قۇرمەتتى  مينيستر مىرزا، ءسىز العاشقى  باسپاسوزدە حابارلاعانىڭىز ;--«قازاق مەكتەپتەرىندە  وقىعان جاستاردىڭ  ءارى قاراي  ساپالى  ءبىلىم  الۋىنىڭ شەكتەۋلى  ەكەنىن  كورىپ  وتىرمىز. مىسالى، ءبىزدىڭ  ەڭ  جوعارى  اعىلشىن  تىلىندە  ءدارىس  بەرەتىن  نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە، قمەبي، قبتۋ، ءىت ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە اۋىل  جاستارىنىڭ تۇسۋىنە   ءبىراز  قيىنشىلىقتاردىڭ  بار  ەكەنىن ءوزىم كوردىم. ءول—بىر.

      ەكىنشىدەن، بىزدە  ورىس  تىلىندە  وقىتاتىن  مەكتەپتەر  دە  بار. وندا كوپتەگەن  قازاق  جاستارى  وقيدى. شىنىن ايتساق، سول قازاق  جاستارىنىڭ  كوبى قازاق  ءتىلىن  دۇرىس بىلمەيدى، دۇرىس  تۇسىنبەيدى.  وسى  سەبەپتەرگە  بايلانىستى   بىزدەگى  ءبىلىم  الۋ  جۇيەسىندە  تەپە—تەڭدىك جوق. جاستاردىڭ  ءبارى  ءبىر  دەڭگەيدە  ساپالى  ءبىلىم  الۋىنا  جاعداي  جاسالماعان. ءبىزدىڭ  ماقساتىمىز—وسىنداي قايشىلىقتاردى  جويىپ، جاستارعا، اسىرەسە،  اۋىلدا  جۇرگەن  جاستارعا ، بارىنە  بىردەي  ساپالى،  زامان  تالابىنا  ساي  ءبىلىم  بەرۋ.

      الەمدەگى  عىلىم  جاڭالىقتارىن  قازاق  تىلىنە  اۋدارۋ  كەرەك  دەيدى  كەيبىر  اعايىندار. دۇرىس—اق  بولار  ەدى. بىراق الەمدە  ءبىزدىڭ  جاستارعا كەرەك، كۇنىنە  مىڭداپ ەمەس  ميلليونداپ  شىعىپ  جاتقان  عىلىم  مەن  ءومىر  جاڭالىعىن  دەر  كەزىندە  قازاق  تىلىنە  اۋدارۋ،  ءتىپتى  مۇمكىن  ەمەس. وعان قاراجات   تا، باسقا  مۇمكىندىكتەر  دە  جوق. ونىڭ  قيىندىعىن  فرانتسۋزدار دا  ءتۇسىنىپ  وتىر. بۇرىن ولاردىڭ  مەكتەپتەرىندە  اعىلشىن  ءتىلى  وقىتىلمايتىن. قازىر  ونى  وقىتۋ  زاڭ  تۇرىندە  بارلىق  مەكتەپتەرىنە  ەنگىزىلدى. بىزگە دە  ءتيىمدى  جول وسى  دەپ ەسەپتەيمىز. قازاق  جاستارىنا،  اسىرەسە،  اۋىل  جاستارىنا  ءوز  انا  تىلىمەن  قاتار  اعىلشىن  ءتىلىن  ۇيرەتسەك،  سوندا  عانا  ولار  وزدەرىنە  قاجەتتى  ءبىلىمدى  الەم  كەڭىستىگىندە  دەر  كەزىندە  جانە  ەركىن  تابا  الادى. ولارعا  ەڭ  ءتيىمدى  جوعارى  وقۋ  ورىندارىنا  جول  اشىلادى. ال  قازاق  ءتىلى  تۋرالى ايتار  بولساق، بىزدە  انا  ءتىلىمىزدى  جان—جاقتى، جەدەل،  ءتيىمدى  ۇيرەتەتىن  ادىستەمە جوق. وسىنداي  ادىستەمەنىڭ  جوقتىعىنان  بىزدەر  مەكتەپتە  قازاق  ءتىلىن،  ايلاپ،  جىلداپ  وقىتساق  تا،  ءتيىستى ناتيجە  شىعارا  الماي  كەلەمىز. سوندىقتان  قازاق  ءتىلىن  جەدەل  مەڭگەرۋدىڭ  ادىستەمەسىن  جاساۋىمىز  كەرەك.

   وسى  ماقساتقا  عىلىم  باعدارلاماسىنىڭ  ماڭىزدى  ءبولىمى  رەتىندە  ءتيىستى  قارجى  ءبولۋ  كوزدەلىپ  وتىر. بۇل—وتە  ماڭىزدى   بولىنگەن  ساعاتتارمەن  عانا  ولشەپ  قويماي، بەرىلەتىن  ءبىلىمنىڭ  ساپاسى  ارقىلى  باعالاۋعا  جول  اشادى. سوندىقتان  قازاق  ءتىلى  ءپانىنىڭ  تاجىريبەلى  ۇستازدارىن  شەتەلدەرگە  جىبەرىپ،  ونداعى  ءتىلدى  ۇيرەتۋدىڭ  ءتيىمدى  ادىستەمەلەرىمەن  تانىستىرۋ  كوزدەلىپ  وتىر.  وسىنىڭ  ارقاسىندا  تەك  قازاقتارعا عانا ەمەس، ەلىمىزدەگى  باسقا  ۇلت  وكىلدەرىنە  دە  قازاق  ءتىلىن  كەڭىنەن  ءتيىمدى  ادىستەمە  ارقىلى  وقىتۋ  جۇيەسى  ۇسىنىلادى»--دەپ  حابارلادىڭىز.

      ---ءبىز تاۋەلسىزدىك  العاندا، ءبىزدىڭ  ورىستانعان ۇكىمەت  قازاقتاردىڭ  سانى  بار—جوعى  44 پايىز، 50  پايىزعا  جەتەيىك، بۇل  مەملەكەتتىك  ءتىل  تۋرالى  ماسەلەنى  قوزعاماي  تىنىش  وتىرىڭدار دەدى. ارادان  25—جىل  ءوتتى، قازاقتاردىڭ  سانى ەلىمىزدە  67 پايىزدان  استى، بەلگىلى  زاڭگەر،  پروفەسسور س. سارتاەۆ  قازاق  ءتىلى تەك  مەملەكەتتىك  ءتىل  بولۋى  ءۇشىن، ەندى  ءبىز  80-90  پايىزعا  جەتۋىمىز  كەرەك  دەپ جۇباتۋعا  كوشتى.

      مىنا  تۇرىمىزبەن  جۋىق  ارادا  قازاق  ءتىلىنىڭ    كوسەگەسى  كوگەرمەيدى  دەگەن  ءسوز. كەزىندە  كەڭەس  وداعى  تۇسىندا  ورىستاردىڭ  سانى  43  پايىزدى  قۇراعان، سوعان  قاراماستار بۇكىل  حالىق  ورىس  تىلىندە  سويلەدى. قازىرگى  تاڭدا، يران  ەلىندە پارسىلاردىڭ  ۇلەسى  40  پايىز  بولعانىنا  قاراماستان  وزگە  ۇلت  وكىلدەرى  پارسىشا   سويلەيدى. كەلىمسەكتەردىڭ  جەرگىلىكتى  حالىقتىڭ  تىلىندە  سويلەۋى—بۇل  دۇنيەجۇزىندە  قالىپتاسقان ءۇردىس  تاجىريبە.

    «جۋاس  تۇيە  جۇندەۋگە  جاقسى» دەمەكشى، تاۋەلسىزدىك  العانىمىزعا 25 جىل وتسەداعى، ءالى  كۇنى  ەلباسى، مينيسترلەر، اكىم-قارالار بىر—بىرىمەن  تەك  قانا  ورىس  تىلىندە  سويلەسەدى. قازاقتى  مەنسىنبەيتىن  شەنەۋنىكتەر  قازاقستاندى  تەحنيكاسى مەن ەلەكترونيكاسى دامىعان  امەريكا، فرانتسيا مەن جاپونيامەن  سالىستىرادى. دامىعان  سينگاپۋر  بولعىسى  كەلەدى.

     ول  ءۇشىن  قازاقتىڭ  ءبىلىمىن  كوتەرسىن، جاعدايىن  جاساسىن، زاماناۋي   ونەركاسىپ  قۇرسىن. ولاي  ەتىپ جاتقان  ەشكىم  جوق. ەسىل—دەرتى  مەملەكەت  قازىناسىنان بولىنگەن  قارجىعا  شەتەلگە  بارىپ تاجىريبە  جينايمىز  دەگەن  جەلەۋمەن  قىدىرىپ  قايتادى. قولدارىنان  كەلەتىنى  وزگەلەرگە  ەلىكتەۋ.

       كەڭ بايتاق  دالاسى بار قازاقستان  ءبىر  عانا  قالادان  تۇراتىن  سينگاپۋردىڭ  ەكونوميكالىق  مودەلىن  وزىنە  ۇلگى  ەتىپ  الدى. «سامۇرىق-قازىنا» سينگاپۋردىڭ  مودەلى. بۇل  ۇلگى  سينگاپۋر  ءۇشىن  دۇرىس، ول  دۇنيەجۇزىلىك  بانك  جۇيەسى دامىعان، الەمدىك  ساۋدامەن ءومىر  ءسۇرىپ  تۇرعان  ەل. ال  ءبىز  مال  شارۋاشىلىعى، ەگىن  شارۋاشىلىعى  باسىم   ەلمىز. ءار  حالىق  ءوز  تەحنيكالىق  دەڭگەيىندە  جۇمىس  ىستەۋ  ارقىلى  دامۋى  كەرەك.  ءبىز تۇيمە، شەگە، بالعا دا  شىعارمايمىز،  اياق  كيىم، قول ورامال، ءىش كيىم مەن  شۇلىققا  دەيىن  سىرتتان  تاسيتىن  تاۋەلدى  ەلمىز. ال،  بەسىكتەن  بەلى  شىقپاي  جاتقان  قازاق ء وز  سابيىنە  ءۇش  قايناسا  قوسىلمايتىن  اعىلشىن  ءتىلىن  ۇيرەتپەكشى، بۇلاي ىستەيتىن قازاقتان باسقا  الەمدە  ەشقانداي  حالىق  جوق  شىعار  ءسىرا  مينيستر  مىرزا. 

    اعىلشىن  ءتىلىن  جەتىك  ۇيرەنسە،  الەمدىك  بىلىم—عىلىمنان  حابارى  بولادى،  جۇماققا  اپارادى  دەگەن،  بارىپ  تۇرعان  ساۋاتسىزدىق. اعىلشىندار  جاۋلاپ  العان  افريكانىڭ  20—عا جۋىق مەملەكەتتى، ءۇندىستان، يندونەزيا، فيلليپين، كامبودجە، بانگلادەش ت.ب ەلدەر دامىپ  كەتەر  ەدى. ءالى  كۇنى  اش—جالاڭاش  ءجۇر  عوي  كوكەم—اۋ. وسىندايدا  عۇلاما  بەنەديك  سپينوزانىڭ   ايتىپ  كەتكەن ءسوزى  «تولكو  رابى  رازگوۆوريۆايۋت  نا  يازىكە  سۆوەگو  حوزاياينا»--دەگەن  ءسوزى  ەرىكسىز  ويعا  ورالادى. احمەت  بايتۇرسىنۇلى  ء«سوزى  جوعالعان  جۇرتتىڭ  ءوزى  دە  جوعالادى»--دەگەنى  قانى  شىعىپ  تۇرعان  شىندىق.

      ايتپاسا  ءسوزدىڭ  اتاسى  ولەدى. «باس  كەسپەك  بولسا دا ءتىل  كەسپەك  جوق»--دەگەندەي  ايتارىمدى  ايتىپ  كەتەيىك. ارينە، وزگە  ەلدەن  ۇلگى  الما، ۇيرەنبە  دەمەيمىن.  بىراق، ۇيرەنۋدىڭ  دە ء جون—جوباسىنا  قاراۋ  كەرەك. حاكىم اباي «جيىرما بەسىنشى» سوزىندە «ورىسشا  وقۋ  كەرەك، تەك  حيكمەت  تە، مال دا، ونەر دە،  عىلىم  ءدا—بارى  ورىستا  تۇر. بىراق  زارارىنان  قاشىق  بولۋ  كەرەك»،--دەدى. جاقسىسىن  ال، جامانىنا  جولاما دەگەنى. سول  سياقتى  بىزگە  ەۋروپانىڭ  عىلىم  مەن  تەحنولوگياسىن، ءوندىرىسىن  ۇيرەنۋگە  بولادى، الايدا  ءبىر  جىنىستى نەكە،  تىر  جالاڭاشتانىپ  شەرۋگە  شىعاتىن  دەموكراتياسى، التىنعا،  دوللارعا  تابىنۋ، سۆينگەرلىك  بىزگە  جات.  ءبىز ازيالىقپىز، تۇركى  حالىقپىز، قازاقپىز  جانە  مۇسىلمانبىز. وسى نەگىزگى  قاعيدانى  ۇستانساق  قاتەلەسپەيمىز.

  ء   بىزدىڭ  حالىقتىڭ  سان  عاسىرلار  ۇستانعان  ادەت-عۇرپى مەن  سالت-ءداستۇرى، ءتىلى مەن  ءدىنى،  سايراپ  جاتقان  تاريحى،  ادەبيەت پەن  مادەنيەتى  قالىپتاسقان ەلمىز، سوندىقتان دا  ءبىز  ەشقاشان  «ەۋروپالانبايمىز»...  ەگەر ءسىز  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ  ءبىلىم جانە  عىلىم  ءمينيسترى  بولعانىڭىز  راس  بولسا،  ءبىر  اۋىز  قازاقشا  نەگە  بىلمەيسىز؟  تىم  بولماسا، ءبىر  جىلدىڭ  ىشىندە  نامىسقا  تىرىسىپ  قاعازعا  قاراماي، قازاق  تىلىندە  بايانداما  جاساۋىڭىزدى  سۇرايمىن  مينيستر  مىرزا... 

جۇمامۇرات   ءشامشى

تاريح  عىلىمدارىنىڭ  كانديداتى

Abai.kz