگەن جامبىل اتامىز جالايىردىڭ اقىنى دوسماعامبەتپەن ايتىسقاندا:

                                 اۋزىڭ بارماي وتىر ما،

                                ايتۋعا كولباي، ماماندى.

                               مىرزا، كۇشىك – جالايىر،

                               اڭدىستى زۇلىم ءاماندى.

                              جاقسىلىق ىزدەپ باسىنا،

                              جولاماي پەندە قاسىنا،

                              مامان بەرەر سازاڭدى.

                              قارسى جاۋاپ ايتۋعا،

                              كەلتىرمەگەن شاماڭدى.

      - دەگەن ەدى.

مىنە، وسى كولبايدىڭ جالايىرلار جونىندە ايتقاندارىن عۇلام قادىر ەستىگەن. «سۇراۋسىز قالعان كەنسارىنىڭ كەگىن جالايىر العان» دەگەندى دە، عۇلاما شەجىرە - كولباي، مامانداردىڭ ايتقاندارىنان بىلگەن دەسەدى. قازىرگى جالايىرلار سىرماناق، شۋماناق بولىپ ەكىگە بولىنەدى. عۇلام قادىر بۇلاردىڭ بىرماناعىنىڭ دا، بولعانىن ايتقان. ەستىگەنىم، قازىرگى تاڭدا جالايىردىڭ شەجىرەلەرى ءۇش تومدىق شەجىرە كىتاپتارىن باسپاعا دايىنداپ جاتىر ەكەن. بىرەۋلەرى شىڭعىس حاندى شەجىرەلەرىنە ەنگىزگەن دەسە، بىرەۋلەرى ەنگىزبەگەن دەسەدى. وزدەرى ماعان قاتتى وكپەلى ەكەن، شەجىرەسىنە تەلەفون شالىپ ەدىم، داۋىسىمدى ەستىپ تەلەفونىن ءوشىرىپ تاستادى، ويتكەنى، مەنىڭ جازعاندارىمدا شىڭعىس حان جالايىر بولماي تۇر.  مەن بار بولعانى: «بىرماناقتى تاپتىڭدار ما؟» دەپ سۇرايىن دەگەن ەدىم. كىتاپتارى شىقسىن كورەلىك، ارتىق-كەمى بولسا، نايماننىڭ عۇلاما شەجىرەسىنىڭ جالايىر جونىندە ايتقاندارىن تولىعىمەن ءساتى كەلگەندە، جارىققا شىعارارمىن.

ال ەندى، جوشىنىڭ قاراۋىل جاساعىن باسقارىپ ءجۇرىپ جەتىلگەن كەتبۇقانىڭ رۋلاستارىنىڭ ايتقاندارىندا، مەركىتتىڭ بالاسىن  شىڭعىس حاننىڭ بالالارى 13 جاسىندا ابايسىزدا جاردان قۇلاتىپ ءولتىرىپ العان ەكەن-مىس.  الاي دا، نايمان-تەرىستاڭبالىلار بالانىڭ اتىن بىلمەگەن.

ەندى، مۇقالىنىڭ جوعارعى چجاو حۋنعا بەرگەن مالىمەتىن تالدايىق.  چجاو حۋن ءوزىنىڭ كىتابىنىڭ «كنيازيا ي تسارەۆيچي» اتتى تاراۋىندا بىلاي دەيدى:

«ۋ چينگيسا ۆەسما منوگو سىنوۆەي. سارشي سىن بي-ين بىل ۋبيت ۆ بويۋ پري شتۋرمە زاپادنوي ستوليتسى تسزينتسەۆ يۋنچجۋنا ۆو ۆرەميا رازگروما گوسۋدارستۆا تسزين. نىنە ۆتوروي سىن ياۆلياەتسيا ستارشيم تسارەۆيچەم  ي زوۆۋت ەگو  يودجي. (جوشى. ق.ز.)  ترەتەگو چارەۆيچا زوۆۋت ودەي».  

بۇل جەردەگى چجاو حۋننىڭ جوشىنى «يودجي» دەگەنى، جاۋشى دەگەنگە كەلەدى. ال ەندى، زاردىقان قيناياتۇلىنىڭ جوشى دەگەننىڭ ماڭعولشا «زوچين» ياعني، «سىرتتان كەلگەن قوناق» دەگەنىنىڭ ەشبىر قيسىنى جوق. شىڭعىس حان دا، ايۇلۇن انا دا، بورتە دە، تۇركى تىلىندە سويلەگەن. سوندىقتان دا، ۇلدارىنىڭ ەسىمىن ءمانجى تىلىندە قويماعان بولار. قىتايلاردىڭ «حەي-دا شي-ليۋە»، «شەن-ۋ تسين-چجەن لۋ»، «يۋان شي» اتتى دەرەكتەرىندە جوشىنى – چجو چجي، چجۋ چي دەپ جازادى. زوچين بولسا، وندا، چجو چجين، چجۋ چين دەپ جازىلار ەدى عوي.

وسىمەن قاتار، كىتاپتاعى «ودەي» ەسىمىنىڭ تۇسىنىكتەمەسىندە: «فورما ا-داي ۋپوترەبلياەمايا ناشيم اۆتوروم، وچەۆيدنو، پرەدستاۆلياەت سوبوي دەيتۆيتەلنو سۋششەستۆوۆاۆشەگو پرويزنوشەنيا» دەپ ايتىلادى.

دەمەك، تۇرىك ءتىلىن بىلەتىن چجاو حۋن  وگەدەيدى اداي دەپ اتاعان. وگەدەي دەگەنىمىز – اق اداي بولسا كەرەك. تاعى دا، اداي. شىڭعىس حان اداي بولماسا، بالاسىنىڭ اتىن اداي دەپ قويار ما ەدى؟

كەلەسى، «پولكوۆودتسى ي زاسلۋجەننىە چينوۆنيكي» اتتى تاراۋىندا چجاو حۋن بىلاي دەيدى:

«ۆتوروي زا نيم نەكتو پو يمەني ليۋ بو-لين، ۋروجەنەتس وكرۋگا يۋنەي ۆ زەملياح يان. رانشە ون بىل ناچالنيكوم – كوماندۋيۋششيم ۆويسكامي ۋ تسزينتسەۆ ي پەرەبەجال  ك تاتارسكومۋ ۆلادەتەليۋ.  ۋ نەگو ەست سىن. ون ۆەسما حرابر، ي، كوگدا پوگيب ستارشي سىن تاتارسكوگو ۆلادەتەليا تەمودجينا، پوسلەدني  ۆىدال زامۋج زا سىنا بو-لينيا جەنۋ ستارشەگو سىنا».

بۇل جەردە چجاو حۋن «ستارشي سىن» دەپ، ارينە، بۇيەندى ايتىپ وتىر.  وسىدان ءبىزدىڭ ۇققانىمىز، بۇيەن قازا بولعاننان كەيىن جوشىنىڭ «ۇلكەن حانزادا» اتالعانى، شىڭعىس قاعاننىڭ بۇيەننىڭ جەسىرىن قىتايلارعا بەرىپ قۇتىلعانى.  دەرەكتىڭ اتى دەرەك.  بۇيەن تۋرالى چجاو حۋنعا شىڭعىس قاعاننىڭ ەڭ سەنىمدى ادامى مۇقالى ايتقان.

ول زاماندا بۇيەن دەگەن ەندى ءبىر ادام بولعان. ول ادام، شىڭعىس حاننىڭ قۇداسى وڭعىت حانى الاكۇش تەگىننىڭ ۇلى بۇيەن-سيبان ەدى. بۇل بۇيەن-سيباندى نايمانداردى جاقتاعان وڭعىتتاردىڭ وزدەرى ولتىرگەن. ال ەندى، مەركىتتىڭ بالاسى بۇيەندى بولسا، چجاو حۋن «پوگيب»، ياعني، قازا تاپتى دەمەيدى، «بىل ۋبيت»، ياعني، ولتىرلىگەن دەيدى. وسىعان قاراعاندا چجاو حۋن ءبىر نارسەنىڭ سىبىسىن بىلگەندەي. ارينە، ول زاماندا شىڭعىس قاعاننىڭ قاھارىنان سەسكەنگەندەر بۇيەننىڭ مەركىتتىڭ بالاسى ەكەنىن اشىقتان-اشىق ايتا الماعان. سوندىقتان، بۇيەن تۋرالى حابار باسقا ەشبىر دەرەكتەردە جوق، ويتكەنى، بۇيەن ءولتىرىلدى، ءىس جابىلدى. «قۇپيا شەجىرەنىڭ» جازىلۋىن قاداعالاعان كەيىنگى حاندار، شەجىرە-باياندا  بۇيەننىڭ اتىن اتاتپاعان بولسا كەرەك.

قازىرگى تاڭدا جوشىنىڭ مەركىتتىڭ بالاسى ەكەنىن ايتتىرىپ جۇرگەندەر، ارينە، قازىرگى ماڭعولداردىڭ كوسەمدەرى. ويتكەنى، جوشىدان تاراعان تورە بىتكەننىڭ ءبارى دە، قازاق ەلىندە. سوندىقتان، ولار ءبىزدىڭ تورەلەردىڭ ءتۇبىن مەركىتكە تارتىپ، شىڭعىس قاعانىمىزدان اۋلاق ەتپەكشى بولعان.  وسىدان كەيىن، جوشىنى مەركىت دەگەننىڭ بەتىنە تۇكىرەرسىزدەر دەپ سەنەمىن. قازىرگى حالحا-ماڭعولداردىڭ اڭىزدارىن تالدايتىن بولساق، وندا، شىڭعىس حاندى وسىلاردىڭ وزدەرىنىڭ ولتىرگەندەرىن تۇسىنەمىز. (تاڭعۇت سۇلۋى). شىڭعىس حاندى ءولتىرىپ، كوممۋنيزمنىڭ بۋىمەن وزدەرىندەگى تورەلەردىڭ ءبىرىن قالتىرماي قىرىپ تاستاپ، ەندى، جوشىنى مەركىتكە جازدىرىپ بىلىقتىرىپ وتىر.

بىزدەر، نايماندار، جوشىنىڭ تاريحىن بارىنەن دە، ارتىق بىلەمىز، ويتكەنى، جوشىنىڭ قاسىندا جۇرگەن كەتبۇقا - نايمان ەدى.  نايمان شەجىرەسىندە تەرىستاڭبالىدان كەتبۇقا، شۇرشەيىتتەن كەربۇعى تاراتىلادى.  نايمان شەجىرەسىن بىلمەيتىن «بىلگىشتەر» وسى ەكەۋىن ۇنەمى شاتاستىرىپ جۇرەدى. جوشىنى قۇلان تەپكەندە قاسىندا كەتبۇقا نويان بولعان. اراشالاي الماعان، ويتكەنى، اياق استىنان قالىڭ تۇمان باسقاندا، جوشىدان كوز جازىپ قالعان.  سوندىقتان، ءوزىن كىنالى ساناپ، شۇرشەيىت كەربۇعىعا كەلگەن. كەربۇعى كەتبۇقامەن بىرگە كەلىپ شىڭعىس حاننىڭ الدىندا «اقساق قۇلان» كۇيىن تارتىپ بەرگەن.  وسىدان كەيىن شىڭعىس قاعان كەتبۇقاعا: «كوزىمە كورىنبە!» دەپ، ونى مىسىرعا جونەلتكەن.  كەربۇعىنى قاسىندا الىپ قالعان.  شىڭعىس قاعان ءوزىنىڭ تۇڭعىشى جوشىنى جانىنداي جاقسى كورىپ، وعان ەڭ ۇلكەن ۇلىستى بەرگەن. جوشىنىڭ قازاسىن بىلگەندە، قابىرعاسى قايىسىپ توقتاۋسىز جىلاعان. وسىنداي كەزدەرىندە شۇرشەيىت كەربۇعى كۇي ويناپ قاعاندى جۇباتىپ وتىرعان. جوشى ءوزىنىڭ ۇلى بولماسا: «سۋىق حابار اكەلگەننىڭ اۋزىنا قورعاسىن قۇيدىرامىن!» دەپ، سونشاما قايعىرار ما ەدى؟  

ال ەندى، كەتبۇقانىڭ بولسا، شىڭعىس حاننىڭ قاسىندا دومبىرا شەرتىپ وتىراتىنداي جاعدايى بولماعان. مەنىڭ اكەمنىڭ قولجازباسىندا: «كەتبۇقادان ۇرپاق جوق» دەپ ايتىلعان ەكەن. الاي دا، تەرىستاڭبالىلار وزدەرىن تاراتقاندا اتالارىن كەتبۇقاعا جاپسىرا بەرەدى. ءبىر جاعىنان بۇنىڭ ەشقانداي دا، ەرسىسى جوق، ويتكەنى، كەتبۇقا ءبارىبىر دە، تەرىستاڭبالىنىڭ اتاسى سانالادى.

قۇتۇزبەن سوعىسامىن دەپ كەتبۇقانىڭ جالعىز ۇلى قازا بولعاندا  جاۋجۇرەك  ساردار: «ۇلىمنان جانىم ارتىق پا؟  ۇلىم قالعان جەردە مەن دە، قالامىن! دەپ،  قۇتۇزدىڭ قالىڭ قولىنىڭ اراسىنا ءبىراز اسكەرىمەن  قويىپ كەتىپ قاپىدا قازا بولعان.

 قازىرگى تاڭدا توم-توم قىلىپ كىتاپ جازىپ جاتقانداردىڭ شىڭعىس حان جونىندە ايتاتىندارى، شوقاننىڭ سوزىمەن جەتكىزگەندە: «ودني پرەدپولوجەنيا ي دوگادكي». ولار ەرگەنە قوڭدى تاۋىپ، سارسەن امانجولوۆتار ءتۇيىنىن شەشە الماي كەتكەن ءتۇيىندى شەشىپ، ياعني، قوڭىرات دەگەندەردىڭ جىلقى مالىنا ەشقانداي دا، قاتىستارى جوق ەكەندەرىن، تاريحي دەرەكتەردەگى حونكيرات دەگەنىمىزدىڭ  قوڭ قىراتىنان شىققاندار ەكەندەرىن ايتىپ، جوشىنىڭ مەركىتتىڭ بالاسى ەمەس ەكەندەرىن دالەلدەپ جاتسا ءبىر ءسارى. باسىندا ميى بار ادامدار وسى ەرگەنە قوڭنان شىققانداردىڭ قازاق بولعاندارىن كۇندەردىڭ ءبىر كۇندەرىندە تۇسىنەر.  راشيدەن كەزىندە: «عۇن، تۇركى، حاساع، موڭعول – وسى تەرميندەردىڭ  ءبارى ءبىر-اق ەتنوستىڭ اتاۋى» دەگەن ەدى.

قازىرگى تاڭداعى شىڭعىس قاعان جونىندە دۇرىس  سويلەپ جۇرگەن اۋەسقوي تاريحشىلاردان قاراعاندىلىق مىرزابەك قارعابايۇلىن، الماتىلىق  قالىمبەك تولعانباەۆتى  اتاعىم كەلەدى.  باسقالارى جونىندە شوقاننىڭ تىلىمەن ايتاتىن بولساق: «وني سۆويمي باسنوسلوۆنىمي، پوروي، ي برەدوۆىمي ۋموزاكليۋچەنيامي ۆۆوديات ۆ زابلۋجدەنيە ي بەز توگو ۋج تەمنىي كازاحسكي نارود، دۆە ترەتي ونوگو،  نيچەم ينىم، كرومە كاك، ينديسكيح فيلموۆ نە ينتەرەسۋەتسيا.  ۋ سوزناتەلنوي جە چاستي ناسەلەنيا يح باسنوسلوۆنىە ۋموزاكليۋچەنيا ناپودوبيە توگو، چتو انگليسكايا كورولەۆا يز نايمانسكيح قاراۋىل-جاساقوۆ،  ۆىزىۆايۋت تولكو سمەح. قاراۋل-جاساقي ەست كونىراتى، پوتومكي وحراننوي گۆاردي دجۋچي حانا، ي ك سارماتسكومۋ پلەمەني يازيگ نە يمەيۋت نيكاكوگو وتنوشەنيا».  

ء«يتتىڭ ءبارى تازى ەمەس، ەتتىڭ ءبارى قازى ەمەس» دەگەندەي، تاريحتى ايتقاننىڭ ءبارى شەجىرەشى ەمەس. ورىس تىلىندە جازاتىن قازاقتارعا بۇل ىسكە ءتىپتى ارالاسپاعاندارى ءجون بولار ەدى. ويتكەنى، قازاقتىڭ ءبىر اۋىز سوزىندە، كەيدە، تەرەڭ ماعىنا جاتادى. سوندىقتان، قازاقتىڭ   شەجىرەسىن، تاريحىن ايتۋ ءۇشىن، قازاقتىڭ ءتىلىن جاقسى ءبىلۋىڭىز كەرەك!

شىڭعىس حاندى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ۇلت پورتالىنداعى مەنىڭ جازعان «قازاق شەجىرەسىندەگى شىڭعىس حاننىڭ اتا تەگى»، «ارعى انا مەن ارۋ ۇرىق شىڭعىس حان» اتتى ماقالالارىممەن تانىسىڭىزدار. يۋتۋبتاعى «شىڭعىس حان قيات ەمەس» دەگەن لەكتسيام، وسى جازعاندارىمنىڭ قورىتىندىسى بولىپ كەلەدى. بىزدەر، قازاقتىڭ ۇلى عالىمدارىنىڭ تىرناقتارىنا دا، تۇرمايمىز. اڭگىمەمىزدىڭ اياعىندا شىڭعىس قاعاننىڭ ءناسىلى، قازاقتىڭ ۇلى پەرزەنتى شوقاننىڭ ايتقانىن كەلتىرەيىن. شوقان «يۋان اۋلەتىنىڭ تاريحى» جونىندە ايتقاندا: «ۆ يستوري ديناستي يۋان ياۆليايۋتسيا كوچەۆنيكي، موجەت بىت تە جە سامىە، كوتورىە بىلي ي پرەجدە، نو پود درۋگيمي نازۆانيامي» دەگەن ەدى.

وسىدان بىزدەر، قازاقتار، ءبارىمىزدىڭ دە، ءتۇبىمىزدىڭ ءبىر ەكەنىن تۇسىنەمىز. سوندىقتان، نايماننىڭ قانى، ءۇيسىننىڭ قانى، ارعىننىڭ قانى دەگەندەرىمىز بەكەر ءسوز. ءبارىمىزدىڭ دە، قانىمىز تۇرىك-قازاق.  بەلگىلى اقىن-جازۋشى، ءتىل قايراتكەرى شەكەربانۋ راحمەتوللاقىزىنىڭ ايتقانىندا: «بىزدەر، ۇلى دالا دەگەن ۇلكەن قارا قازاننىڭ ىشىندە قايناپ جۇرگەن ءبىر حالىقپىز».

سوندىقتان، رۋشىلدىققا باسپالىق، اعايىن! رۋشىلدىق - جابايىلىقتىڭ نىشانى. ودان دا، ۇلتشىل بولىپ، شىڭعىس حان ءۇشىن باسقا ۇلتپەن تالاسالىق.  ويتكەنى، شىڭعىس قاعان دا، جوشى حان دا، قازاق بولعان.

قايرات ءزارىپحانۇلى داۋكەەۆ، شەجىرەشى

Abai.kz