(شىڭعىس حاننىڭ تەگى تۋرالى تالاسقا ءۋاج)

تاياۋدا «ۇلت.كز» پورتالىنان قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ  «شىڭعىس حاننان قازاق جاساۋعا تىرىسقان» اتتى ماقالاسىن وقىپ ەدىم...سوڭعى كەزدە سايتتاردا، پورتالداردا، كەيبىر گازەتتەردە شىڭعىس حاننىڭ تەگى تۋرالى ءتۇرلى بولجام جازعان ماقالالار كوبەيىپ كەتتى. «قاسىم.كز»، «كەرەي.كز» پورتالدارىندا مەنىڭ دە شىڭعىس حاننىڭ ءداۋىرى تۋرالى « كارامزين: تاتار- موعول شاپقىنشىلىعى تۋرالى» اتتى كولەمدى ماقالام جاريالانعان ەدى. مەنىڭ ماماندىعىم تاريحشى، بىرنەشە كىتاپتارىم جارىققا شىققان جازۋشىمىن. سوندىقتان، تاريحتىڭ شەت جاعىن ەپتەپ بىلەتىن بولعاسىن، شىڭعىس حاننىڭ تەگى تۋرالى جازعان ت.ابەنايۇلى مەن ق.سارتقوجانىڭ  تۇجىرىمدارى تۋرالى  مەن دە ءوز پىكىرىمدى ورتاعا سالعىم كەلدى.

تاريح ءار ءداۋىردىڭ تالابىنا قاراي، ءار مەملەكەت پاتشالارىنىڭ قالاۋىنا  وراي وزگەرتىلىپ، قايتا جازىلىپ وتىرعان كەزدەرى دە بولعان.رەسەي پاتشاسى پەتر I-دەن باستاپ، ودان كەيىن رەسەيدى بيلەگەن رومانوۆتار اۋلەتى رەسەي تاريحىنىڭ ورىس ءپاتريوتيزمى رۋحىندا جازىلۋىنا مۇددەلى بولدى. رەسەيدىڭ  يستوريوگرافياسى (تاريحناماسى) مەن تاريحى باسقا ەۋروپا ەلدەرىنەن گورى ءبىراز كەشتەۋ، XVIII-عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ دامي باستادى. دەگەنمەن،XIX-عاسىردىڭ باس كەزىنەن باستاپ-اق، ن.كارامزين، س.سولوۆەۆ، كليۋچەۆسكي جانە ت.ب. بەلگىلى تاريحشىلار ورىس ءپاتريوتيزمى رۋحىندا جازىلعان  «ەرتەدەگى داۋىردەن باستالعان ورىس تاريحىن» قالىپتاستىرىپ ۇلگەردى. مۇنى تاپتىشتەپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىم،  ءبىزدى كەڭەس وكىمەتى بيلەگەن تۇستا جازىلعان «قازاق سسر تاريحى» سول ورىس تاريحىنىڭ سۇرلەۋىمەن، كەڭەستىك يدەولوگيا كوزقاراسى نەگىزىندە جازىلىپ ەدى. ايتىپ وتىرعان «قازاق تاريحىندا» سول سەبەپتى ورتا عاسىرداعى تاتار-موعول شاپقىنشىلىعى، شىڭعىس حان مەن التىن وردا تۋرالى دەرەكتەر سولاردىڭ قالاۋىنشا بۇرمالاندى. ال، كەنەسارى حان مەن الاش قوزعالىسى مەن قايراتكەرلەرى تۋرالى دەرەكتەر ءتىپتى جازىلمايدا قالدى. مىنە، تاريحتى ساياساتقا ىڭعايلاپ، وزگەرتىپ جازۋ دەگەنىمىز وسى.

سوندىقتاندا، بۇل جولعى دا ايتپاعىمىز تاتار-موعول تاريحىنا ءار داۋىردە تۇرلىشە كوزقاراستار مەن پىكىرلەردىڭ توعىسقانى تۋرالى، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ « شىڭعىس حاننان قازاق جاساۋعا تىرىسقان» اتتى ماقالاسى تۋرالى بولماق. مەن ت.ابەنايدى دا، ق.سارتقوجاۇلىندا  تانىمايمىن.  ابەنايدىڭ شىڭعىسحاننىڭ تەگى تۋرالى جازعان ماقالالارىمەن تۇگەلدەي تانىس ەمەسپىن. تەك، ءبىر شاعىن ماقالاسىنىڭ شەت جاعىن وقىدىم. ال،شىنىن ايتسام، ت.ابەنايدىڭدا، ق.سارتقوجاۇلىنىڭ تۇجىرىمدارىنا قوسىلمايمىن. ويتكەنى، شىڭعىس حاندى سول كەزەڭدەگى تاريحىمىز ءالى تولىققاندى زەرتتەلمەي تۇرىپ، ونى رۋعا ءبولۋ ارتىق قادام بولادى. سول سياقتى، ق.سارتقوجاۇلىنىڭ «شىڭعىس حان – موڭعول» دەپ كەسىپ ايتۋى دا تازا عالىمنىڭ ايتاتىن ءسوزى ەمەس.

اسىلىندا، «ۇلت.كز» پورتالىندا جاريالانعان ق.سارتقوجاۇلىنىڭ  شىڭعىس حاننىڭ تەگى تۋرالى ماقالاسى ءتۇرلى اسەرلەر قالدىردى، ويتكەنى، ءبىر سىدىرتىپ وقىپ شىققان ادامعا اۆتور جاقسى دالەلدەر كەلتىرگەن، ادەمى ماقالا ءتارىزدى اسەر قالدىرادى. ال، سالماقتاپ، تارازىلاپ وقىعان ادامعا بۇل ماقالا باسىنان اياعىنا دەيىن ابەناي دەگەننىڭ «كوزىن شۇقۋعا» ارنالعانىن سەزەر ەدى. .

«اقىل دوس، اشۋ دۇشپان»، «اشۋ – ورعا جىعار» دەپ بابالارىمىز تەگىننەن تەگىن ايتپاعان. سودان بولۋ كەرەك، ق.سارتقوجاۇلى ماقالاسىنىڭ  كوپ جەرىندە ءوزىنىڭ سوزىنە ءوزى قايشى پىكىر ايتقان.

ءادىلىن ايتساق، شىڭعىسحاننىڭ تەگىنىڭ شىندىعى تەك قازاق تاريحى عانا  ءۇشىن ەمەس، الەم تاريحى ۇشىندە وتە قۇندى. سوندىقتان، شىڭعىس حاننىڭ تەگىن بىرەۋ، رۋىنا، بىرەۋ ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنە «كۇشتەپ»، تارتىپ جاتسا، ونى ورىندى دەپ ايتۋ وڭاي بولماس.

اڭگىمەنى كوپ سوزا بەرمەي، مەن ق،سارتقوجاۇلىنىڭ وسىدان شامالى ۋاقىت بۇرىن «ۇلت.كز» پورتالىندا جاريالانعان «شىڭعىس حاننان قازاق جاساۋعا تىرىسقان»  اتتى ماقالاسىنداعى قايشىلىقتارعا توقتالا كەتەيىن. ونىڭ ماقالاسىنىڭ باس كەزىندە « تاريحتىڭ  دەرەكتانۋ سالاسى (بار)...» دەگەن سويلەم بار. ق.سارتقوجاۇلى ءوزىن ءبىر جەردە  ء«تىل مامانىمىندا» دەپ تانىستىرعان. ولاي بولسا ءتىل مامانى جوعارىداعى سويلەمدى «تاريحتانۋ عىلىمىندا دەرەكتانۋ سالاسى بار» دەپ جازسا، ساۋاتتىراق بولار ەدى.

كەز كەلگەن ەلدىڭ تاريحىن جازۋدا وسى دەرەكتانۋ سالاسى وتە ماڭىزدى ورىن الادى. الەم تاريحىنداعى كوپتەگەن قاتەلەر، اداسۋلار وسى دەرەكتانۋدا كەزدەسەتىن ەرتەدەگى جازبالاردى (ترانسكريپتسيالاردى) ء جاي جوبالاپ نەمەسە دولبارلاپ اۋدارا سالۋدان كەتەدى. اسىرەسە، كوپ قاتەلەر XIII-عاسىرداعى قىتاي، XIV-عاسىرداعى پارسى تىلىندەگى، قىتاي تىلىندەگى تاريحي جازبالاردى، جىلنامالاردى جوبالاپ، نوبايلاپ اۋدارۋدان  تۋىنداۋدا. ماسەلە، ەرتەدەگى قىتاي جازبالارىن ورىس تىلىنە اۋدارعان ادام، قىتاي ءتىلى مەن ورىس ءتىلىنىڭ لينگۆيستيكالىق سىرلارىن تەرەڭ بىلۋمەن قاتار، الەم تاريحىن تەرەڭ ءبىلۋى ءتيىستى. ولاي بولماعان جاعدايدا ترانسكريپتسيادان اۋدارما سونشالىقتى ءدال، تۇپكى ماعىناسىن بەرە الماۋىدا  مۇمكىن.

ق.سارتقوجا ايتىپ وتىرعان  1224-جىلى جازىلعان چجاونىڭ «مەندە بەيلۋ» (مۇنى كەيىنگىلەر «موڭعول-تاتار ەستەلىگى» دەپ اۋدارىپتى) ەستەلىگىنىڭ نەمەسە، 1425-جازىلعان « يۋانلە جىلناماسىنىڭ ۇلكەن ۇلاعاتى» شەجىرەسىنىڭ  ىشىنەن تابىلعان دەيتىن «موڭعوليانىڭ» قۇپيا شەجىرەسى»  باسقا تىلگە اۋدارىلعان نۇسقالارىن  ەشكىم ءالى ء«دال، دۇرىس اۋدارىلعان ەكەن» دەپ دالەلدەپ بەرە الماسا كەرەك. ويتكەنى، شىڭعىس حاننىڭ تەگى تۋرالى، ونىڭ داۋىرىندە وتكەن وقيعالار مەن كەيىن دە بولعان تاريحي وقيعالاردىڭ ءمان جايى تۋرالى ءالى تالاس كوپ.

وسى اڭگىمە بولىپ وتىرعان ماقالادا «شىڭعىس حان يمپەرياسى  قۇرىلعاننان بەرى الەم شىڭعىس حاندى «موڭعول» دەپ تانىپ قويعان» دەگەن جولدار بار. وسى سويلەمنىڭ انىعىن تالداساق، مۇندا ەش شىندىق جوق، قايشىلىقتارعا تولى.

ءبىرىنشى دالەل – 1311 جىلى  راشيد اد ءديننىڭ پارسى تىلىندە جازىلعان «جاميعات ات تاۋاريح» اتتى تاريحي ەڭبەگىندە «موڭعول» دەگەن اتاۋ بىردە-ءبىر كەزدەسپەيتىن كورىنەدى. ال، راشيد- اد ءديننىڭ تاريحىنان  500-جىل كەيىن، 1818-جىلى جازىلعان ن.كارامزيننىڭ ورىستىڭ العاشقى كەڭ كولەمدى «يستوريا  گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو»  كوپ تومدىق تاريحىندا  شىڭعىس حاننىڭ تەگى، التىن وردا تاريحىن جازعاندا دا «موعول-تاتار» اتاعان. ولاي بولسا، ق.سارتقوجاۇلىنىڭ شىڭعىس حاندى الەم سول كەزدەن «موڭعول» دەپ اتاعان دەۋىنە جول بولسىن!

ءسويتىپ وتىرىپ، ق،سارتقوجاۇلى م.پولونىڭ، ت.رۋبرۋكتىڭ، راشيد- اد ءديننىڭ، ءا.ءباحادۇردىڭ، م.ءدۋلاتيدىڭ، ءبارتولدتىڭ شىڭعىس حاندى ءوز ەڭبەكتەرىندە «موعول» دەپ اتاعانىن، cولاي دەپ جازعانىن كورسەتكەن. ولاردى ق.سارتقوجاۇلى «پارسى، اعىلشىن، ورىس تىلدەرىندە «ڭ» عارپى بولماعاننان دەپ تۇسىندىرەدى. سوندا اۆتوردىڭ تۇسىندىرۋىنشە جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان ۇلى تاريحشى تۇلعالار «ڭ» ءارپى بولماعاندىقتان، ويىنا كەلگەنىن جازا سالعان سياقتى بولىپ تۇر. «ورىس، اعىلشىن، پارسى تىلدەرىندە «ڭ» عارپى بولماسا، «ن»عارپى بار عوي. ياعني، بۇل جەردە ق.سارتقوجاۇلىنان «راشيد -اد دين، بارتولد، كارامزين، م.پولو جانە باسقا دا ساياحاتشىلار مەن تاريحشىلار، «ن» ءارپىن قولدانىپ، نەگە شىڭعىس حان «مونگول» دەپ جازباعان» دەپ سۇراۋعا قاقىلىمىز!

بۇل ماقالاداعى ءوز-وزىنە قايشى كەلگەن پىكىرلەردى تەرە بارسەك، ولار وتە كوپ. ماسەلەن، سارتقوجاۇلىنىڭ وسى ماقالاسىندا «راشيد- اد دين ەڭبەگىندە «شىڭعىس حان قۇرعان موڭعول يمپەرياسى ءبىر تۋدىڭ استىندا ... تۇركى تىلدەس ونداعان تايپالىق وداقتار قۇردى...» دەگەن راشيد-ءاديننىڭ ەڭبەگىنەن مىسال كەلتىرگەن جولدار بار. مىنانى قاراڭىز، باسقا زەرتتەۋشىلەردە، وسى ماقالانىڭ اۆتورى دا راشيد-اد ءديننىڭ «جاميعات-ات تاۋاريح» ەڭبەگىندە  شىڭعىس حاندى «موعول» دەپ جازعانىن ايتىپ كەتسە، جوعارىداعى جولداردا ق.سارتقوجاۇلى راشيد-اد ءديننىڭ اۋزىنا «موڭعول» دەگەن ءسوزدى ءوزى قوسىپ جىبەرىپتى. بۇل نەنىڭ كورسەتكىشى، ارينە، اۆتوردىڭ تاريحتى  بۇرمالاپ، كۇشتەۋىنىڭ كورسەتكىشى.

ماقالاداعى تاعى ءبىر ءوز وزىنە قايشى ايتقان پىكىرىن كەلتىرە كەتەيىن. ماقالادا مىناداي «...جوشى جانە ونىڭ ۇرپاقتارى بيلىك جۇرگىزگەن قىپشاق ۇلىسىنىڭ حالىقتارى تۇركىلەر. جوشىنىڭ ءوزىنىڭ بابا تەگى تۇرىك...». ءجون ءسوز! ويتكەنى، جوشى اسكەري بيلىككە دە، التىن وردا بيلىگىنە دە شىڭعىس حاننىڭ بالاسى رەتىندە كەلدى.

وندا  جوشىنىڭ تەگىن تۇرىك دەپ، شىڭعىس حاندى موڭعول دەپ  ەكى تۇلعانىڭ اراسىن ءبولىپ وتىرعان سارتقوجاۇلىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى! ال، «جوشى شىڭعىسحاننىڭ تۋعان ۇلى ەمەس ەكەن» دەگەن ءسوز، ەل اراسىنا تاراعان اڭىز، دالەلدەنبەگەن بولجام. ولاي بولسا، «عالىم تاريحشى» رەتىندە ماقالا جازىپ وتىرعان ق.سارتقوجاۇلى دالەلى جوق قايشى پىكىرلەرمەن ويلارىن قالاي تۇجىرىمداپ وتىر؟.

ماسەلە، مىنە وسىندا. تىزە بەرسەك، اتالمىش ماقالادا ويعا قونبايتىن وسىنداي پىكىرلەر مەن تۇجىرىمدار بىقىپ جاتىر.

قىتايلار ەرتە زاماننان سولتۇستىكتەگى باستى جاۋى «تاتارلار» تۋرالى شەجىرەدە جازۋى قالاي الىپ قاراساڭ دا زاڭدى. قىتايدىڭ سولتۇستىكتەگى جاۋىنگەر حالىق تۋرالى 945-جىلى جازىلعان «تاڭنامەدە» بۇل جاقتاعى ەلدى «مەن -ۋ» دەپ اتاپتى.  كەيبىر دەرەكتەردە «مەندە باي- لۋ»دا  «مەن-گۋ» دەپ جازىلسا، «قارا تاتارلار وقيعاسىنىڭ شەجىرەسىندە ء«مون-گۋ» دەپ بەلگىلەگەن ەكەن. تاريحتانۋ عىلىمىنداعى دەرەكتانۋ سالاسىنىڭ زاڭدىلىقتارى بويىنشا ترانسكريپتسيانى وقۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنى ءبىراز عالىمدارعا بەلگىلى. بۇل وتە كۇردەلى الەم. ونى تۇسىنبەيتىن باسقا ەلدىڭ عالىمدارى مەن زەرتتەۋشىلەرىن اداستىراتىن دا وسى دەرەكتانۋ. بۇل سالادا سوندىقتان بۇرمالاۋشىلىق بار، ءار زەرتتەۋشى ءتۇرلى بولجام جاساپ، ءتۇرلى تۇسىنىكتەمە بەرىپ وتىرعان. ماقالا اۆتورى ايتىپ وتىرعان  قىتاي جازبالارىن اۋدارۋشىلار ۆ.ۆاسيلەۆ پەن پ.كافاروۆ  كەزىندە وسىنداي قيىندىقتارعا تاپ بولعان دەپ ويلايمىن.

ورتا ازيا تاريحى رەسەي تاريحىنان كوپ بۇرىن قالىپتاسقان. رەسەيدىڭ ەرتە زاماننان بەرگى تاريحىن جازعان ن.كارامزيننىڭ  راشيد اد دين مەن ابىلعازىنىڭ  ەڭبەكتەرىن پايدالانعانىن « كارامزين: موعول-تاتار شاپقىنشىلىعى تۋرالى» اتتى ماقالامدا ايتقان ەدىم. ورتا عاسىرداعى ەسىمدەرى بەلگىلى تاريحشىلار مەن ساياحاتشىلاردىڭ شىڭعىس حاننىڭ تەگىن «موعول»، نە تاتار» دەپ جازعاندارىن ق.سارتقوجاۇلىنىڭ ءوزى دە وسى ماقالاسىندا مويىنداعان.

سونىمەن «موڭعول» دەگەن اتاۋ قاي كەزدە تاريحتا پايدا بولعان. بۇل سۇراققا دا مەن سول «كارامزين: موعول-تاتار شاپقىنشىلىعى تۋرالى» ماقالامدا جاۋاپ بەرگەن ەدىم. رەسەي تاريحىندا «موڭعول» اتاۋىن ءوز ەڭبەكتەرىندە العاش اشىق پايدالانعان  XIX-عاسىردىڭ بەلگىلى تاريحشىسى س.سولوۆەۆ ەدى. «موڭعول» اتاۋىنىڭ تۋىنداۋىنىڭ سەبەپتەرىندە سوندا ايتقانمىن.

XX-عاسىر الاپات وزگەرىستەردىڭ عاسىرى بولدى. جاڭا قوعامدىق جۇيەلەر پايدا بولدى. كەڭەستەر وداعى دۇنيەگە كەلىپ، كارتادا الەمنىڭ جارتىسى وزگەرىسكە ءتۇستى.

XX-عاسىردىڭ ورتاسىندا كەڭەستەر ۇكىمەتىنىڭ قولداۋىمەن بۇرىن بولماعان موڭعوليا حالىق رەسپۋبليكاسى دۇنيەگە كەلدى. حح-عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنان باستاپ، كەڭەستەر وداعى مەن وعان قارايتىن رەسپۋبليكالاردىڭ تاريحى ماركسيزم يدەولوگياسى نەگىزىندە قايتا جازىلا باستادى. جاڭا قۇرىلعان موڭعوليا مەملەكەتىنىڭ تاريحىنىڭ جازىلۋىنادا  كەڭەستەر ۇكىمەتى مۇددەلى بولدى،تاريحىن جازۋعا كومەكتەستى. كەڭەس ۇكىمەتى بيلىك قۇرعان جەتپىس جىل ىشىندە شىڭعىس حاننىڭ تەگى مەن موعول-تاتارلاردىڭ رەسەيگە شاپقىنشىلىعى  تۋرالى بۇرمالانعان ميلليونداعان «عىلىمي ەڭبەكتەر» جازىلدى.

سول ەڭبەكتەردىڭ بارىندە جەتپىس جىل بويى «تاتار-موعولدار» «تاتار-موڭعول» دەپ جازىلدى. بۇل تۇسىنىك پالەن بۋىن ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭدى. سودان بۇگىنگى ۇرپاققا شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ «موڭعول» ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ قيىن بولىپ جاتىر.

 دەگەنمەن، مەن بۇل جولى ق.سارتقوجاۇلى «شىڭعىس حاندى قازاق جاساۋعا تىرىسقان» اتتى ماقالاسىندا  شىڭعىس حاننىڭ تەگى «موڭعول» ەكەندىگىن عىلىمي دالەلدەي الماعاندىعىن باسا ايتقىم كەلەدى. ال، اۆتور ءوز ماقالاسىندا قايتا قايتا ايتا بەرەتىن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەپ اتالاتىن شەجىرە، بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، موڭعول تىلىندە جازىلماعان، ءتىپتى موڭعوليانىڭ وزىندە ونداي ەرتەدەگى تۋما شەجىرە بولماعان كورىنەدى. قىتاي شەجىرەسىنىڭ ىشىنەن تابىلدى دەسەتىن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» قىتايلىق ترانسكريپتسياسى  ءدال اۋدارىلعان دەپ ايتۋ قيىن. وندا ءتۇرلى «مەن-ۋ»، «مەن-گۋ»، ء«مون-گۋ»، «تاتار» سياقتى ترانسكريپتسيالىق بالامالار بولعان، ياعني داۋلى.

سونىمەن. ق.سارتقوجاۇلىنىڭ  «شىڭعىس حاننان قازاق جاساۋعا تىرىسقان» دەگەن ماقالاسى تۋرالى پىكىرىمىز اياقتالۋعا تاياۋ. مەن اۆتوردىڭ ماقالادا ايتىلعان تۇجىرىمدارى ارقىلى شىڭعىس حاننىڭ تەگىنىڭ «موڭعول» ەكەنىنە ناقتى كوز جەتكىزە المادىم. كىم كىمنىڭ دە تاريحتىڭ شىندىعىن بىلگىسى كەلەتىندىگى ايقىن. سول شىندىقتى اتالمىش ماقالادان كورە الماعانىم وكىنىشتى. اۆتوردىڭ ەڭ باستى كەمشىلىگى ءبىردى ايتىپ، بىرىنە كەتىپ، ءوز پىكىرىنە قايشى سوزدەردى كوپ توعىتقاندىعىندا.

ءبىر سوزبەن ايتساق، ق.سارتقوجا ۇلى ء بىز تالداپ وتىرعان ماقالادا شىڭعىس حاننىڭ تەگى «موڭعل» ەكەنىن عىلىمي دالەلدەپ شىعا الماعان.

«ساسقان ۇيرەك ارتىمەن جۇزەدى» دەگەن ماقال بار ەدى. اتالمىش اۆتور ماقالاسىنىڭ سوڭىندا «سەندەر، شىڭعىس حاندى قايتەسىڭدەر» دەگەندەي، «قازىرگى جاعدايدا تۇرىك تەكتى ۇلتتار مەن ۇلىستار وزدەرىنىڭ تاريحي باسشىسىن مەنشىكتەپ الىپ، ۇلىقتاۋ ۇستىندە. ايتالىق ، وزبەكتەر ءامىر تەمىردى، تاتارلار التىن وردانى، تۇركيالىق تۇرىكتەر سەلجۋكتەردى، نوعايلار ەدىگەنى، ۇيعىرلار  قاشقاريدى مەنشىكتەپ الىپ، ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرىپ جاتىر. ءبىز كوك تۇرىكتەردى ۇلىقتاۋىمىز، مەنشىكتەۋىمىز كەرەك...» دەپ جازىپتى.  اشىعىن ايتسام، «مەنشىكتەپ الۋ كەرەك» دەگەن سويلەم عالىم ادام ايتاتىن ءسوز ەمەس. «كولدەنەڭ كوك اتتىنىڭ» ايتاتىن ءسوزى عوي. شىڭعىس حان دى، جوشىنى، باتىيدى، ولاردى بىلاي قويعاندا ءامىر تەمىردى قازاق تاريحىنان، ورتا ازيا تاريحىنان  بىلاي ىسىرىپ تاستاي المايسىڭ. بۇلار قازاق دالاسىندا ءجۇرىپ مەملەكەت قۇرعان، باسقا مەملەكەتتەردى جاۋلاپ العان ۇلى قولباسشىلار. تاريح ءوز بەتىڭشە قالاعانىڭدى «مەنشىكتەپ الىپ»، ءوز بەتىڭمەن «لاعاتىن»  ەمەس، ءار وقيعانى ورىن ورنىنا قويىپ، وتكەننىڭ شىندىعىن اشاتىن ءپان.

شىنايى تاريح قانا ماڭگىلىك بولماق.

جۇمات انەسۇلى، جازۋشى، تاريحشى

 Abai.kz