سۇراعان راحمەتۇلى: قازاق مەملەكەتتىلىگى مەن قازاق تاعدىرى ءبىر…
- ەل رۋحىن كوتەرىپ، حالىق تاريحىنىڭ قاتپارى قالىڭ قالتارىستارىنا ءۇڭىلىپ جۇرگەن قادامىڭىزعا اللا اق جول سىيلاسىن. ەندى ءزىڭىز تۋىپ-سكەن، بۇگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان موڭعوليا ەلىنە ورالايىقشى. مونعولياداعى قازاقتىڭ اتامەكەنگە ورالۋى قالاي بولىپ وتىر؟
-موڭعوليانىڭ بايان-ولگي ايماعى 1940 جىلدان بەرى «ۇلتتىق ايماق» دەگەن مارتەبەگە يە. سونىڭ اسەرى بولار، ونداعى 150 مىڭ قانداستارىمىز ءوزىنىڭ قازاقى كەلبەتىن تازا ساقتاپ كەلەدى. 1991 جىلى قازاقستانعا كوشتىڭ باسىن بۇرعان دا وسى قازاقتار بولاتىن. قازىرگى رەسمي ەسەپ بويىنشا موڭعوليادان قازاق ستانعا 100 مىڭعا جۋىق قازاق ورالدى. الايدا، موڭعوليادا ءالى دە 120 مىڭ قازاق تىرلىك ەتەدى.
ءبىزدىڭ قازاقستانعا كوشىپ كەلۋىمىزگە موڭعول ۇكىمەتىنىڭ ەش كەدەرگىسى جوق. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى دا ءجۇرىپ جاتىر. ساياسي تۇرعىدان ەركىنبىز. ونداعى حالىقتىڭ حال-احۋالى جامان ەمەس. ساياسي-ەكونوميكالىق جاعىنان ەشقانداي قىسىم جوق. وزدەرىنىڭ كاسىبىن جاساپ، بۇگىنگى نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ءارتۇرلى قىر-سىرىن ۇيرەنىپ كەلە جاتىر. كىم قالاي كاسىپ ەتەم دەسە ەركىندىك.
- ەل رۋحىن كوتەرىپ، حالىق تاريحىنىڭ قاتپارى قالىڭ قالتارىستارىنا ءۇڭىلىپ جۇرگەن قادامىڭىزعا اللا اق جول سىيلاسىن. ەندى ءزىڭىز تۋىپ-سكەن، بۇگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان موڭعوليا ەلىنە ورالايىقشى. مونعولياداعى قازاقتىڭ اتامەكەنگە ورالۋى قالاي بولىپ وتىر؟
-موڭعوليانىڭ بايان-ولگي ايماعى 1940 جىلدان بەرى «ۇلتتىق ايماق» دەگەن مارتەبەگە يە. سونىڭ اسەرى بولار، ونداعى 150 مىڭ قانداستارىمىز ءوزىنىڭ قازاقى كەلبەتىن تازا ساقتاپ كەلەدى. 1991 جىلى قازاقستانعا كوشتىڭ باسىن بۇرعان دا وسى قازاقتار بولاتىن. قازىرگى رەسمي ەسەپ بويىنشا موڭعوليادان قازاق ستانعا 100 مىڭعا جۋىق قازاق ورالدى. الايدا، موڭعوليادا ءالى دە 120 مىڭ قازاق تىرلىك ەتەدى.
ءبىزدىڭ قازاقستانعا كوشىپ كەلۋىمىزگە موڭعول ۇكىمەتىنىڭ ەش كەدەرگىسى جوق. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى دا ءجۇرىپ جاتىر. ساياسي تۇرعىدان ەركىنبىز. ونداعى حالىقتىڭ حال-احۋالى جامان ەمەس. ساياسي-ەكونوميكالىق جاعىنان ەشقانداي قىسىم جوق. وزدەرىنىڭ كاسىبىن جاساپ، بۇگىنگى نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ءارتۇرلى قىر-سىرىن ۇيرەنىپ كەلە جاتىر. كىم قالاي كاسىپ ەتەم دەسە ەركىندىك.
سونداي-اق ءسوز ەركىندىگى بار، بىراق رۋحاني جۇتاڭدىققا ۇشىراۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا كەلەمىن دەۋشىلەردىڭ لەگى كوپ. ارينە، كەدەرگىلەر دە بار. كەدەرگىلەر قازاقستان تاراپىنان بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك- ساياسي كەدەرگىلەر ەمەس. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قاعاز تولتىرۋ، قۇجات جاساۋ بارىسىندا قاتاڭ تالاپ قويۋى. ياعني، ەلىم دەپ كەلگەن قانداسىنا جاناشىرلىق تانىتا المايتىندىعىندا. تەك شەتەلدەن كەلەتىن قازاقتار عانا ەمەس، جالپى قازاقستاندىقتاردىڭ دا كوپ جاعدايدا وسى قاعازباستىلىقپەن جۇدەپ ءجۇر گەن جايى بار. ءسويتىپ كوپ ادام ءوزىنىڭ ەڭبەك ەتۋ، ءبىلىم الۋ سياقتى يگىلىككە جۇمسايتىن التىن ۋاقىتىن قاعازباستىلىقتىڭ قۇربانى قىلىپ، ءومىرى وكسۋمەن ءوتىپ جاتادى.
- جالپى بۇل جولعى الماتىعا كەلۋ ساپارىڭىزدىڭ ءوزى عىلىمي جۇمىستار ءۇشىن ەكەنىن ەستىپ جاتىرمىز. اڭگىمەمىزدى دە وسى تاقىرىپتان باستاساق قالاي دەيسىز؟
- ارينە، جالپى قازاقستانعا كەلىپ ەڭبەك قورعاپ جاتقان مەن عانا ەمەس، كوپتەگەن ۇل- قىزدارىمىزعا قانات ءبىتىرىپ كەلە جاتقان وسى وتاننىڭ ىستىق قۇشاعى.
تاقىرىبىما كەلەر بولسام، شىعىس تۇركىستان ماسەلەسى بۇگىنگى ەڭ ءىرى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. مەنىڭ تاريح عىلىمىنان قورعاعان كانديداتتىق ەڭبەگىمنىڭ تاقىرىبى «1912 - 1949 جىلدار ارالىعىنداعى موڭعوليا مەن قىتايدى مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ قوعامدىق-ساياسي ءومىرىنىڭ تاريحى». بۇل ءبىر جاقتى ماسەلە ەمەس، ۇلكەن اۋقىمدى ماسەلە. اتالعان ەڭبەگىمدە 1912-1949 جىلدار ارالىعىنداعى موڭعوليا- قىتاي جەرىندەگى قازاقتارعا قاتىستى دەلىنگەن بارلىق ساياسي وقيعالاردى اشىپ-كورسەتۋگە تىرىستىم. بۇل تاقىرىپ شىن مانىندە بۇرىندارى دا زەرتتەلىپ كەلگەن. كوبىنەسە رەسەيلىك عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە بايلانىستى ولار وتارشىلدىق جانە تاپتىق دەڭگەيدەن شىعا المادى. ءوز مەملەكەتىنىڭ، ۇلتىنىڭ ىشكى مۇددەسىنەن ۇزاي العان جوق. ال بىزدە ۇلىقپان باداۋاموۆ باستاعان ءبىراز عالىمدار زەرتتەگەن ەكەن. دەسە دە ولار دا مەملەكەتتىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولدى، يدەيالىق شەڭبەردە ۇستالدى. ەندەشە وسى كۇردەلى تاقىرىپقا قالام تارتۋ - ءبىزدىڭ العا قويعان مىندەتىمىز ءبىرى بولدى.
تاقىرىپتىڭ اياسىندا كوتەرىلگەن ەڭ ۇلكەن ماسەلە - 1940 جىلداردىڭ باستى وقيعالارى بولدى. ياعني، 1944 جىلدىڭ 5-6 ناۋرىزىندا محر مارشالى چويبالسان مەن ايگىلى وسپان باتىر سلامۇلىنىڭ كەزدەسۋىنە كەڭىنەن توقتالدىق.
شىندىعىندا بۇل حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ۇلكەن كەزدەسۋ ەدى. وعان كسرو بيلەۋشىلەرى تاراپىنان 5-6 اسكەري گەنارال كەلىپ قاتىسقان. چويبالسان مەن وسپاننىڭ كەزدەسۋى - شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭادان قۇرىلىپ كەلە جاتقان قۇرىلىمدىق مەملەكەت بولۋىنىڭ الدىنداعى ازاتتىق ءۇشىن مايدانعا شىققان ۇلت كۇرەسكەرلەرى مەن كەڭەس وداعىنىڭ جول-جورىعىن ەسكەرگەن موڭعول مەملەكەتى باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋى ەدى.
سوندىقتان وسى ماسەلەگە ۇلكەن ساياسي تۇرعىدان، قوعامدىق تۇرعىدان باعا بەرۋ بۇگىنگى كۇن تارتىبىندەگى ءىرى تاقىرىپ بولعاندىقتان ءبىز وسى ماسەلەنىڭ قىر-سىرىنا جەتە نازار اۋداردىق. ارينە، مەملەكەتتىك مۇراعاتتاردا ساقتالىپ جاتقان كوپتەگەن قورلار بار، مالىمەتتەر بار. بۇلاردىڭ بەتىن تولىق اشتىق دەپ ايتا المايمىز.
موڭعوليا مەن قىتايدى مەكەندەگەن قازاقتاردىڭ باسىنان وتكەن ياعني التاي، بايان لگي، قوبدا ايماقتارى، بايتىك- قاپتىق ماڭىنداعى وقيعالاردى زەرتتەپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرۋ باستى ماقساتىمىز بولدى. دەسە دە قانشاما دەموكراتيا، ادام بوستاندىعى بار دەسەك تە قىتاي تاراپىنىڭ مۇراعاتىنداعى دەرەكتەرگە قولىمىز جەتپەدى. سوندىقتان دا بولاشاقتا تەك قانا 1940-1951 جىلدار ارالىعىنداعى ساياسي وقيعالاردىڭ ءوزى قايتا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ۇلكەن عىلىمي جۇمىس ەكەنىن دە ەسكەرتكىمىز كەلەدى.
- كانديداتتىق تاقىرىبىڭىزعا وراي، ءوزىڭىز ءمىر جولىن تەرەڭىرەك زەرتتەگەن وسپان با- تىرعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
-وسپان باتىر وتە كۇردەلى تۇلعا. ول ەلۋ ەكى جىل عۇمىر كەشتى. سول ەلۋ ەكى جىلىنىڭ جارىمى ات ۇستىندە ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسپەن ءوتتى.
مەن جەكە ازامات رەتىندە ءوز كوزقاراسىمدى بىلدىرەتىن بولسام، يمپەريالاردىڭ قىلى- شىنان قان تامىپ تۇرعان قيىن كەزەڭدە، ۇلكەن مەملەكەتتەردىڭ اراسىندا كوزسىز ەرلىككە بارىپ ەر جانىبەكتىڭ اق تۋىن كوتەرىپ شىعىپ، شىعىس تۇركىستاننىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسىپ كەۋدەسىن وققا توسەۋى سول داۋىرمەن سالىستىرعاندا قانداي قازاقتىڭ دا قولىنان كەلمەيتىن عاجايىپ باتىرلىق ەدى. بۇل ەرلىكتى حالقىنىڭ ءبىر تۋار ۇلى وسپان سلامۇلى عانا جاساي الدى.
بۇكىل عۇمىرىن وسى ازاتتىققا ارنادى. ەڭ باستىسى ول قىزىل يمپەريانى، قىزىل توڭكەرىستى مويىنداعىسى كەلمەدى. ونىڭ بۇل «مويىنداماۋىن» سول كەزدەگى باسىلىمدار، ۇلكەن-ۇلكەن ساياسي تۇلعالار ءار جاعىنان سىناپ جاتتى. ال بۇگىن كوز الدىمىزدا نە تۇر؟ وسپان ارمانداعان تاۋەلسىز قازاق ەلى - قازاقستان تۇر. جالعىز قازاقستان عانا ەمەس قانشاما تۇركى مەملەكەتى شاڭىراق كوتەردى. ەندەشە وزىندىك گەوساياساتى، مۇددەسى، ءىرى مەملەكەتتىك باعىتى بار دەلىنگەن الىپ ەلدەردىڭ ارانىنا جۇتىلىپ كەتپەي، اعىنعا قارسى جۇزگەن، قىزىل يمپەريانىڭ بايانسىزدىعىن باياعىدا-اق سەزگەن، وعان قاسقايا قارسى شاپقان وسپاندى ۇلكەن عۇلاما، دانىشپان دەپ ايتۋىمىزعا تولىق نەگىز بار. ارينە، ول قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحىنا ۇران بولاتىن ەڭ مىقتى، ەڭ باتىر ۇلدارىنىڭ ءبىرى.
وسپانعا قاتىستى ايتىلار وقيعالاردىڭ ىشىندە ونى حان كوتەرگەن اڭگىمە ءسوز بولادى. بۇل شىن مانىندە حاندىق تاققا وتىردى دەگەندى بىلدىرمەگەنىمەن، قازاقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن حالقى حان كوتەرگەن ۇلى تۇلعاعا اينالۋى ەدى. قابانبايدى «حان باتىر» دەپ اتايتىنىمىز سياقتى وسپان دا قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حان باتىرى بولىپ، تاريح بەتىندە ماڭگى ساقتالادى.
- ەل رۋحىن كوتەرىپ، حالىق تاريحىنىڭ قاتپارى قالىڭ قالتارىستارىنا ءۇڭىلىپ جۇرگەن قادامىڭىزعا اللا اق جول سىيلاسىن. ەندى ءزىڭىز تۋىپ-وسكەن، بۇگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان موڭعوليا ەلىنە ورالايىقشى.
مونعولياداعى قازاقتىڭ اتامەكەنگە ورالۋى قالاي بولىپ وتىر؟
-موڭعوليانىڭ بايان-لگي ايماعى 1940 جىلدان بەرى «ۇلتتىق ايماق» دەگەن مارتەبەگە يە. سونىڭ اسەرى بولار، ونداعى 150 مىڭ قانداستارىمىز ءوزىنىڭ قازاقى كەلبەتىن تازا ساقتاپ كەلەدى. 1991 جىلى قازاقستانعا كوشتىڭ باسىن بۇرعان دا وسى قازاقتار بولاتىن. قازىرگى رەسمي ەسەپ بويىنشا موڭعوليادان قازاق ستانعا 100 مىڭعا جۋىق قازاق ورالدى. الايدا، موڭعوليادا ءالى دە 120 مىڭ قازاق تىرلىك ەتەدى.
ءبىزدىڭ قازاقستانعا كوشىپ كەلۋىمىزگە موڭعول ۇكىمەتىنىڭ ەش كەدەرگىسى جوق. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى دا ءجۇرىپ جاتىر. ساياسي تۇرعىدان ەركىنبىز. ونداعى حالىقتىڭ حال-احۋالى جامان ەمەس. ساياسي-ەكونوميكالىق جاعىنان ەشقانداي قىسىم جوق. وزدەرىنىڭ كاسىبىن جاساپ، بۇگىنگى نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ءارتۇرلى قىر-سىرىن ۇيرەنىپ كەلە جاتىر. كىم قالاي كاسىپ ەتەم دەسە ەركىندىك. سونداي- اق ءسوز ەركىندىگى بار، بىراق رۋحاني جۇتاڭدىققا ۇشىراۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا كەلەمىن دەۋشىلەردىڭ لەگى كوپ. ارينە، كەدەرگىلەر دە بار. كەدەرگىلەر قازاقستان تاراپىنان بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك-ساياسي كەدەرگىلەر ەمەس. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قاعاز تولتىرۋ، قۇجات جاساۋ بارىسىندا قاتاڭ تالاپ قويۋى. ياعني، ەلىم دەپ كەلگەن قانداسىنا جاناشىرلىق تانىتا المايتىندىعىندا. تەك شەتەلدەن كەلەتىن قازاقتار عانا ەمەس، جالپى قازاقستاندىقتاردىڭ دا كوپ جاعدايدا وسى قاعازباستىلىقپەن جۇدەپ جۇرگەن جايى بار. ءسويتىپ كوپ ادام ءوزىنىڭ ەڭبەك ەتۋ، ءبىلىم الۋ سياقتى يگىلىككە جۇمسايتىن التىن ۋاقىتىن قاعازباستىلىقتىڭ قۇربانى قى لىپ، ءومىرى وكسۋمەن ءوتىپ جاتادى.
اتا جۇرتقا ورالعالى وتىرعان ەلدىڭ ەندىگى ءۇمىتى «نۇرلى كوشتە» بولىپ وتىر. دەسە دە، كوكشەتاۋ جاقتان كەلگەن جاعىمسىز حابارلارعا قاراعاندا الدىڭعى بارعان ەلدىڭ كۇيزەلىسكە ۇشىراپ جاتقان ءتۇرى بار. ەگەر مۇنداي اڭگىمە راس بولاتىن بولسا، قۇزىرلى ورگانداردىڭ ارتتاعى ەلدى ۇركىتپەي «نۇرلى كوشتى» نۇرلى قىلعانى ءجون بولار ەدى.
- موڭعولياداعى قازاق جاستارىنىڭ ءبىلىم الۋ جاعدايى جانە وتانىنا ورالۋ يدەياسى قاي دەڭگەيدە؟
- موڭعولياداعى ءبىلىم سالاسىنا كەلەتىن بولساق، ونداعى وقۋشىلار الەمدىك ستاندارتقا ساي، قازاقستاندىق مەكتەپتەردەگى ۇلگى نەگىزىندە جالپى 11 جىلدىق قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىلىم الادى. موڭعول تىلىندە ساباق بەرەتىن بىرەن-ساران مەكتەپتەر دە بار. جىلىنا 300-گە جۋىق بالا قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنا تاپسىرىپ، ستۋدەنت اتانىپ جاتادى. نەگىزى، شەتەلدەگى قازاقتاردى قولدايتىن ارنايى باعدارلاما بولۋى كەرەك. بىزگە سونداي باعدارلاما جەتپەي جاتىر. موڭعوليادا تۇراتىن تە تالانتتى بالالار بار، سولاردى «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن شەت مەملەكەتتەردە نەگە وقىتپاسقا؟!
كەلەشەكتە قازاقستانعا كەرەك قازاق جاستارى وزدىگىنەن كەلىپ جاتىر. وتانىما ۇلەس قوسامىن دەپ پاتشا كوڭىلمەن كەلىپ جاتقان سول جاستارعا قازاقستان تاراپى قاي دەڭگەيدە كوڭىل ءبولىپ وتىر؟ ونى بىلمەيمىن. جاستاردىڭ قازاقستانعا كەلىپ جاتقان بۇل شوعىرى تاپتىرمايتىن جاس كۇشتەر. ول جاقتان كەلگەن بالالار قازاقستاننىڭ مەكتەپتەرىنە قابىلدانىپ، ونى بىتىرگەننەن كەيىن قازاق ەلىنىڭ ازاماتى بولىپ، ۇلى قازاق دالاسىندا تىرشىلىك ەتىپ كەتەتىنىنە سەنەمىن. جاستاردىڭ كەلۋى - قازاقستاننىڭ دامۋ بولاشاعىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەدى. جاڭا تەحنولوگيادا سول جاستار ارقىلى كەلەدى. شەتەلدەن ەلىم-جەرىم دەپ جاستاردىڭ كەلۋى - ەرتەڭگى كۇنى قازاقستان ءۇشىن ەڭبەك ەتەتىن ماماندار دايىن دەگەن ءسوز.
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العانىنا مىنە 20 جىلداي ۋاقىت بولىپ قالدى، سول تاۋەلسىزدىكتىڭ ءدامىن ءبىز دە تاتىپ جۇرگەن ادامدارمىز. تاۋەلسىزدىك بۇكىل قازاق حالقىنا ۇلكەن ەركىندىكتى بەردى.
ءبىر جەڭنەن قول ءبىر جاعادان باس شىعارىپ وتانى ءۇشىن ەڭبەكتەنۋ جەر بەتىندەگى بار قازاقتىڭ بورىشى.
- قازاقستان مەن موڭعوليا اراسىنداعى مادەني بايلانىستار جانە اتاجۇرتتان اقپار ات الۋ جاعدايلارىڭىز قالاي بولىپ وتىر؟
- كەزىندە موڭعوليا كەڭەستەر ۇكىمەتىنىڭ ىقپالىندا تۇرعان كەزدە قازاقستان بىزگە رۋحاني جاعىنان كومەكتەسىپ تۇردى. وسى جاعىنان العاندا موڭعوليا قازاقتارى قازاق ستانعا قارىزدار دەر ەدىم. كەڭەس وداعى كەزىندە ونداعى قا زاقتاردىڭ ەت نيكالىق ۇلكەن توپ رەتىندە ساقتالىپ قالۋىنا قازاقستاننىڭ از اسەرى بولعان جوق. ءباسپاسوز بىزگە تولىققاندى جەتىپ، «جۇلدىز» جۋرنالى، «قازاق ادەبيەتى»، «قازاقستان ايەلدەرى» سياقتى باسىلىمدار مەن قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ت كىتاپ تارىن وقىپ وستىك.
ءبۇ گىنگى ءبىر كەساپات - قازاق ستاندىق باسىلىمداردىڭ بايان-لگي ايماعىنا تولىعىمەن بارماۋى. وسى ماسەلەنىڭ كىلتيپانىن شەشەتىن بولساق، قازاق باق-ىن تولىعىمەن قابىلدايتىن بولساق، وندا بايان-لگي جوعارى دەڭگەيدە قازاقستاننىڭ تىنىس-ءتىر ءشى لىگىمەن تانىسار ەدى. ءبىر قۋانارلىعى بايان-لگي قازاقتارى قازاقستان تەلەارنالارىنىڭ بارلىعىن دەرلىك سپۋتنيك ارقىلى كورە الادى. بۇنى بايان-لگي ايماعى اكىمشىلىگى قازاقستان مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىپ وتىر. قازاقستاندىق تەلەارنالار تاراتقان اقپاراتتى كەيدە ءبىز مۇنداعىلاردان دا جاقسى قاداعالاپ وتىرامىز.
بۇدان سىرت شىنجاڭنىڭ 2 ارناسى، تۇركيانىڭ، رەسەيدىڭ ارنالارى دا بەرىلەدى. سونىمەن قاتار بايان-ولگيدە ينتەرنەت جۇيەسى وتە جاقسى دامىپ كەلەدى. اۋىلداعى قازاقتاردىڭ ءوزى ينتەرنەت ۇستايتىن مۇمكىندىككە يە بولىپ وتىر. قازاقستانداعى بارلىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ دەنىن بايانولگيلىكتەر ينتەرنەت ارقىلى الىپ، كۇندەگى تىنىس-تىرشىلىگىن ءبىلىپ وتىرادى.
بايان-ولگيدە كوپشىلىكپەن تۇراقتى تۇردە ديدارلاسىپ تۇراتىن اقپارات قۇرالى - «بايان-ولگي» راديوسى عانا. 1965 جىلدان باستاپ جۇمىس ىستەپ كەلەدى. راديو كۇنىنە 1 ساعات حابار تاراتادى. ءارى موڭعولياداعى مەملەكەت قارجىلاندىراتىن بىردەن-ءبىر اقپارات قۇرالى. بىراق بۇگىندە قازاقستانداعى قازاق راديوسىمەن جۇيەلى بايلانىس ورناتا الماي وتىرمىز. راديومەن قاتار، اقپارات ورتالىعىندا «جاڭا ءداۋىر» گازەتى مەن «شۇعىلا» جۋرنالى شىعىپ تۇرادى. «جاڭا ءداۋىر» 24 بەتپەن ايىنا ءبىر رەت، «شۇعىلا» جۋرنالى 4 باسپا تاباق كولەممەن ءۇش ايدا ءبىر جارىق كورەدى.
ال، ءبىر-ەكى جىلدان بەرى وسى اقپارات ورتالىعى جانىنان «ولگي» تەلەارناسى اشىلدى. ايماق جۇرتشىلىعىنىڭ عانا كوزايىمى بولا الاتىن بۇل تەلەارنا اپتاسىنا ەكى رەت ەكى ساعات حابار تاراتادى.
وزىمىزدەگى مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ جاي- كۇيى وتە جاقسى بولماسا دا ازاماتتاردىڭ بۇگىنگى حال-جاعدايىنا، رۋحاني زەينەتىنە از دا بولسا مۇمكىنشىلىك جاسايدى. وسىلاردىڭ بارلىعى بۇگىنگى باق ىشىندەگى از ۇلتتاردىڭ تالابىنا ساي كەلەتىن، قازاق تىلىندە حابار جۇرگىزەتىندىگىمەن دارالانادى. سوندىقتان وسى باق-تار بۇگىنگى قازاقتاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن جاقسى دالەلدەپ، دايەكتەپ كورسەتىپ وتىر دەپ ويلايمىن. ونداعى گازەتتەردىڭ قازاقستاندىق گازەتتەرمەن سالىستىرعاندا اياسى تار، بىراق ەركىندەۋ. ەركىندىكتى ەرتەدەن تۇسىنگەن حالىقپىز عوي، سوندىقتان ونداعى قازاقتار دا دەموكراتيانى جاقسى بىلەدى.
بۇگىندە قازاقستاننىڭ باق سالاسىندا جۇمىس اتقارىپ جۇرگەن جۋرناليستەر توبىنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلدىڭ تۇلەكتەرى دە كوپ.
- سىرت كوز سىنشى دەمەكشى، قازاقستاننىڭ اقپارات قۇرال دارىن كۇندەلىكتى قادا- عالاپ، ينتەرنەت ارقىلى دا ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرادى ەكەنسىزدەر. جالپى بۇگىنگى قازاقستاننان كوڭىلىڭىزگە جاق پايتىن قانداي وداعايلىق تار بايقالادى؟
- تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ شاڭىراعىنا كوز سالعاندا ادامنىڭ جۇيكەسى كوتەرمەيتىن ىستەر دە جوق ەمەس. سونىڭ ەڭ كورنەكتىسى جانە دە ەڭ سوراقىسى قازاقتىلىنىڭ بۇگىنگى مارتەبەسىنىڭ تومەندىگى دەر ەدىم.
- بۇگىنگى قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ - مەملەكەتتىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە ساياتىن قازاق مەملەكەتىنىڭ نەگىزگى مىندەتى. قازاق مەملەكەتتىلىگى قازاق تاعدىرىنىڭ ۇسىندە تۇر.
قازاق تاعدىرىن بۇگىنگى ءبىز جۇيكە تامىرىمىز دەپ، قازاق ءتىلىن جۇرەگىمىزدىڭ تامىرى دەپ بىلەتىن بولساق، سول تامىرعا جابىسىپ الىپ اتكەنشەك ويناۋعا بولمايدى. تامىردى ءۇزىپ تاستاۋعا ءتىپتى دە بولمايدى.
تامىردى ءۇزۋ - تاعدىرىمىزدى قۇرتۋ. قازاق ءتىلى ەجەلدەن ومىرشەڭ ءتىل، ەڭ باي ءتىل. سول قۇدىرەتتى قولىمىزعا ۇستاپ وتىرىپ قادىرىن بىلمەسەك ءتاڭىردىڭ قارعىسىنا قالامىز. وسى كيەلى ءتىلدى ارى قاراي دامىتۋ بۇگىنگى قازاقتاردىڭ، تازا قازاقتاردىڭ نەگىزگى مىندەتى بولۋعا ءتيىس. ارينە، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتار دا بار.
ءبىر قاراعاندا ولارعا سوگىس تە جوق. كۇناسى مەن كىناسىن وتكەن عاسىردىڭ «سوتسياليزمىنە» «كومۋنيزيمىنە» اۋدارا سالامىز. بىراق، بۇل بەيشارالىق.
سول ادامداردىڭ وسىدان شيرەك عاسىردان كەيىنگى تاعدىرى ايانىشتى. ويناپ-ويناپ لاقتىرىپ جىبەرگەن كىشكەنتاي بالانىڭ قۋىرشاعى سياقتى ەشكىمگە كەرەكسىز بولىپ قايدا قالاتى ءبىر اللاعا عانا ايان. سول ايانىشتى تاعدىرلى ادامدارعا كىنامەن ەمەس، اياۋشىلىق سەزىممەن قاراۋ كەرەك. بۇگىنگى مەملەككەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن، بىلگىسى كەلمەيتىن قازاقتارىمنىڭ بولاشاقتاعى اۋىر حالىنە قاتتى وكىنەمىن.
- ءتىل تۋرالى ايتقانىڭىزدى قۇپ الامىز. «بۇدان جامان كۇندە دە تويعا بارعانبىز» دەگەندەي بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا قاز-قاز تۇرىپ كەلە جاتقانىمىزعا دا تاۋبە قىلامىز. مەشەل بالاداي بولساق تا ءوز اياعىمىزبەن ءجۇرىپ كەلە جاتقانىمىزعا شۇكىر دەيمىز. وسى ورايدا بۇگىنگى قازاق جۋرناليستيكاسى جايىندا نە ايتار ەدىڭىز؟
- بۇگىندەرى قازاقستاندا قازاق جۋرناليستيكاسىن ىلگەرى لەتەتىن جىگىتتەردىڭ، ياعني جۇر- نالشىلار ارمياسىنىڭ قاتارى قالىڭ. جاساپ جاتقان ارەكەتتەرىنىڭ بارلىعى قۇپتارلىق. دەسە دە قازاقستان بارلىق كورشىلەس ەلدەردەگى قازاق جۋرناليستەرىنە قازاق تىلىندەگى اق پارات قۇرالدارىنىڭ وزىندىك ۇلگىسىنە، ياعني تەحنولوگياسىنا تاربيەلەۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستان الەمنىڭ دامىعان 50 ەلىنىڭ قۇرامىنا ءوتۋ ماقساتىندا جۇمىس ىستەپ جاتىر. سول قاتارعا قوسىلعان كەزدە قازاقستان باق-تارى دا حالىقارالىق بيىك ورەدەن كورىنۋى كەرەك قوي.
قازاق ءتىلدى اقپارات قۇرالدارى ارنايى فورۋمدار وتكىزىپ تۇرسا، باق جارمەڭكەسىن جاساسا جاقسى بولار ەدى. بۇل ماسەلەلە ءبىر كەزدە اۋىزعا الىنعانىمەن بەلگىسىز سەبەپتەرگە بايلانىستى اياقسىز قالدى. فورۋم وتكىزىپ بارىمىزدى داستارحان ۇستىندە باعامداساق، قازاق ءتىلدى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ورەسى دە حالىقارالىق دەڭگەيدە وسەر ەدى. ولاي بولعاندا ەلدىڭ مايەگى قالىڭداپ، رۋحاني جاعدايى دا كۇشتى اسەرگە بولەنەتىنى ءسوزسىز.
- ءسىزدى كوپ جۇرت اقىن، ادەبيەتشى رەتىندە تانيدى. بۇگىنگى ادەبيەت دامۋ دەڭگەيى قانداي؟
-اينالامىزداعى دۇنيەلەردى اڭعارۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن الەمدە بولىپ جاتقان بارلىق شىعارماشىلق اۋقىمدا جاسالىپ جاتقان جەتىستىكتەردىڭ ەڭ سۇبەلىلەرىن ۇلتتىق تىلىمىزگە اۋدارۋىمىز كەرەك.
ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدى دا مىتۋ ءۇشىن باسقالارعا قاراپ ءوزىن سالماقتاي الاتىن مۇمكىندىكتەر جاسالماي بولمايدى. باسەكە بولماي دامۋ مۇمكىن ەمەس. شەتەلدىڭ ۇزدىك اقىن- جازۋشىلارىن جەتكىزۋ ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلۋى كەرەك. ويتكەنى كوپ ءىس قارجىعا تىرەلەدى. سونان كەيىن وسى باعىتتا جۇمىس اتقاراتىن وقۋ ورىندارى جاستاردى قانداي ادەبي باعىتقا بەيىمدەي الادى. مىنە وسىنىڭ ءبارىن مينيسترلىكتەر، ادەبي وشاقتار، جازۋشىلار وداعى ارنايى قاداعالاۋ قاجەت بولادى. «كۇڭگىرت» جازاتىنداردىڭ بارىنە كۇمانمەن قاراعانشا كەيدە سولاردىڭ ىشىندە جاتاتىن «ءيىرىمدى» تابۋعا تالپىنۋ كەرەك. وزگەنىڭ ادەبيەتىنتانىپ-ءبىلىپ، ءوز ادەبيەتىمىزدىڭ ورەسىن سولارمەن تەڭەستىرەت الساق، ەندىگى جەردە ءوز جەتىستىكتەرىمىزدى باسقالارعا تانىتۋعا تالپىنعانىمىز ءجون.
ءبىزدىڭ قالتالى ازاماتتارىمىزدىڭ ءبىر اقىننىڭ ەڭ تاڭداۋلى ولەڭدەرىن ساتىپ الىپ، كىتاپ ەتىپ شىعارۋىنا نەگە بولمايدى. بۇل دا ءبىر ادەبيەتكە قوسىلعان ۇلەس بولار ەدى. ءبىر ءۇي سالىپ بەرگەنشە ەڭ كەرەمەت قۇندىلىق رەتىندە ءبىر اقىن، جازۋشىنىڭ قۇندى ەڭبەگىن اعىلشىن، فرانتسۋز جانە دە باسقا تىلدەرگە اۋدارتىپ الەمگە تانىتۋعا نەگە بولمايدى. ەگەر ءبىز سولاي ىستەگەندە قازاق اقىندارىنىڭ ىشىنەن نوبەل سىيلىعىن الاتىندار شىعۋى دا ابدەن مۇمكىن عوي.
قازىرگى ادەبيەت پەن پوەزيانىڭ كەشەگى لوگيكامەن تىرشىلىك ەتەتىن ءمۇم كىن دىگى جوق. ءدال قازىرگى پوە زيا لىق باعىت ابايدىڭ، تىنىشتىقبەكتەردىڭ باعىتىمەن، ءارتۇرلى جولدارمەنەن كەتىپ بارا جاتىر.
سوندىقتان كەشەگى تاقپاقپەن، بۇگىنگى ۇلكەن داۋرىقپا ايقايمەن نەمەسە جۇرتتىڭ الدىنا شىعىپ، كىم ماعان كوپ شاپالاق ۇرادى ەكەن دەگەن باعىتپەن ەمەس، قازاق پوەزياسى الەمدىك دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن وتە ءماندى، ماعىنالى قالىپپەن ءجۇرۋى كەرەك.
قازاق ادەبيەتىنىڭ بىردەبىر وكىلى كۇنى بۇگىنگە دەيىن نوبەل سىيلىعىن الا الماۋىنىڭ سەبەبى - ادەبيەتتى قۇندىلىق رەتىندە تانىماي وتىرعاندىعىمىزدا.
ادەبيەتتىڭ الەمدىك رىنوگىنا كىرە الماي وتىرمىز.
ءوزىمىزدى ءوزىمىز تانىتا الماي قور بولىپ كەلەمىز. بىرنەشە جەڭىل-جەلپى كىتاپتار مەن اڭگىمەلەر شىعارىپ قازاق ادەبيەتى العا كەلە جاتىر دەۋ ناعىز ەسسىزدىك. قۇندىلىققا ەسسىزدىكپەن قاراۋعا بولمايدى. ورىس ادەبيەتى نەگە كۇشتى؟
سەبەبى الەم ادە بيەتىنىڭ قۇندىلىقتارىن سول شىققان كۇننەن باستاپ ءوز تىلىنە اۋدارۋمەن قاتار، ءوز قۇن دىلىقتارىن وزگە تىلگە اۋدارىپ، ونى اينالىمعا سا لۋدان اقشا ايامايدى. ال قازاق ادەبيەتىندە ماراپاتتاۋ بولماي جاتقان جوق. بىراق ءبارى ورىنسىز توي- تومالاق، قۇنسىز شاپاندار مەن وتىرىك ماق تاۋلار، ولگەننەن كەيىن عانا ورناتىلاتىن قىمبات ەس كەرتكىشتەر بولىپ جاتادى. بۇل ادەبيەتكە جاسالعان جاقسىلىق ەمەس، قايتا مازاق.
ادەبيەتكە جاقسىلىق جاسايمىن دەۋشىلەر تابىلىپ جاتسا تەكەدەي تاڭداپ، تەكتى اقىن- جازۋشىنى تاۋىپ پىشاقتىڭ قىرىنداي بولسا دا كىتابىن شىعارىپ، باسقا تىلدەرگە اۋدارىپ بەرسە بولعانى! بۇدان ۇلكەن باقىت جوق.
سوندىقتان دا ءسۇت نىلىمەن قالىپتاسقان قازاق ادەبيەتىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرۋ ءۇشىن ساۋ سانا كەرەك. دىمكاس سانامەن ەشقاشان، ەشتەڭە جاساي المايمىز.
- اڭگىمەمىزدىڭ سوڭىندا قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاعىنان نە كۇتەتىنىڭىزدى ايتسا كەتسەڭىز؟
- قازاق ەلىنىڭ قولىندا ۇلكەن التىن بايتەرەگى بار. ونىڭ اتى - تاۋەلسىزدىك! سول بايتەرەكتىڭ تۇعىرىن بەكەمدەۋ، ونى ايالاپ ماپەلەپ ءوسىرۋ، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ تابانىنىڭ استىندا تۇرىپ كوك بايراعىن ماڭگىلىككە جەلبىرەتۋ - مىنە، بۇل بۇگىنگى ەڭ ۇلكەن، ەڭ باستى ماسەلە.
قازاقستاندا بايلىق كوپ، اقشا كوپ، بارلىق مۇمكىندىك بار. نانى ءتاتتى. زاتتىق دۇنيەمىز جەتەرلىك. ەندەشە اللا بەرگەن سول بايلىقتى باعالاي ءبىلۋ، ۇرپاق قولىنا امان-ەسەن اماناتتاۋ - ءبىزدىڭ بۋىننىڭ موينىندا تۇرعان اۋىر جۇك. بۇگىنگى كۇندە قاراپايىم قازاقتاردىڭ اتا-باباسىنان قالعان قاسيەتتى جەرىنىڭ ۇستىندە وتىرىپ «جەتىم بۇرىشتاعىداي» كۇي كەشۋىنە بولمايدى عوي. قارا حالىق بازاردا شىلدەنىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، قاڭتاردىڭ ايازىنا توڭىپ تۇرىپ تاپقان از اقشاسىنان سالىق تاپسىرىپ نانىن زورعا تاۋىپ جۇرسە، كەرىسىنشە مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ادامدار ۇرلىق ىستەپ قارا باسىنىڭ قامىمەن ميلليونەرگە اينالىپ جاتسا نە بولعانى! اتادان قالعان الاشتىڭ داۋلەتى - قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ەنشىسى. ەشكىم ءبىر جاقتان ارقالاپ الىپ كەلگەن جوق، ارقالاپ الىپ كەتە المايدى دا. حالىق ءوز بايلىعىن ءوزى يگىلىگىنە جۇمسامايىنشا ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلمەيدى. ەڭسەسى كوتەرىلمەگەن ەلدەن اقسۇيەكتەر ەمەس قارا سيراقتار عانا تۋا-دى. قارا سيراقتار حالىقتى باسقارۋعا جارامايدى. قايتا قۇل بولۋعا دايىن تۇرادى.
قازاقستان ءوزىنىڭ اتازاڭىنا، قازاق ءوز رەسپۋبليكاسىنا ءوزى يە بولاتىن كەز جەتتى.
مۇمكىن بۇل ەلدىڭ تاع دىرى تۋرالى ساياساتكەرلەر، عالىمدار دەگەندەي «وزگە اۋىلدىڭ بالالارى» ءار ءتۇرلى پيعىلمەن ۇسىنىستار ايتاتىن شىعار.
بىراق قازاق جەرىنىڭ «قارا قوبديىنىڭ» كىلتى ءوز قولىندا عوي. «قايدان قۇلاق شىعارسا، قازانشىنىڭ ءوز ەركى» دەمەۋشى مە ەدى. قازاق ەلى قۇلدىق سانادان ارىلىپ ءوزىن اقسۇيەكتىكپەن كورسەتەتىن كەزگە كەلىپ وتىرعان جوق پا!؟ بۇگىنگىدەي تاماشا كەزەڭ قازاقتاردىڭ قولىنا ەشقاشان كەلىپ كورمەگەن. ەندەشە كوك تۋدى جەلبىرەتە ۇستاپ جەر بەتىندە ەڭسەمىزدى تىك ۇستاپ ءجۇرۋىمىزدىڭ ءوزى اللا تاعالانىڭ ەڭ ۇلكەن سىيى.
سوندىقتان مەملەكەتتىك تاراپتان - مەملەكەتشىلدىك بولۋ، ۇلتشىل بولۋ، وتانشىل بولۋ سول مەملەكەتتىڭ نەگىزگى يەلەرىنىڭ پارىزى بولۋعا ءتيىس. بۇل ويلاپ قانا قوياتىن، اۋىزدا عانا ايتا سالاتىن نارسە ەمەس. جۇزەگە اسىراتىن، كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. شەتتە جاتقان قازاقتار مىنە وسىنداي ماسەلەلەرگە الاڭدايدى. بالاسى اتقا مىنسە ۇيىندەگى اجەسى تاقىمىن قىساتىن قازاق بالاسى ەمەسپىز بە. شالعايدا وتىرساق تا جۇرەگىمىز قازاقستان دەپ سوعادى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت. قازاق قايدا جۇرسە دە قازاق قوي. اللاتاعالا باقىتىمىزدى كوپسىن بەسىن. موڭعولياداعى قانداس- تارعا قازاق ەلىنەن سالەم ايتىڭىز. جولىڭىز بول سىن!
- ءامين، راحمەت. سىزدەر دە امان بولىڭىزدار!
سۇراعان راحمەتۇلى، اقىن، موڭعوليا جازۋشىلار وداعى بايان-ولگەي ايماقتىق قازاق قالامگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى، «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى:
اڭگىمەلەسكەن ج.شاكەن
"جاس قازاق ءۇنى" گازەتى
