اكەجان قاجىگەلدين قازاقستانداعى قازىرگى ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ سەبەپتەرىن تالقىلاپ، ودان شىعۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن ۇسىنادى

قازاقستاندىق باسقارۋشى ورىنداردىڭ ساناسىندا ەلگە قاجەتتى زاتتاردىڭ ءبارىن: تاۋارلاردى، كاپيتالدى، جاڭاشا وي-پىكىر، ءتىپتى كەڭەسشىلەردى دە شەتەلدەردەن اكەلۋ كەرەك دەگەن ۇعىم تالاي جىلدان بەرى قالىپتاسىپ قالعان. سوندىقتان ەلدى جاپپاي شارپي باستاعان داعدارىس تا شەتەلدەن كەلگەنىنە ەشكىم كۇماندانعان جوق. ويتكەنى شەتەلدە مۇناي باعاسى بىرتىندەپ تۇسسە، ءبىزدىڭ ەلدە دوللار باعاسى كۇرت ءوسىپ كەتتى. ولاردىڭ دامۋ دەڭگەيى ءسال عانا تومەندەسە، ءبىزدىڭ ەل جىلدام قۇلدىراي باستادى...

دەگەنمەن دە، بۇلايشا ءوز-ءوزىڭدى الداۋعا بولمايدى. بىرىنشىدەن، قازاقستانداعى داعدارىس جەرگىلىكتى جاعدايدان تۋىنداعان جانە وزىندىك ەرەشەلىگىمەن سيپاتتالادى. بۇل باسقا شەت مەملەكەتتەردە بولىپ جاتقان داعدارىستارعا مۇلدە ۇقسامايدى. ەكىنشىدەن، ۇكىمەت باسشىلارى سەندىرگەندەي، بۇل قايتالانىپ تۇراتىن ەكونوميكالىق قۇبىلىس ەمەس، بۇل – ۇزاققا سوزىلاتىن داعدارىس. سوندىقتان دا ودان شىعۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن دەرەۋ قاراستىرىپ، ناقتى شەشىم قابىلداۋىمىز كەرەك.

ماڭگىلىك داعدارىستىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس، دەپ پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ دۇرىس ايتادى. الايدا «ول داعدارىس ءوز-وزىنەن جويىلىپ كەتەدى» دەپ كۇتىپ وتىرۋعا تاعى بولمايدى. شەتەلدەر تاجىريبەسى كورسەتكەندەي، ارگەنتينا مەن گرەكيا ەلىندەگى سياقتى داعدارىس ۇزاققا سوزىلۋى دا مۇمكىن. گرەكيانىڭ باعىنا قاراي، ول ەۋروايماق مۇشەسى بولعاندىقتان، وعان باتىس ىنتىماقتاستىق قاۋىمداستىعى كومەكتەسەدى. ال بىزگە قول ۇشىن بەرەتىن ەشكىم جوق، سوندىقتان دا تەك ءوز كۇشىمىزگە عانا سەنۋگە تۋرا كەلەدى.

 تەرىس باعىتتى پويىز

دۇنيەجۇزىلىك جانە قازاقستاندىق ەكونوميكانىڭ 15 جىل بويعى جان-جاقتى قوزعالىسىنىڭ ناتيجەسىندە وسىنداي داعدارىس تۋىنداپ وتىر. مانەرلەپ ايتار بولساق، ءبىزدىڭ پويىز دۇنيەجۇزىلىك كوشتەن الدەقاشان ارتتا قالىپ قويعان، ءتىپتى قاراما-قارسى باعىتتا كەتىپ بارادى دەسە دە بولادى.

2000-جىلدارداعى دۇنيەجۇزىلىك ترەند جاڭارۋ ءۇردىسىنىڭ شاپشاڭدىعىمەن، شەشىمدى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەرمەن، جوعارى تەحنولوگيالى سالالاردىڭ قارقىندى دامۋىمەن جانە سايكەسىنشە قوسىمشا قۇن ۇلەسىنىڭ جوعارىلاۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. ال سوڭعى ون-ون بەس جىلدان استام ۋاقىت ارالىعىنداعى جەرگىلىكتى كورسەتكىشتەر رەتىندە قۇرىلىمدىق وزگەرىستەردەن باس تارتۋ، كەن يگەرۋ مەن ونى وڭدەۋ سالاسىنداعى ءوزارا سايكەسسىزدىك جانە شيكىزاتتى شىعارۋ ءۇشىن قويىلاتىن مولشەرلەمە الىنادى. وسى جىلدار كولەمىندە شيكىزات باعاسى ۇنەمى جوعارى بولدى. دەسە دە، دۇنيەجۇزىلىك نارىقتان تۇسكەن قارجى ەكونوميكامىزدى اقىرىن-اقىرىن وزگەرتەتىن سياقتى بولىپ كورىنىپ ەدى. بىراق، وكىنىشكە وراي، ەلىمىز ەكونوميكالىق تۇرعىدا كوتەرىلە الماي، قۇلدىراعان ۇستىنە قۇلدىراي ءتۇستى.

ال قازىرگى ەتەك جايىپ وتىرعان داعدارىس ەلىمىزدە سوناۋ 90-جىلداردا بولىپ وتكەن داعدارىستان الدەقايدا قاۋىپتى. ول كەزدە حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى جۇمىسسىز قالىپ، ەرىكسىز داعدارىسقا ۇشىراعان ەدى. الايدا نارىقتىق ەكونوميكا ءوز ۇستەمدىگىن جۇرگىزىپ، داعدارىستان امان شىعۋعا مۇمكىندىك بەرىپ قانا قويماي، ءتىپتى حالىقتىڭ تۇرمىستىق دەڭگەيىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە دە سەپتىگىن تيگىزدى. جۇرت جاڭا ءومىر تالابىنا بىرتىندەپ بەيىمدەلە ءتۇسىپ، تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ بولاشاعىنا زور سەنىممەن قارادى. سوناۋ 90-جىلداردىڭ ورتا شەنىن ەسكە تۇسىرەيىكشى: ەلىمىزدە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ورىن الىپ، تەك كەلەشەككە عانا ءۇمىت ارتىپ، جاقسىلىق نىشانىن تەك الداعى ومىردەن عانا كۇتىپ ەدىك. ونىڭ ۇستىنە ەلدە كەدەي-كەپشىك كوپ بولماسا دا، دەربەس ءومىر ءسۇرىپ جاتقان، ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتە الاتىن قانشاما تۇرعىندار بولدى...

قازىر حالىقتىڭ پسيحولوگيالىق جاعدايى اجەپتاۋىر وزگەرگەن. ەلدە شەنەۋنىكتەر مەن بيزنەسمەندەردەن قۇرالعان وتە باي ادامدار توبى تۇراقتى تۇردە قالىپتاسىپ، ولاردىڭ كوپشىلىگى ۇكىمەتتەگى جىلى ورىندارعا الدەقاشان جايعاسىپ العان. سويتسە دە، وتە باي ادامدار مەن كەدەيشىلىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ سانى كۇن ساناپ وسۋدە. بۇل، ارينە، ەلدە قىلمىسكەرلىكتىڭ ارتىپ، ەكسترەميستىك توپتاردىڭ پايدا بولۋىنا، سونىڭ ناتيجەسىندە تۇراقتىلىقتىڭ جويىلۋىنا اكەپ سوقتىراتىنى ءسوزسىز.

اسىرەسە بەلگىلى ءبىر كاسىبي ماماندىقپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن جاندارعا ەلدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى قاتتى اسەر ەتۋدە، الىپ وتىرعان ايلىق ناقتى جالاقى مەن تابىس كوزى بىردەن جارتىلاي قىسقارىپ، بارلىق سالالاردى جۇمىسسىزدىق جايلاپ بارادى. ولار بۇرىنعى 90-جىلدارداعىداي كاسىپكەرلىكپەن شۇعىلدانۋعا بارا المايدى، ويتكەنى ەكونوميكانىڭ بۇل سالاسى دا ابدەن تۇمشالانىپ، جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتىپ وتىر: بيزنەس اشۋ جولدارى كەدەرگىدەن كەدەرگىگە تاپ بولىپ، اسىرەسە نەسيە الۋ قول جەتىمسىز بولىپ بارادى، ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندىق سوت پەن زاڭ قازىر تەك بايلارعا عانا قىزمەت ەتىپ، سولاردىڭ عانا مۇددەسىن قورعايتىنى بەلگىلى.

مىنە، وسىنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە، ەلدەگى ەكونوميكالىق داعدارىستى ساياسيلاندىرىپ وتىر. بۇل جاعدايدا بيلىك پەن حالىق ءبىر-بىرىنە سەنىم ارتىپ، ءبىر-بىرىنە قولداۋ كورسەتىپ وتىر دەۋگە مۇلدە بولمايدى. مۇنى اسىرەسە حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ءبىلدىرىپ وتىرعان نارازىلىعى مەن كوڭىل-كۇيىنەن اڭعارۋعا بولادى، الايدا وندا دا قوعامداعى بارلىق توپتار تۇگەلىمەن كورسەتىلمەگەن. دەسەك تە، رەسپۋبليكامىزدا ورىن الىپ وتىرعان قازىرگى ەكونوميكالىق جاعدايعا كوڭىلى تولماي، نارازىلىق ءبىلدىرىپ وتىرعان ادامدار سانى بيلىك پارتياسىنىڭ سوڭعى سەزىنە (ەسەپ بويىنشا جيىرما جەتىنشى) قاتىسقان ادامدار سانىنان مىڭداعان ەسە كوپ ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى.

ەلدەگى گەوساياسي تۇراقتىلىق كەنەتتەن بۇزىلا باستاعان ساتتە الەۋمەتتىك داعدارىس تا تەك ءبىزدىڭ وڭىردە عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيە جۇزىندە تۇتاستاي قوعامدى ودان بەتەر سالعىرتتىققا سالا باستادى. العا قاراي شەشۋشى قادام باسىپ، دۇنيەجۇزىلىك تۇراقتى دامۋ ساتىسىنا كوتەرىلۋگە قازاقستاننىڭ مۇمكىنشىلىگى بولا ما، جوق پا؟! ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ، مىنە، ءدال وسى شەشۋشى ناقتى قادامعا بايلانىستى. بۇل – مەملەكەتىمىزدىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ەڭ باستى ماسەلەسى، ۇلتتىق يدەياسى دەسە دە بولادى. مەن بۇل تۋرالى پرەزيدەنت ن. نازارباەۆقا تالاي رەت ايتقان بولاتىنمىن. ارينە، بۇل ماسەلە تەز شەشىلۋى ءۇشىن، وعان پرەزيدەنتتىڭ كوزقاراسى، قولداۋى وتە قاجەت. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاننىڭ وسى داعدارىستان قالاي جانە قانداي جاعدايدا شىعۋى – جاقىن ارادا ن. نازارباەۆتىڭ قانداي شەشىم قابىلداپ، قانداي قادام جاساۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. ەگەر دە ول العا قاراي نىق قادام جاساماي، جارتىلاي عانا ءتيىمسىز قادام جاساسا، وندا، سايكەسىنشە، داعدارىستان شىعۋ جولى وتە قاۋىپتى، ءارى تاۋەكەلدىلىگى دە وتە جوعارى بولماق. وندا ەلىمىزدى جەتىلدىرۋ مەن قارقىندى دامىتۋ ماسەلەسىن شەشۋدى الداعى ۇرپاقتىڭ ەنشىسىنە قالدىراتىن بولامىز.

 بولمايتىندى بولدىرۋ ونەرى

ساياسات – مۇمكىندىك ونەرى دەگەن قاعيدا الدەقاشان ءوزىنىڭ كۇشىن جويعان. قازىرگى زاماندا ساياسات ونەرى دەپ مۇمكىن ەمەس دۇنيەگە، جاعدايعا وتە تىڭ ادىستەرمەن قول جەتكىزۋ مۇمكىندىكتەرىن ايتادى. ەڭ باستىسى، قىتايلىق ساياساتكەر دەن سياوپين ايتقانداي، ءوز ادەت-قىلىقتارىڭنىڭ تۇتقىنىنا ءتۇسىپ قالماي، دەر كەزىندە قورىقپاستان وزگەرە ءبىلۋ.

ەش قورىقپاستان ەكونوميكاسىنا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزۋدىڭ ارقاسىندا قىتاي مەملەكەتى تاماشا جەتىستىكتەرگە جەتكەنىن كورىپ وتىرمىز. ارينە، بۇعان شەتەلدەردەن تىكەلەي كەلگەن ينۆەستيتسيالاردىڭ دا كومەگى بولدى. دەگەنمەن دە، ولار ەكونوميكانى تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە شەشىم قابىلداعاننان كەيىن عانا قۇيىلعان بولاتىن. قازىر ەندى قىتاي مەملەكەتى وزدەرىندە وندىرىلمەيتىن تاۋارعا دەيىن دۇنيەجۇزىلىك نارىققا شىعارىپ، الىپ يندۋستريالى دەرجاۆالارمەن باسەكەگە ءتۇسىپ وتىر.

جالعىز قىتاي عانا ەمەس، ءتىپتى بىزگە كورشى ورنالاسقان كىشىگىرىم قىرعىزستان مەن وزبەكستان دا شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ ارقاسىندا وزدەرىنىڭ ەكونوميكاسىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، قارقىندى تۇردە جاڭاشا دامىپ كەلە جاتىر ەمەس پە؟! بۇل ەكى مەملەكەت تە ءوز ىشتەرىندەگى ءوندىرىس ورىندارىن وركەندەتىپ، بۇگىنگى تاڭدا ءتىپتى سوناۋ كەڭەس زامانىندا دا شىعارماعان تاۋارلاردى، قىزمەتتىڭ دە نەشەتۇرلىسىن دۇنيەجۇزىلىك نارىققا شىعارىپ وتىر. سويتسە دە ولاردىڭ باسشىلارى ەلدەرىندە ەشقانداي دا ەكونوميكالىق فورۋم وتكىزبەي-اق وسىنداي ناتيجەگە جەتىپ وتىر، ولار داۆوستا دا كورىنبەيدى...

قىتاي باسشىلىعى ەشكىمگە دە تاۋەلدى ەمەس، ءارى كەز كەلگەن جوعارى ماقتاۋعا تۇرارلىق، دەسە دە ولار حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ كەڭەسىنە، كومەگىنە ۇنەمى جۇگىنىپ وتىرادى جانە سىرتتان ەشقانداي دا ەكسپەرتتەردى الدىرتىپ، بىزدەگى «قازاقستان-2030» سياقتى ارنايى باعدارلامالاردى ويلاپ تابۋعا ەشقانداي دا قولقا سالمايدى.

ال بىزدەگى «قازاقستان-2030» باعدارلاماسىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىن ەنەرگەتيكا نارىعىندا تۇسىنىگى بار امەريكاندىق ماماندار جازعانى بەلگىلى. ولار، ارينە، ءوز ءىسىنىڭ ماماندارى، الايدا ولاردىڭ كوزدەگەن ماقساتتارى – مۇناي، گاز جانە قۇبىر تارتۋ ماسەلەلەرى... وبالى نە كەرەك، ولار ەلىمىزدەگى ەنەرگەتيكا نارىعىنىڭ بولاشاعىن جارقىن ەتىپ مەحانيكالىق تۇردە جوبالاپ بەردى. ال باعدارلامانىڭ ەكىنشى ءبولىمى – پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە وتىرعان بىلگىشسىماقتاردىڭ قيال-عاجايىپ ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسى. ولار باعدارلامانى ىزگى تىلەكتەر مەن الداعى كۇنگى تاماشا جەتىستىكتەرمەن تولتىرىپ تاستاعان.

قازىرگى جەتىپ وتىرعان جەتىستىكتەردەن گورى، الداعى كۇنى نە بولاتىنى تۋرالى ءبىلۋ – پرەزيدەنتكە وتە قىزىق ەكەنىن ءبىزدىڭ ۇكىمەت ابدەن ءتۇسىنىپ العان. سوندىقتان دا ەلىمىزگە جان-جاقتان جالعان ەكونوميكالىق ماتىندەردىڭ نەشەتۇرلىسى ساۋ ەتە ءتۇستى. ونىڭ ءبارى قاسيەتتى كىتاپ سياقتى مينيسترلەردىڭ ۇستەلىنەن مارتەبەلى ورىن الدى. مەنىڭ ونداي جازبالارعا سىني كوزقاراسپەن قارايتىنىمدى پرەزيدەنت نازارباەۆ جاقسى بىلەدى. الايدا بۇعان قاراپ، بىزگە ەشقانداي دا باعدارلاما قاجەت ەمەس ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىزدار. كەرىسىنشە، مەنىڭ ويىمشا، ءدال قازىر قازاقستانعا ەڭ باستى ەكى باعدارلاما قابىلداۋ كەرەك: «تۇراقتىلىق باعدارلاماسى» جانە «قارقىندى دامۋ تۋرالى باعدارلاما».

گاز بەن تورموز

بۇل ەكەۋى دە بىزگە وتە قاجەت. قازىرگى داعدارىس جاعدايىندا الدىمەن ەلدىڭ شەكاراسى مەن بيۋدجەتىن، الەۋمەتتىك مىندەتتەمەلەردى قارجىلاندىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ جولدارىن ءبىر ىزگە كەلتىرىپ الۋ كەرەك. سونىمەن قاتار ءمانىن جويىپ العان الەۋمەتتىك باعدارلامالاردان باس تارتىپ، ەكونوميكانى جاڭارتۋ جانە ىشكى قۇرىلىمدى دامىتۋ مەحانيزمدەرىن دەرەۋ ىسكە قوسۋ كەرەك.

ىشكى ماعىناسى جاعىنان ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى وسى ەكى ماقساتقا قول جەتكىزۋ جولدارىن باسقارۋ ورگاندارىنىڭ تەك بىرىنە عانا تاپسىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى وعان جەتۋ جولىندا شەنەۋنىكتەر ءبىر-بىرىمەن باسەكەگە ءتۇسىپ، ارقايسى ءوز قالاۋىنشا بىردە دامۋ جولىنا، بىردە تۇراقتىلىق جولىنا قاراي ىعىسىپ كەتۋى مۇمكىن. سول سەبەپتى دە ونداي جاۋاپتى ءىستى ەكىجۇزدى ورىنداۋشىلارعا سەنىپ تاپسىرۋ وتە قاۋىپتى. بۇل جولدا ولار ماسەلەنى شەشۋگە ارنالعان ارنايى تالاپتاردان، زاڭدىلىقتاردان اسپاۋى كەرەك.

سوندىقتان دا داعدارىستان ءساتتى شىعۋ، ءارى جاڭارۋ جولىندا قازاقستاندىق ەكونوميكانى باسقارۋ ءۇشىن دە ەكى ورگان قاجەت. ونىڭ ءبىرى – ءداستۇرلى باسقارۋ ورگانى، ياعني ۇكىمەت. ارينە، ول قازىرگى قۇرامدا ەمەس، كەرىسىنشە، تاجىريبەلى ماماندارمەن، باسشىلارمەن، بەلگىلى ءبىر ومىرلىك ۇستانىمى مەن ءوز ويى بار ىسكەرلەرمەن تولىقتىرىلعان ۇكىمەت قاجەت. ەكىنشىسى – قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنان قۇرىلعان، كونستيتۋتسيانىڭ زاڭدىلىقتارىنا سۇيەنەتىن جانە ەكونوميكانى جاڭارتۋ جولىن مۇقيات قاداعالايتىن ورگان قاجەت.

ۇكىمەتتىڭ ءبىرىنشى مىندەتى ناقتى ايقىندالعان بولۋى كەرەك: الدىمەن اقشا اينالىمىن رەتكە كەلتىرىپ، بيۋدجەت ماسەلەسىندە ءتارتىپ ورناتۋ. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك شىعىنداردى مۇمكىندىگىنشە قىسقارتىپ، قاجەت ەمەس، ارتىق شىعىنداردان باس تارتۋ كەرەك. ال ءبىزدىڭ ۇكىمەت اقشا تابۋدان گورى، ونى قارىزعا الۋدىڭ وڭاي جولىنا ۇيرەنىپ العان. بىراق قارىزعا بىرەۋدىكىن العانمەن، ونى وزىڭدىكىمەن قايتاراسىڭ دەپ حالىق بەكەرگە ايتپايدى عوي.

ورتاشا وتباسىندا قارجىلىق تاپشىلىق كەزىندە بالالارى جاڭا ۆەلوسيپەد ساتىپ الىپ بەر دەپ سۇرامايدى نەمەسە جازعى ۋاقىتتا تۇركيانىڭ تاماشا دەمالىستارىنا ەمەس، كەرىسىنشە، اۋىلعا بارادى. سول سياقتى ءبىزدىڭ بيلىككە دە مىنا تاپشىلىق زاماندا تالاي ميلليونداردى سورىپ جاتقان «ەحرو-2017» كورمەسىنەن باس تارتۋ كەرەك. ءالى كەش ەمەس. نەمەسە ونى جەكە مەنشىككە شارتتى باعاعا وتكىزۋ كەرەك، مىسالى، بولات وتەمۇراتوۆتىڭ بيزنەس-توبىنا. تەك قۇرىلىس الاڭدارىنىڭ بارلىعىن سالىپ ءبىتىرىپ، كورمەنى باعدارلاما بويىنشا ءساتتى وتكىزۋ تۋرالى ونىڭ الدىنا شارت قويۋ كەرەك. ال مەملەكەت ءوز كەزەگىندە كورمەدەن تۇسكەن پايداعا كوز سالماۋعا، ءتىپتى ونى سالىق سالۋدان بوساتۋعا دا ءسوز بەرۋى ءتيىس. «ەحرو-2017» كورمەسى بىتكەننەن كەيىن، ونداعى مۇلىكتەرمەن نە ىستەگىسى كەلسە، ب. وتەمۇراتوۆتىڭ ءوز ەركى. ول شىعىنعا ۇشىرايدى دەپ، ارينە، ويلامايمىن.

مەملەكەت مۇنداي جاعدايعا ەرىكسىز تاپ بولىپ وتىرعانى ءسوزسىز. الايدا بۇل پرەزيدەنت ماڭايىنداعى باي اتقامىنەرلەرگە ءبىر ءسات قايىرىمدىلىق كورسەتۋگە، ءوزىنىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن بىلدىرۋگە، ءارى كاسىپكەرلىك تالانتىنىڭ قانشالىقتى جوعارى ەكەندىگىن باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل بيلىك باسىندا وتىرعان شەنەۋنىكتەرگە ساباق بولار ەدى: ولار قىرۋار شىعىندى تالاپ ەتەتىن جوبالاردى ۇسىنعانشا، ءبىر مەزگىل ەلدىڭ ەكونوميكاسىن دۇرىس جولمەن دامىتۋ شارالارىنا كوڭىل بولەر مە ەدى؟!

تاياۋدا پرەزيدەنت نازارباەۆ ءبىزدىڭ مودەرنيزاتسيا تۋرالى كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسىمىزدى قابىل العان سىڭايلى بولدى. كەزەكتى پرەزيدەنت سايلاۋى قارساڭىندا ءوزى وسى جايلى حابارلاعان بولاتىن. ول حابارلاماسىندا ەلباسى مودەرنيزاتسيا باعدارلاماسىن ۇسىنىپ، ونى ىسكە اسىرۋدى باقىلاۋ تۋرالى كوميسسيا قۇراتىنىن ايتتى. الايدا ول بۇل ۇسىنىستى ءوزىنىڭ ۇيرەنشىكتى ادىسىمەن باياعى مينيسترلەر كابينەتىنە ۇسىنسا دا، وكىنىشكە وراي، التىن ۋاقىت زايا كەتىپ، ول جاقتا تالاي باعدارلاما قۇمعا سىڭگەن سۋداي جوعالىپ جاتقانى بەلگىلى.

 جەكە تۇلعا ءرولى مەن تاريح ءرولى

ەلدى يندۋسترياليزاتسيالاۋ، جاڭاشا دامىتۋ تۋرالى پىكىرلەر 2000-جىلداردىڭ باسىنان باستاپ ايتىلىپ كەلەدى. الايدا ايتىلعان ءسوز سول كۇيىندە قالىپ، ەشنارسە ىسكە اسىرىلمادى. ەندى، مىنە، سونىڭ كەسىرىنەن تىعىرىققا تىرەلىپ، شەگىنەرگە امال تاپپاي وتىرمىز. ەندىگى سۇراق: ن. نازارباەۆ ەلدىڭ ەكونوميكاسىن ءححى عاسىردىڭ تالاپتارىنا ساي ەتىپ جاڭارتا الا ما، الدە ونى سول كۇيزەلگەن كۇيىندە بولاشاق ۇرپاقتىڭ ەنشىسىنە قالدىرا ما؟ بۇل، ارينە، تاريحي مۇراگەرلىك ماسەلەسى.

ال مەنىڭ قالاۋىمشا، وسى ەكەۋىنىڭ العاشقىسى ورىندالسا دەيمىن: نازارباەۆ ءوزىنىڭ بيلىكتەگى بار كۇش-جىگەرىن ەلدىڭ ەكونوميكاسى مەن ساياسي ءومىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە جۇمساسا ەكەن. ول ءۇشىن ەلباسى ەل ەكونوميكاسىن مودەرنيزاتسيالاۋ جونىندەگى كوميسسيانى باسقارۋدى ءوز قولىنا الىپ، ونى پرەزيدەنت قاراماعىنداعى باسشىلىق ورگان ەتۋى ءتيىس. ال ەندى ونىڭ زاڭدىلىقتارعا قاراما-قايشى تۇستارى اسا ماڭىزدى ەمەس: بىزدەگى زاڭدىلىقتار تالاي رەت وزگەرتىلىپ جازىلدى ەمەس پە، ونى تاعى ءبىر رەت وزگەرتە سالۋ قيىن ەمەس. ەڭ ماڭىزدىسى – ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ازاماتتارىمىزدىڭ اماندىعىن قامتاماسىز ەتۋ جولىندا ماقساتىمىز بەن مۇددەمىز بىرىگىپ، ءبىر جەردەن شىقسا بولدى.

سول سەبەپتى دە الداعى پارلامەنت سايلاۋىن وسى ماسەلەلەردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن پايدالانىپ، جاڭادان سايلانعان دەپۋتاتتاردىڭ جاڭا رەفورمالار جاساۋ ءۇشىن وتە قاجەت ەكەنىن ايقىنداۋ كەرەك. مودەرنيزاتسيالاۋ جونىندەگى كوميسسيا ءوزىنىڭ زاڭدىلىقتارى تۋرالى اكتىسى مەن الداعى ءىس-شارالارى تۋرالى باعدارلامالارىن ءماجىلىستىڭ جاڭا قۇرامىنا تالقىلاۋعا ۇسىنۋى ءتيىس. ال ماجىلىسمەندەر ءوز كەزەگىندە كاسىپكەرلەرگە كەدەرگى جاساپ، ەلدە سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ جاندانۋىنا سەبەپكەر بولىپ وتىرعان بۇرىنعى زاڭدىلىقتاردىڭ كۇشىن جويۋى ءتيىس. ونىڭ ۇستىنە كاسىپكەرلەردىڭ بيزنەسىن پوليتسەيلەر مەن پروكۋرورلاردىڭ وزبىرلىعىنان ساقتاپ، ءوز مەنشىكتەرىن زاڭدى تۇردە قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. ءدال سول زاڭدىلىقتاردى قابىلداۋعا اتسالىسىپ، سول ءۇشىن داۋىس بەرگەن ازاماتتاردىڭ قازىرگى كوڭىل-كۇيلەرى قانداي ەكەن؟!

مىنە، وسى ماسەلەلەردى شەشۋ جولىندا ن. نازارباەۆقا كۇش-جىگەر اۋاداي قاجەت. سوناۋ 90-جىلدارى ول ەشقانداي وزگەرىستەردەن قورىقپاي، ءوزىنىڭ جوعارى ابىروي-بەدەلىمەن جانە قولىنداعى بيلىگىمەن بار قيىنشىلىققا توتەپ بەرە ءبىلدى. ءوزى دە ءارتۇرلى تاۋەكەلدەرگە باردى جانە باسقالارعا دا وقىس قيمىلداپ، ناقتى شەشىم قابىلداۋعا كەڭەس بەردى. سونىڭ سالدارىنان قازاقستاندىق رەفورمالار ءساتتى ءوتىپ، ەكونوميكا سالاسىندا تمد ەلدەرىنىڭ الدىنا شىقتىق.

كەڭەس داۋىرىنەن قالعان جوسپارلى ەكونوميكا ادىسىنەن ارىلۋ ءۇشىن ن. نازارباەۆقا 25 جىل قاجەت بولدى. قازىرگى نارىق ەركىندىگى ءادىسىن تاڭداپ الۋ جولىندا ول قاتەلەسكەن جوق. ەندى ول ەنجار قالعان شيكىزات ەكونوميكاسىنان باس تارتىپ، كۇننەن-كۇنگە دامىپ كەلە جاتقان تەحنولوگيالاردىڭ كوشىندە قالماي، ونىڭ نەشەتۇرلى مۇمكىندىكتەرىن ءوز قاجەتىنە جاراتا ءبىلۋى كەرەك.

 اپاتتىق جاعدايداعى جەكەشەلەندىرۋگە  قارسىلىق

قازاقستاندىق «جوعارىدان تومەن قاراي جاڭارتۋ» ءادىسىنىڭ ەڭ باستى شارتى – ۇلتتىق كومپانيالار قۇرامىنداعى مەملەكەت ۇلەسىن جەكەشەلەندىرۋ باعدارلاماسىنان باس تارتۋ بولىپ سانالۋى قاجەت. ارينە، بۇل جايىندا مەنىڭ ايتقانىم كۇتپەگەن ۇسىنىس بولۋى مۇمكىن، بىراق تا ەلدەگى قازىرگى قيىن جاعدايدا ءدال وسى جەكەشەلەندىرۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. دەي تۇرعانمەن، پرەزيدەنت پەن ۇكىمەت جەكەشەلەندىرۋ تۋرالى الدەقاشان جاريالاپ، ينۆەستورلارعا ءتيىستى حابارلاما جىبەرىپ تە ۇلگەردى. ەندى سول ءوتىنىش-حابارلامالاردى كەيىن قايتارىپ، ونىڭ سەبەپ-سالدارىن انىقتاپ ءتۇسىندىرۋ كەرەك.

بىرىنشىدەن، قازىرگى جەكەشەلەندىرۋ ءۇردىسى ەلگە ەشقانداي دا پايدا اكەلمەيدى: شەتەلدىك بايىپتى ينۆەستورلار بەلشەسىنەن لاستانعان ءبىزدىڭ بيزنەسكە باس سۇقپايدى. ال قازاقستاندىق زاڭ جۇيەسى شەتەلدىك كاپيتالداردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ەشقاشان دا كەپىلدىك بەرگەن ەمەس جانە بەرە المايدى. ءتىپتى سالىق سالۋ جانە باقىلاۋشى ورگانداردىڭ، جوعارى جاقتاعى «كوكەلەرىنىڭ» ەسەپسىز وزبىرلىعىنان ساقتايمىز دەپ تە كەپىلدىك بەرە المايدى.

بۇل جەكەشەلەندىرۋ ۇردىسىنە شەتەلدىك ءىرى ينۆەستورلاردىڭ ورنىنا دۇنيە ءجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قاي-قايداعى الدامشى ارامزالار اعىلىپ، ۇكىمەتكە بولاشاقتا «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن زامان» تۋدىرامىز دەگەندەي ۋادەلەرىن ءۇيىپ-توگىپ بەرىپ جاتىر. شىن مانىسىندە ولاردىڭ بارلىعىنىڭ ماقساتى ءبىر – شامالارى كەلگەنشە ءبىزدىڭ الپاۋىت ونەركاسىپ ورىندارىن، جەر استى بايلىعىمىزدى توناۋ. قازاقستان ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان بەرى ەلدە مۇنداي الاياق ينۆەستورلاردىڭ قانشاماسى بولدى دەسەڭىزشى! ارينە، ونىڭ ءبارىن ۇكىمەت دەر كەزىندە قۋىپ وتىردى. ەندىگى مىندەت – ەلدىڭ اسىل قازىناسى، جەر استى تابيعي بايلىقتارىمىز كەلەشەكتە دە ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتپەيتىندەي ەتىپ ساقتاي ءبىلۋ.

ال ەندى وسىناۋ «داڭعازا جەكەشەلەندىرۋدى» توقتاتۋ ءۇشىن قاراپايىم عانا ەسەپ جۇرگىزۋ كەرەك. ماسەلەن، مەملەكەتتىك كومپانيالار جالپى حالىق يگىلىگى ءۇشىن ءالى دە بولسا جۇمىس جۇرگىزە الادى عوي. ءسوز جوق، ەلگە تابىس كوزى قاجەت-اق، ەلدى ادال جولمەن ءتيىمدى تۇردە باسقارۋ ارقىلى عانا وعان قول جەتكىزە الامىز. وليگارحتار مەن سىبايلاس جەمقورلار جايلاپ العان قازىرگى ەكونوميكا جاعدايىندا كومەك بەرەدى-اۋ دەگەن سەنىممەن نارىققا قول سوزۋعا بولمايدى. جەمقورلاردىڭ كومەك قولىنان گورى، «نارىق قولى» قىسقالاۋ كەلەدى.

مەديتسينا تىلىمەن ايتقاندا، قازاقستاندىق قازىرگى ەكونوميكا جۇيەسىنە جەدەل تۇردە حيرۋرگيالىق وتا دا قاجەت، قارقىندى تەراپيا دا قاجەت. بۇل تەك ەكونوميكانى اياعىنان تۇرعىزۋ ءۇشىن عانا. ودان ءارى دۇنيەجۇزىلىك نارىق كوشىنەن قالماي، ءوز بەتىنشە ءجۇرىپ كەتۋى ءۇشىن ءالى تالاي-تالاي كومەك قاجەت.

مودەرنيزاتسيا باعدارلاماسى ازىرگە ءجۇرىپ تۇرعان شاقتا مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق كومپانيالارداعى بارلىق اكتيۆتەرىن، ونىڭ ۇلەسىن ۇلتتىق جيناقتىق زەينەتاقى قورىنا اۋدارۋ كەرەك. تالاي جىلدار بويى ءارتۇرلى ۆەدومستۆولاردىڭ قاراۋىنا وتكىزىپ، كەيىننەن «سامۇرىق-قازىنانىڭ» ەنشىسىنە وتكەن وراسان زور مەنشىك ءمان-ماعىناسى جوق حالىقارالىق جوبالاردى قارجىلاندىرۋ مەن شەنەۋنىكتەردى اسىراۋ ءۇشىن ەمەس، ەندى حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتۋى ءتيىس. ەگەر دە شەتەلدىك ينۆەستورلار وزدەرىنىڭ تىكەلەي مىندەتتەرىن ورىنداۋدان باس تارتقان بولسا، قازاقستان ءتىپتى ولاردىڭ الدىنا قويعان شارتتارىن وزگەرتۋگە دەيىن بارۋى دا مۇمكىن.

ادىلدىكتى ورناتۋ (قايتارۋ)

قازاقستاندا وندىرىلەتىن بارلىق پايدالى قازبالار شىن مانىندە حالىققا تيەسىلى ەكەنى بەلگىلى. ەلدەگى زەينەتاقى قورى مەن ءارتۇرلى الەۋمەتتىك جۇيەلەر ءدال وسى پايدالى قازبالار ەسەسىنەن تولتىرىلۋ كەرەك بولاتىن. ءتىپتى 90-جىلداردىڭ اياعىندا قابىلدانعان زەينەتاقى رەفورماسىندا دا سولاي جوبالانعان ەدى. تابيعي بايلىقتان تۇسكەن تابىس ۇلتتىق زەينەتاقى قورىنا جينالىپ، رەسپۋبليكا ازاماتتارى جيناقتارىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى باس ينستيتۋت رەتىندە سانالىپ، ەلدىڭ قارجىلىق جۇيەسىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس بولاتىن.

وكىنىشكە وراي، ەگەر دە 2000-جىلداردىڭ باسىندا مۇنايعا دەگەن سۇرانىس ءورشىپ، جوعارىدا اتالعان حالىقتىق جوبادان ۇكىمەت جاسىرىن تۇردە باس تارتپاعاندا، ءتول تەڭگەمىز قازىرگىدەي كەنەتتەن قۇلدىراماس ەدى. سودان بەرى جۇزدەگەن ميلليارد دوللار قارجى قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىنا قۇيىلىپ، ەلگە تالاي پايدا كەلتىرەتىن ەدى، ءارى حالىققا تيەسىلى زەينەتاقى مەن الەۋمەتتىك تولەمدەر دە لايىقتى تۇردە تولەنىپ تۇراتىن ەدى.

جيناقتىق زەينەتاقى قورى وراسان زور ۇلتتىق ينۆەستورعا اينالىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىپ ورىندارىن مودەرنيزاتسيالاۋ باعدارلامالارىن قارجىلاندىرۋى ءتيىس. جاڭادان اشىلعان كاسىپورىنداردىڭ شارۋاشىلىق قىزمەتىنەن تۇسكەن تابىس حالىققا تولەنەتىن زەينەتاقى مەن ءارتۇرلى الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ نەگىزگى كوزىنە اينالۋى كەرەك. كەلەشەكتە ەمەس، ارينە، كەرىسىنشە، قازىرگى زەينەتكەرلەر مەن جۇمىسقا جارامسىز الەۋمەتتىك توپتارعا تولەنۋى ءتيىس.

اقش پەن ەۋروپا، اراب ەلدەرىنىڭ مۇنايلى مونارحيالارىندا، سونداي-اق ازياداعى دەموكراتيالىق مەملەكەتتەردىڭ جيناقتىق زەينەتاقى قورلارى وسىلاي جۇمىس ىستەيدى. قازاقستاندا دا سولاي بولۋ كەرەك. سول سەبەپتى مودەرنيزاتسيا جونىندەگى كوميسسيا وسى ءادىستى جۇزەگە اسىرۋى ءتيىس. ويتكەنى ىشكى قارجىلىق جۇيەنى ءبىر ىزگە كەلتىرمەيىنشە، ەل ەكونوميكاسىن جاڭارتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا ۇلتتىق قور مەن جيناقتىق زەينەتاقى قورىن بىرىكتىرۋ (ينتەگراتسيالاۋ) – وسى باعىتتاعى العاشقى قادام بولماق. قازاقستان ازاماتتارى تەك سوندا عانا ءوز تۋعان ەلىنىڭ تابيعي بايلىعىنىڭ ناعىز يەسى اتانا الادى.

كەلىسىمگە ماجبۇرلەۋ

قازاقستان ەكونوميكاسىن مودەرنيزاتسيالاۋدىڭ ەكىنشى ءبىر قۋاتتى نەگىزى – شەتەلدەرگە شىعارىلعان كاپيتالدى ەلگە قايتارۋ. بۇل جەردە اڭگىمە وراسان زور سوما جايلى، اتاپ ايتقاندا، 9 ملرد اقش دوللارى تۋرالى بولىپ وتىر. ول جونىندە جۋىردا قارجى ءمينيسترىنىڭ ءوزى جاريا ەتكەن بولاتىن. ءمينيستردىڭ كىمدى بۇركەمەلەپ وتىرعانى بەلگىسىز، الايدا شەتەلدىك قۇزىرەتتى ۇيىمداردىڭ ەسەبى بويىنشا، 2004 جىلدان 2013 جىلعا دەيىن قازاقستاننان 137,9 ملرد اقش دوللارى شەتەلگە شىعارىلعان. ورتاشا ەسەپپەن جىلىنا 13,7 ملرد دوللار. ال 2004 جىلعا دەيىنگى سىرتقا شىعارىلعان قارجىنى وسىعان قوساتىن بولساق، وندا 200 ملرد دوللاردان استام سوما سىرتقا شىعارىلدى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.

ءبىز ارىپتەستەرمەن بىرگە بۇل كاپيتالدىڭ قازاقستاننان قاي جاققا جانە قانشا شىعارىلعانى جايلى تاريحتى تولىق زەرتتەپ، ونى ەندى قايدان ىزدەۋ كەرەكتىگىنە دەيىن بىلەمىز. بىزگە ونىڭ ءبارى بەلگىلى ەكەندىگى جايلى ول كاپيتالداردىڭ يەلەرى دە بىلەدى، ءارى ونى ىزدەپ، ەلگە قايتارۋ جولىندا ءبىز حالىقارالىق زاڭدىلىقتاردىڭ ءبارىن قولدانا الاتىنىمىزدى دا جاقسى تۇسىنەمىز.

سويتسە دە، تالاي جىلدارعا سوزىلاتىن بۇل ايتىس-تارتىسپەن، «قارجىلىق تالاسپەن» ەشكىم دە اينالىسقىسى كەلمەيدى. سوندىقتان دا بۇل حالىقارالىق ايقاي-شۋدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ سول كاپيتالدىڭ يەلەرىمەن، مەملەكەتپەن جانە حالىقپەن ۇشەۋارا كەلىسىم ورناتۋى كەرەك. ءسويتىپ، كاپيتال يەلەرى شەتەلگە زاڭسىز شىعارىلعان قارجىنى وسى كەلىسىم نەگىزىندە ەلدەگى مودەرنيزاتسيالاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ ارنايى ەسەپشوتىنا اۋدارا الادى. ولار ول سومادان ناقتى انىقتالعان پايىزدا ايىپپۇل تولەيدى دە، قالعان قارجى وزدەرىنىڭ مەنشىگىنە قالادى. كەيىننەن ول قارجىنى قازاقستان ەكونوميكاسىن جاڭارتۋ تۋرالى جوبالارعا ينۆەستيتسيا رەتىندە بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە سالا الادى.

ال ءبىز ءوز كەزەگىمىزدە سول ينۆەستيتسيالاردىڭ پايدا اكەلەتىنىنە جانە ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرەتىن ارنايى ءۇردىستى ويلاپ تاپتىق. ول ءۇردىس مەملەكەتتىڭ شەتەلدىك ينۆەستورلارعا بەرەتىن كەپىلدىكتەرىنە ۇقساس. ەسەسىنە كاپيتال يەلەرى جازالاۋ شارالارىنان ارىلادى دا، الداعى ۋاقىتتا قانداي بيلىك بولسا دا، ولاردىڭ مۇراگەرلەرىنە دۇنيە-مۇلكىن زاڭداستىرۋى تۋرالى ەشكىم ەشقانداي شارت قويمايتىن بولادى دەگەن جالپىحالىقتىق كەپىلدىك بەرىلەدى. بۇل كەلىسىم تەك شەتەلگە كاپيتال شىعارعان شەنەۋنىكتەرگە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار پرەزيدەنتتىڭ ماڭايىنداعى بايلىققا كەنەلىپ وتىرعان جاندايشاپتارى ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى. ال ولار ازىرگە ءوز ەلىمىزدەگى قاۋىپسىزدىكتى قاناعات تۇتىپ ءجۇر. الايدا ەرتەڭگى كۇنى بيلىك اۋىسا قالسا، بۇل بايلىقتىڭ ءبارى مەملەكەتتەن ۇرلانعان بولىپ ەسەپتەلىپ، تالان-تاراجعا ءتۇسۋى ىقتيمال ەكەندىگىنە ەشكىم سەنە بەرمەيدى. اسىرەسە كاپيتال يەلەرىنىڭ مۇراگەرلەرى سەنىمدىلىك تانىتا المايدى.

كەلىسىمنىڭ تاعى ءبىر ءتيىمدى جاعى – قازاقستاندىق ەكونوميكانىڭ اشىق جانە تازا بولۋى. ەشكىم دە ءوز بايلىعىن جۇرت كوزىنەن تاسادا ۇستامايدى، ءارى باسى ارتىق دۇنيەسىن باسقا بىرەۋدىڭ اتىنا جازدىرىپ الەككە تۇسپەيدى. مۇنداي ادىستەر كاپيتال يەلەرىنە اتى-ءجونىن كورسەتپەي، بۇركەنشىك اتپەن جۇرۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. ونىڭ ۇستىنە كوپ ۋاقىت پەن قارجىنى جانە ادۆوكاتتار مەن بىتىمگەرلەرگە تاۋەلدى بولۋدى تالاپ ەتەدى.

تالاي جىلدار بويى جيناعان قارجىسىن شەتەلدەرگە شىعارۋ ءتىپتى ديكتاتورلار سياقتى ء«ىرى جەمقورلاردىڭ» دا قولىنان كەلمەگەن. ماسەلەن، كاددافي مەن ماركوستىڭ بالالارىنا اكەلەرىنىڭ مۇراسى بۇيىرمادى. ولاردىڭ شۆەيتساريا بانكتەرىنە سالعان اقشالارى نيگەريا مەن پەرۋدىڭ بيۋدجەتتەرىنە قايتىپ كەلدى. ەگەر دە جوعارى وكىلەتتى شەنەۋنىكتەردىڭ ەسەپشوتتارىن اشۋعا ساۋالدار دۇرىس جولدار ارقىلى تالاپ ەتىلىپ، قۇجاتتارى دۇرىس بولسا، وندا بىردە-ءبىر مەملەكەت ول تالاپتان باس تارتا المايدى.

مۇنداي شىندىققا ءبىز راحات اليەۆتىڭ جان-جاقتاعى ەسەپشوتتارىن ىزدەۋ-تەكسەرۋ بارىسىندا كوز جەتكىزدىك. سوندىقتان دا قازاقستاندىق وليگارحتار مەن جەمقورلارعا ايتاتىنىمىز: سىزدەردىڭ شەتەلدەگى كاپيتالدارىڭىزعا تەك ءبىر-اق مەملەكەت قانا كەپىلدىك بەرە الادى، ول – قازاقستان. سول سەبەپتى دە بيلىكپەن كەلىسىم-شارتقا وتىرىپ، قاجەتتى ايىپپۇلدى دەر كەزىندە تولەپ، ءوز ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن كوركەيتۋگە ۇلەس قوسىڭىزدار!

ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان قوعامدىق كەلىسىمدە بىزدەگى باي-وليگارحتاردىڭ دا جاعدايى قاراستىرىلعان. ونداعى كەلتىرىلگەن شارتتار الدا تالاي جىل بويى ءوز كۇشىن جويماي، قالا بەرەرى ءسوزسىز. ءتىپتى كەلەشەكتە ساياسي اتاققۇمارلار قانشا جەردەن قولقا سالسا دا، شارت ەشبىر وزگەرىسسىز قالا بەرەدى. قوعامدىق كەلىسىمنىڭ كوپ ءبولىمى ەلدە ادىلەتتىلىك ورناتىپ، بۇرىنعى تۇسكەن تابىستاردان حالىققا تيەسىلى ۇلەسىن قايتارىپ بەرۋ ماسەلەسىنە ارنالعان. كەلىسىمنىڭ شارتتارى حالىققا وتە تۇسىنىكتى تىلمەن جازىلعان، سوندىقتان دا حالىق ونىمەن بىردەن كەلىسۋى ءتيىس.

مۇنداي ءۇردىستى جۇرگىزۋ تەك بيلىك پەن پارلامەنتتىڭ عانا جۇمىسى ەمەس، بۇعان پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ تا اتسالىسۋى كەرەك. ول دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ الدىنداعى ءوزىنىڭ ابىروي-بەدەلىن، ەل باسقارۋشىلىق تاجىريبەسىن پايدالانىپ، وسى قوعامدىق كەلىسىمدى يسپانياداعى «پاكت مونكلوا» كەلىسىمى سياقتى دارەجەگە كوتەرۋى ءتيىس. «پاكت مونكلوا» كەلىسىمى يسپانيالىق بارلىق ساياسي كۇشتەردىڭ اراسىندا ەلدىڭ ديكتاتۋرادان دەموكراتياعا بەيبىت جولمەن ءوتۋى ءۇشىن قابىلدانعان بولاتىن. سونىڭ ارقاسىندا يسپانيا ازامات سوعىسى قاۋپىنەن قۇتىلدى. ءبىز دە سول جولمەن ءجۇرىپ، مۇمكىندىگىمىزشە ەلدە ازامات سوعىسى مەن قارجىلىق داۋ-دامايدى بولدىرماۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك.

شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار

قازاقستان پرەزيدەنتى جانىنان قۇرىلىپ، جۇمىس ىستەيتىن ەكونوميكانى مودەرنيزاتسيالاۋ جونىندەگى كوميسسيا ەلگە قازىرگىدەن گورى وراسان زور ينۆەستيتسيا تارتا الادى. ەلدەگى شيكىزات كوزى ينۆەستورلاردى بۇرىنعىداي قىزىقتىرمايدى، ال ۇزاق ۋاقىت بويى پايدا اكەلەتىن جوعارى تەحنولوگيالىق جوبالار ءبىزدىڭ ەلدە جۇمىس ىستەمەيدى. جاڭا تەحنولوگيا رەتىندە ۇسىنىلعان اتىشۋلى كوپتەگەن كونفەرەنتسيالار بار-جوعى ينۆەستورلاردىڭ كۇلكىسىن عانا كەلتىردى.

باتىس ەلدەرىندە قانشاما جاڭا تەحنولوگيالىق جوبالار بار، ولاردى ەندى تەك جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. ال ول تەحنولوگيالار قاي ەلدە جۇزەگە اساتىنى – ينۆەستورلارعا ۇسىنىلاتىن شارتتارىنا جانە جاعدايعا عانا بايلانىستى: مۇمكىن، وڭتۇستىك كورەيادا نەمەسە وڭتۇستىك قازاقستاندا. ارينە، قازاقستاندا دا وزىندىك ەرەكشەلىكتەر بار، بىراق ول ازدىق ەتەدى. ينۆەستورلاردى قىزىقتىرۋ ءۇشىن قوسىمشا مۇمكىندىكتەر تەك ينفراقۇرىلىمدى جاقسارتىپ، مەملەكەتتىك اكىمشىلىك جۇيەسىنىڭ ساپاسىن جانە قازاقستاندىق كادرلاردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن ارتتىرعان جاعدايدا عانا جۇزەگە اسۋى مۇمكىن. ال ەلدى تۇبەگەيلى جاڭارتۋ جولىندا جاڭا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ءۇشىن قازاقستان «بەنەفيتسيار» بولا الا ما، جوق پا – ول وسى ماسەلەلەردى قالاي شەشەتىنىنە بايلانىستى.

دۇنيەجۇزىلىك نارىقتا شيكىزات قورى عانا ەمەس، سونداي-اق ينۆەستيتسيالىق كاپيتالدار قورى دا ارتىلىپ قالدى. وعان مىسال رەتىندە امەريكاندىق S&P500 يندەكسىندەگى كومپانيالاردى كەلتىرۋگە بولادى. بۇل 500 كومپانيانىڭ ەسەپشوتتارىندا 2,4 ترلن دوللاردىڭ جوبالارى ءوز كەزەگىن كۇتىپ جاتىر. مەن باتىستىق ەكونوميستەر جانە بيزنەسمەندەرمەن جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەر ناتيجەسىندە بايقاعانىم: ەلدەگى جاڭا يندۋستريالىق جوبالارعا جىل سايىن 10–12 ملرد دوللار كەلىپ، قازاقستاننىڭ يندۋستريالىق دامۋىن قارجىلاندىرىپ وتىر.

شەنەۋنىكتى جەتىلدىرۋ

مودەرنيزاتسيا جونىندەگى كوميسسيانى باسقارۋ قانشالىقتى قيىن بولاتىنىن پرەزيدەنت نازارباەۆ سەزىپ وتىر. ويتكەنى وعان تەك ينتەللەكتۋالدى تۇردە دامىعان ادامدار توبى عانا ەمەس، بارلىق قۇرىلىمداردىڭ باسشىلارى دا قارسى شىعۋى مۇمكىن. ال ول شەنەۋنىكتەر تالاي جىل بويى بيلىكتە جىلى ورىندا وتىرىپ، وزدەرى دە تالاي ۇرلىق-قارلىق جاساعانىن جانە باسقاعا دا ۇرلىق جاساۋعا سەبەپكەر بولعانىن نازارباەۆ كورمەي-بىلمەي وتىرعان جوق. ارينە، بىلەدى. ءتىپتى ولاردىڭ كەسكىن-كەلبەتىنەن دە شەتىنەن جەمقورلار ەكەنىن، قىلىقتارى ادامگەرشىلىككە جات، ۇياتتى، زاڭدى اياققا باسىپ، تەك وزدەرىنىڭ قارا باستارىنىڭ قامىن عانا ويلايتىن ادامدار ەكەنى ءبىلىنىپ-اق تۇر...

وسىنداي مىنەزدەمەدەن كەيىن، ارينە، سونداي ادامدارمەن مەملەكەتتىك ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋگە بولا ما دەگەن سۇراق وزدىگىنەن تۋىندايدى. ال مەن بولادى دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. كەزىندە اۆياكونسترۋكتورلاردىڭ بىرىنە ستالين ايتقانداي، «باسقا مينيسترلەر جوق، وسىلاردىڭ ءوزىن باسقاشا جۇمىس ىستەۋگە ماجبۇرلەۋ كەرەك». شەنەۋنىك دەگەن – ايتقانىڭدى ىستەيتىن ادام عوي. ەڭ باستىسى – دۇرىس تاپسىرما بەرىپ، سونىڭ دۇرىس ورىندالۋىن قاتاڭ تۇردە قاداعالاۋ كەرەك.

ەسكە الاتىن بولساق، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن باتىس گەرمانيادا دەموكراتيالىق مەملەكەتتىڭ باسشىلىعىنا كەزىندە گيتلەرگە قىزمەت ەتكەن بۇرىنعى شوۆينيستەر كەلدى. ال قىتايدا دەن ءسياوپيننىڭ تۇسىندا جاڭا ەكونوميكانى كوممۋنيست-شەنەۋنىكتەر جۇزەگە اسىردى ەمەس پە؟ قالاي دەسەك تە، ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ ولاردان قاي جەرى كەم؟

ەگەر دە تەزىرەك دايەكتى تۇردە قيمىلدايتىن بولساق، وندا جاڭاشا وزگەرىستەر شەنەۋنىكتەردىڭ جاڭا توبىن تۋدىراتىنىنا مەن كامىل سەنەمىن. جەمقورلىق دەگەن – جۇرە-جۇرە جۇقتىراتىن كادىمگى دەرت سياقتى. ول ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلمەيدى، كەرىسىنشە، دۇرىس ءومىر سۇرمەگەندىكتەن پايدا بولادى. ەلدە تالاي جىل بويى اقىلدى، ادال باسشىلار ەمەس، كەرىسىنشە، الاياق جانە قۋ ادامدار باسقاراتىن جۇيە قالىپتاسىپ قالدى. ەندى وسىدان كەيىن ەگەر دە ەلگە جاڭا وزگەرىستەر ەنگىزەتىن بولساق، وندا شەنەۋنىكتەردىڭ قىلىقتارى دا وزگەرمەيدى دەيسىز بە؟! ولار بىزگە ءالى تالاي-تالاي تاماشا ۇسىنىستار جاسايتىنىنا مەن سەنىمدىمىن. وسى جونىندە دەن ءسياوپيننىڭ ايتقانى بار: «مىسىق قانداي ءتۇستى بولعانى ماڭىزدى ەمەس، ەڭ باستىسى – ول تىشقان اۋلاسا بولدى».

كاسىپكەرلەر ەركىندىگى

تاياۋدا قازاقستاندا تاعى دا ءبىر مەرەكە كۇنى بەلگىلەندى – العىس ايتۋ كۇنى. سول كۇنى كىمگە العىس ايتىلعانى ەسىمدە جوق، دەگەنمەن دە، العىستى شىن مانىسىندە ەلدەگى كاسىپكەرلەرگە – شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرىنە ايتۋ كەرەك. ويتكەنى ولار ەشقانداي دا قيىندىققا، ەشقانداي دا داعدارىسقا قاراماستان، بيۋدجەتتەن اقشا سۇراماستان، كۇندەلىكتى قارجىلىق قاۋىپ-قاتەرگە توزە ءبىلىپ، وزدەرىنىڭ بيزنەسىن جۇرگىزىپ كەلەدى. ەرتەڭگى كۇنى ەلدى جاڭارتۋ كەزىندە ناعىز اۋىرتپالىق ءدال سولارعا تۇسەرى انىق.

قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالارعا ساي ءوندىرىس ورىندارىن اشۋ ومىرگە جاڭا بيزنەس كوزدەرىن، سايكەسىنشە، جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا دا مۇمكىندىك بەرىپ، الەۋمەتتىك ورتانى جانداندىرا تۇسەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە جوعارى تەحنولوگيالار ومىرگە كەلسە، جۇمىس ورىندارى ازايادى دەگەن ماقۇرىم ۇعىم كەلمەسكە كەتەدى. ايتپەسە جاپونيانى باياعىدا-اق جۇمىسسىزدىق جاۋلاپ الار ەدى.

مودەرنيزاتسيالاۋ باعدارلاماسىندا ءىرى-ءىرى كاسىپورىندارعا ينۆەستيتسيا جاساۋ ماسەلەلەرىمەن قاتار، ءوز كاسىبىن جاڭادان باستاپ كەلە جاتقان جاس كاسىپكەرلەرگە كومەك كورسەتۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلعان. وسىعان بايلانىستى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قورعاۋ، ولارعا جەڭىلدىكتەر بەرۋ جانە جەكە ينۆەستيتسيالاردىڭ ورنىن تەز ارادا تولتىرۋ تۋرالى زاڭدىلىقتار ءماجىلىس تالقىلاۋىنا ۇسىنىلادى.

ءبىزدىڭ بيزنەسمەندەردىڭ ويىنشا، ولاردىڭ جاڭا ءوندىرىس ورىندارىن ىسكە قوسۋ ءۇشىن كەتكەن شىعىندارىنىڭ ورنىن مەملەكەت تولتىرۋى ءتيىس. بۇل دۇرىس. ءتىپتى قارجىمەن قايتارماسا دا، مىسالى، جاڭادان اشىلعان ءوندىرىس ورىندارى ابدەن اياققا تۇرعانشا، مەملەكەت ولاردى سالىق سالۋ بۇعاۋىنان بوساتۋى ءتيىس. نەمەسە ولار العاشقى تابىستارىنا قول جەتكىزگەنشە، ولاردىڭ سالىقتارىنا جەڭىلدىكتەر بەرۋى ءتيىس.

الايدا ازىرگە تۇرمەلەر مەن تەرگەۋ يزولياتورىندا كوپتەگەن كاسىپكەرلەر ازاپ تارتىپ، قاسىرەت شەگىپ جاتقاندا، مۇنداي يگى باستامالار تۇككە تۇرعىسىز بولىپ سانالادى، ودان ەشقانداي دا ناتيجە شىقپايدى. سوندىقتان دا مودەرنيزاتسيالاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ ەڭ بىرىنشىدەن شەشەتىن ماسەلەسى – «شارۋاشىلىق قىلمىسى ءۇشىن» تەمىر توردا قاماۋدا جاتقان ازاماتتارعا راقىمشىلىق جاسالىپ، ولاردى قاپاستان قۇتقارۋ كەرەك. ويتكەنى ولاردىڭ ءبارى – «جاساعان قىلمىستارىنا قاراماستان»، كەزىندە مەملەكەتتىك-وليگارحيالىق جۇيەنىڭ قىسپاعىنا ءتۇسىپ، سونىڭ قۇربانىنا اينالعاندار. قانداي سوت ولارعا ۇكىم شىعارىپ، كىمدەردىڭ قابىلداعان زاڭدىلىقتارى بويىنشا سوتتالعانىن ەشقاشان ۇمىتپاۋ كەرەك.

پروكۋراتۋرا مەن پوليتسيا، اسىرەسە قارجى پوليتسياسى الدەقاشان شەنەۋنىكتەردىڭ قولشوقپارىنا اينالعان، سول ارقىلى ولار ەلدەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەس وكىلدەرىنە باقىلاۋ جاساپ، ولاردىڭ تابىستارىنا كوز ءسۇزىپ وتىر. سوندىقتان دا الداعى ۋاقىتتا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا قانداي دا ءبىر زاڭدىلىقتاردى قابىلداۋعا تىيىم سالۋ كەرەك. دالىرەك ايتقاندا، قازاقستان پوليتسەيلى مەملەكەتكە اينالماۋى كەرەك.

نەگىزى، «شەتەلدىك» كاپيتالدارعا راقىمشىلىق جاسالىپ جاتقاندا، ءوز ىشىمىزدەگى قاراپايىم كاسىپكەرلەرگە راقىمشىلىق جاساۋ دەگەن نە ءتايىرى؟! ال ۇكىمەتتىڭ جىلى ورىندارىنا وتىرىپ العان شەنەۋنىكتەردىڭ بايلىعىنىڭ قاسىندا قايداعى ءبىر كىشىگىرىم كاسىپكەردىڭ دەر كەزىندە سالىعىن تولەمەۋى دەگەن ءتىپتى ۇلكەن مۇحيتقا تامشى تامىزعانمەن بىردەي ەمەس پە؟! سوندا سالىق تولەمەيتىن بىرەۋلەر ءمينيستردىڭ تاعىندا شالقيىپ وتىرسا، ەندى بىرەۋلەرى تۇرمەنىڭ سۋىق ساكىسىندە وتىرعانى – ادىلدىك پە؟!

رەفورمالاردىڭ ادامي ولشەمى

ءبىز ارىپتەستەرىمىزبەن بىرگە قازاقستان ەكونوميكاسىن جاڭارتۋ جونىندەگى باعدارلامانى تالقىلاعان كەزدە «قازاق حالقى وسى باعدارلامانى قابىلداي ما، جوق پا؟» دەگەن سۇراق مىندەتتى تۇردە وزدىگىنەن تۋىنداپ وتىرادى. ارينە، «ستراتەگيا-20, 30, 50»، «كلاستەر» دەگەن داناگويلىك باعدارلامالاردان كەيىن، دۇنيەجۇزىلىك الدىڭعى قاتارلى جيىرما-وتىز ەلدىڭ ساناتىنا «كىرگەننەن» كەيىن، ونىڭ ۇستىنە ەلىمىزدى بىردە بارىس، بىردە بۇركىت دەپ شارىقتاتىپ قويعان باعدارلامالاردان كەيىن بۇل حالىق بىردەڭەگە سەنە مە؟

مەنىڭ جاۋابىم بىرەۋ-اق: ازاماتتاردىڭ سەنىمسىزدىك تانىتۋعا قۇقىعى بار، ال بيلىك ءوز تاراپىنان سول سەنىمسىزدىك بۇلتىن سەيىلتىپ، وزدەرىنىڭ جوسپارلارىنىڭ ناقتى ناتيجەسىن كورسەتۋى ءتيىس. ول ءۇشىن كەز كەلگەن باعدارلامانى ون جىلعا سوزباي، اينالدىرعان جارتى جىلدىڭ ىشىندە ونىڭ ناتيجەسىن كورسەتۋى كەرەك. ال كوميسسيا ءاربىر التى اي سايىن ءوزىنىڭ جۇمىسىنا ەسەپ بەرىپ وتىرۋى ءتيىس. سوندا الداعى جاڭارتۋ باعدارلاماسىن «قازاقستان-2016» دەپ اتاۋعا بولادى. ال كەلەر جىلعى جوسپار – «قازاقستان-2017» بولسىن. سولاي-سولاي كەتە بەرەدى. سوندا عانا مودەرنيزاتسيالاۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ جۇمىسىن حالىق ءوزى-اق باقىلاپ وتىرادى.

ءسويتىپ از ۋاقىتتىڭ ىشىندە كوپتەگەن جەتىستىكتەرگە جەتۋگە بولادى. مىسالى، سالىق تولەمدەرى مەن جيىنداردىڭ كولەمىن قايتا قاراۋعا بولادى. كاسىپورىنداردىڭ تابىس كوزىنە سالىناتىن سالىعىن تومەندەتىپ، ال كومپەنساتسيا كولەمى ءۇشىن قارجىنى شيكىزاتتى شەتەلگە شىعارىپ، ونى ءوز ەلىمىزدە ءوندىرۋدىڭ جولدارىن تابا الماي وتىرعان كومپانيالاردان الۋ كەرەك. ال اگرارلىق سەكتوردا تابىس كوزىنە سالىناتىن سالىقتا ءار ايماقتارداعى اۋا رايىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ايىرماشىلىقتار بولۋى مۇمكىن.

مودەرنيزاتسيالاۋ باعدارلاماسىنىڭ بىرنەشە بولىمدەرى ەلدە ءبىر، ەكى قاباتتى تۇرعىن ۇيلەر قۇرىلىسىنا ارنالعان، ويتكەنى تەك وسىلاي عانا تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىن شەشۋگە بولادى، ءارى بۇل باستاما حالىقتى جاقسى ءومىر سۇرۋگە ىنتالاندىرادى. پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ بۇل تۋرالى جاقىندا ءوزى جاريا ەتتى. الايدا ەلدىڭ ەكونوميكاسىن جاڭارتپايىنشا، بۇل باعدارلاما دا وزدىگىنەن ەشقانداي ناتيجە بەرمەسى انىق. سوندىقتان دا الداعى جىلداردا ءار ادام باسىنا 30 شارشى مەتر بولاتىنداي ەتىپ (بۇۇ-نىڭ شەشىمدەرىنە سايكەس), حالىقتى تولىقتاي تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ – قازاقستاننىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. بۇل جەردە اڭگىمە بارلىق كوممۋنالدىق جۇيەلەرمەن تولىق قامتىلعان، قازىرگى زامان سۇرانىستارىنا ساي پاتەرلەر جايلى بولىپ وتىر.

وكىنىشكە وراي، بيۋدجەتتە بۇعان ارنالعان قاراجات جوق. تەك قانا ەكونوميكانى جاڭارتۋدان تۇسەتىن تابىستارعا ورتاشا ەسەپپەن يپوتەكا الۋعا بولادى. سول سەبەپتى دە ايماقتاردا قۇرىلىس ماتەريالدارىن وندىرەتىن جەكە مەنشىك كاسىپورىندار، سونداي-اق جالعا الىنعان قۇرىلىس تەحنيكاسىنا قىزمەت كورسەتۋ كومپانيالارىن اشۋ جوسپارلانىپ وتىر.

ەلدەگى ينفراقۇرىلىمدار مەن ترانسپورتقا قۇيىلعان ينۆەستيتسيالار، قۇرىلىس الاڭدارى ءۇشىن تەگىن بەرىلەتىن جەر، قول جەتىمدى نەسيە الۋ – وسىنىڭ ءبارى تالاي جىلدار بويى شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقان تۇرعىن ءۇي ماسەلەسىن شەشۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى. اسىرەسە ۇلكەن ومىرگە ەندى عانا اياق باسقان جاس ماماندار مەن جاس وتباسىلارىنا كومەكتەسەدى. مەيلى، بۇل قاراپايىم عانا سالىنعان ءۇي بولسا دا، ەسەسىنە ونىڭ ءىشى باقىتتى جانداردىڭ كۇلكىسىنە تولى بولۋى كەرەك. ال استاناداعى پاتشا سارايى سەكىلدى سالىنعان ءزاۋلىم ۇيلەردىڭ سىرتى ادەمى بولعانىمەن، ءىشى كۇڭىرەيىپ، ەشقانداي دا جىلىلىق بەلگىسى سەزىلمەيدى، ءارى باعاسى دا تىم قىمبات. سوندىقتان دا سىرتتان كەلەتىن شەتەلدىك قوناقتار تاڭقالاتىنداي ۇيلەردى سالۋدى توقتاتىپ، حالىقتى، جالپى العاندا، مەملەكەتتى دە ءوز قاراجاتىنا ءومىر سۇرۋگە داعدىلاندىرۋ كەرەك.

مودەرنيزاتسيا باعدارلاماسىنىڭ ۇكىمەتتىڭ باسقا باعدارلامالارىنان ەڭ باستى ايىرماشىلىعى – ونىڭ دامۋ ماقساتتارىندا. بۇل ماقساتتار ادامعا تۇسىنىكتى بىرلىكتەرمەن ەسەپتەلىپ الىنعان. مىسالى، ادامنىڭ ءومىر ۇزاقتىعىنا، ازىق-تۇلىك ولشەمىنە، ءبىلىم دەڭگەيىنە قاراي. ال ادامعا تۇسىنىكسىز ميلليونداعان توننالاردى مىڭداعان دوللارعا كوبەيتىپ، ونىڭ ناتيجەسىن قول جەتكەن دارەجە تۇتۋ حالىققا تۇككە دە كەرەك ەمەس. قانشا دەگەنمەن، قازاقستان – «مۇناي-گاز-ۋران وندىرەتىن» قايداعى ءبىر جەكە مەنشىك كونتسەرن ەمەس، ول قازاقتاردىڭ ەلى.

ءبىزدىڭ حالىققا سكانديناۆيا ەلدەرىندەگى سياقتى جالپىعا بىردەي قولجەتىمدى ءبىلىم الۋ كەرەك. ول جاقتا ءبىلىم العىسى كەلگەن ءاربىر وقۋشى ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا دا تەگىن وقىپ، جوعارى ءبىلىم الىپ شىعادى. سول سياقتى ۇكىمەت مەديتسينا سالاسىنا كەتكەن شىعىندى تەڭگەمەن ەمەس، قازاقستاندىق ءاربىر ازاماتتىڭ ءومىرىنىڭ ۇزاقتىعىمەن ەسەپتەۋى قاجەت. ونى قايتسە دە تىم بولماسا 75-كە دەيىن سوزۋ كەرەك. قازىر قازاقستاندىقتاردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى سيريا ەلىندەگى سياقتى – 68 جىل كولەمىندە. ال بانگلادەشتە ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنان ەكى جىلعا كەم.

قورىتىندى

قازاقستان قايتكەن كۇندە دە ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق ءومىرىن جاڭارتادى دەپ سەنەمىن. ەگەر دە پرەزيدەنت نازارباەۆ تەز ارادا مۇنداي شەشىم قابىلدامايتىن بولسا، كەلەسى بيلىك ونى قالاي دا قولعا الادى. ويتكەنى قازاقستان ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋى ءۇشىن باسقا امال جوق. ۇلان بايتاق جەرىمىز، جەر استى بايلىعىمىز، بىرنەشە عاسىرلارعا سوزىلاتىن تاريحىمىز، ءارۇلتتى حالقىمىز جانە دۇنيەجۇزىلىك ۇلى دەرجاۆالارمەن كورشى بولا تۇرا، ءبىز افريكانىڭ ارتتا قالعان مەملەكەتتەرى سياقتى كەدەيشىلىككە ءومىر سۇرە المايمىز، ءتىپتى ونداي ءومىر سۇرۋگە دە ءتيىستى ەمەسپىز.

دۇنيەجۇزىلىك نارىقتان وزىمىزگە ءتيىستى ورىن الۋ ءۇشىن، بىزگە ءبىر سەرپىلىس قاجەت. شەتەلدەن قازاقستانعا قايتارىلعان قارجى سول ءۇشىن جاقسى قاراجات بولا الادى جانە وعان قوسا ۇلتتىق قورلار مەن شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ قارجىسى تاعى بار. باسقا امال ويلاپ تابىلسا، كانە؟!

بۇل ءۇردىستىڭ تەزىرەك جانە    ن. نازارباەۆتىڭ قولداۋىمەن باستالۋىن نەگە جاقسى بولادى دەپ جوريمىز؟ ويتكەنى جاڭادان كەلەتىن بيلىك ءبىزدىڭ وتكەن تاريحىمىزبەن ساناسپايدى، ولار جاڭارتۋ ءۇردىسىن وتە قاتاڭ جاعدايدا جۇرگىزۋى مۇمكىن. كەلەر باسشىلاردا ءتىپتى تاڭداۋ دا بولمايدى: ەگەر دە ءبىزدىڭ ەل بۇل ءۇردىستى شامالى عانا تەجەيتىن بولسا، ول قارجى ساقتاۋلى جاتقان ەلدىڭ ۇكىمەتى ونى كامپەسكەلەپ، ءوز قاجەتىنە جۇمساۋعا تولىق قۇقىعى بار. سول كەزدە قازاقستان حالقى ءوز ۇكىمەتىنىڭ بۇل قاتەلىگىن ەشقاشان دا كەشىرمەيدى.

سوندىقتان دا ەل ەكونوميكاسىن مودەرنيزاتسيالاۋ ماسەلەسىن مەن كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ەنشىسىنە قالدىرعىم كەلمەيدى. كەلەشەكتە ولاردىڭ جاعدايى قازىرگىدەن دە قيىنىراق بولۋى ابدەن مۇمكىن عوي. الدا بولاتىن تالاي-تالاي وزگەرىستەر ولاردى اينالىپ وتپەيدى. مىنە، ءبىزدىڭ ۇرپاق سول جاقسى-جامان وزگەرىستەرگە تىك تۇرىپ توتەپ بەرە الاتىنداي، نەمەسە ولاردى قابىلداي الاتىنداي جاعدايدا بولۋى ءۇشىن، قازىردەن باستاپ قازاقستان الدىڭعى قاتارلى دامىعان، يندۋستريالدى ەلگە اينالۋى كەرەك. ال وعان قالايشا قول جەتكىزۋ كەرەك ەكەنىن ءبىز بىلەمىز، ءارى تولىق مۇمكىندىگىمىز بار. ونى پرەزيدەنت نازارباەۆ تا بىلەدى، ءارى قولىنان كەلەدى. ويتكەنى ول دا ءوزىنىڭ بالالارى مەن نەمەرە-شوبەرەلەرى جايلى ويلامايدى ەمەس – ويلايدى. ەندى سول ءۇردىستى تولىعىمەن وڭتايلى ىسكە تۇردە اسىرۋ عانا قالدى.

دەرەك كوزى: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №12 (329) وت 24 مارتا 2016 گ.