قايرات باتىر
جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ حاس باتىرى قايرات رىسقۇلبەكوۆ تۋرالى "قايرات باتىر" اتتى پوەمامدى تاۋەلسىزدىگىمىزگە - 25, جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە - 30, قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ تۋعانىنا - 50 جىل تولۋىنا ارنايمىن!
(پوەما)
جەل كىردى كوڭىلىمە جيىرما بىردە...
قايرات رىسقۇلبەكوۆ
ءى.
توبەشىكتەن بودان ەل ءارى اسپايدى،
بۇل پىكىرمەن ەش ادام تالاسپايدى.
قازاق دەگەن تۋلاعان تەڭىز ەدى،
ال تەڭىزگە مومىندىق جاراسپايدى.
توزدىرمەيتىن بۇعاۋعا حالقىمدى ارى،
شىعارمادىق سانادان ول كۇندى ءالى.
قازاق دەيتىن تەڭىزدىڭ قايدا كەتكەن،
اساۋ ءارى ەكپىندى تولقىندارى؟!
تيمەۋ ءۇشىن كەساپات ادامدىققا،
كۇرەسە ءبىل، كەرەكسە، ودان دا ىقپا.
قالاي تىنىش جاتتى ەكەن جارتى عاسىر،
بۋىرقانىپ، شامدانباي بوداندىققا.
...تەڭدىك سۇرار ىزدەيدى ولكەم ەرىن،
اڭىز قىلىپ جىرلايتىن ەرتەڭ ەلىم.
جارتى عاسىر ءوتىپتى-اۋ، زالىم بيلىك،
ولتىرگەلى الاشتىڭ سەركەلەرىن.
الىپ ەلدىڭ بىلگەن بە قۇلايتىنىن،
بۇرىن-سوڭدى بولمايتىن بۇلاي تىنىم.
جارتى عاسىر سودان سوڭ ەر شىقپادى،
ازاتتىقتى اقىرىپ سۇرايتۇعىن.
مەكەنىمدە قالدىردى قۇتىمدى از-اق،
وتارشىلدار دالاما تۇكىردى ازاپ.
بوداندىققا ەتى ءولىپ، رۋحى سەمىپ،
كونبىس بولىپ كەتكەن بە بۇكىل قازاق؟!
جو-جوق، اسىپ-تاسقاندى قىلىش شاپپاق!
قياناتشىل، زورلىقشىل ۇرىس تاپپاق.
قالىڭ ەلدەن ءبىر باتىر تۋ كەرەك،
الىپ تەڭىز قاشانعى تىنىش جاتپاق!؟
***
بۇل حالىقتىڭ بايلىعى مۇلكى – جىرى،
ەرلەر جايلى جىرلايدى تۇركى جىرى.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ كەشەگى وتكەن،
ەدى الپىس التىنشى، جىلقى جىلى.
جۇرەگىنە يماننان ءدان ەككەننىڭ،
اللا بەرەر تىلەگىن دامەتكەننىڭ.
ون ءۇشىنشى ناۋرىزدا ءبىر ۇل تۋدى،
نوعايباي مەن ۇيىندە دامەتكەننىڭ.
دۇركىرەتىپ وتكىزىپ جاتىر تويدى،
اتا-اناسى تەرەڭگە باتىردى ويدى.
ءورشىل، قايسار، نامىسشىل بولسا ەكەن دەپ،
نارەستەنىڭ قايرات دەپ اتىن قويدى.
دولى وزەندەي ارىنى ارقىراعان،
دارالاندى سەكىلدى التىن ادام.
تاي كۇنىندە تانىلعان تۇلپاردايىن،
بالا بولدى ول ماڭدايى جارقىراعان،
ەلدىڭ قامىن جۇرەتىن ويلاپ دارا،
ەسكەرتەتىن بۇزىققا جايلاپ قانا.
بولمىسىمەن رازى قىپ اينالاسىن،
العىر بولىپ ەر جەتتى قايرات بالا.
***
ءومىر بويى دەپ وتەر «حالقىم، ەلىم»،
بوداندىقتىڭ كوگىندە ول كۇن ەدى.
قايرات باتىر – ءور تەڭىز تەبىرەنگەندە،
تۋعان اساۋ، سۇراپىل تولقىن ەدى.
ستۋدەنتتىك شاعىندا كورىندى بۇل،
زور ەڭبەكپەن الادى جەرىڭدى گۇل.
تاۋەلسىزدىك كۇنىنەن ەر ءىسىنىڭ،
ارقاسىندا دالاما توگىلدى نۇر.
ءىى.
ولار قورقاق ەمەس-ءتى تۇرىپ قالار،
جاس جانىمدى دەمەدى سۋىق شالار...
جەلتوقساننىڭ ىزعارلى ون التىسى
الماتىدا دۇڭك ەتتى سۋىق حابار.
ەل ۇنىنە پارتيا تاس اتىپتى،
باتپان قۇيرىق كولبينگە اساتىپتى.
ون سەگىز-اق مينۋتتىق جينالىستا،
قوناەۆتى ورنىنان بوساتىپتى.
شەكتەن شىقتى قازاقتى شەكتەگەنى،
قانداي قورلىق قيانات ەتپەپ ەدى؟!
بوداندىقتا اشىنعان اشۋلى ەلگە،
وسى عانا ەدى ەندى جەتپەگەنى!
بۇقاراعا جەبە قىپ اتپا مۇڭدى،
سانى از ۇلتقا ميۋالى باق تارىلدى.
اشۋ تولى ءتوزىمنىڭ كەسەسىنە،
سوڭعى تامشى تامدى دا، اقتارىلدى.
قاۋىم ءۇشىن بەس تيىن باعاڭ جوقتا،
جالىن جۇرتتىڭ ىشىنە الاۋ جاقپا!
قانى قىز-قىز قايناعان ستۋدەنتتەر،
توپ-توبىمەن اعىلدى الاڭ جاققا.
جيىرما جاسار جىگىتتى بالاسىنبا،
ەمدەسە ەلدىڭ، نالاسىن، جاراسىن دا.
شىندىق ىزدەپ شارق ۇرعان ءور جاستاردىڭ
قايرات ەر دە بار ەدى اراسىندا.
«جان شىداماس ءتوزىپ ەك ازاپقا دا
سابىرىمىز قالدى ەندى از-اق قانا.
ۇل تۋعاندا انالار قالجا جەگەن،
تىزگىن ۇستار ەرلەر بار قازاقتا دا!
اركىمگە ىستىق ءوز ءۇيى، ءوز توسەگى،
التىن باردا نە كەرەك جەز كەسەگى؟!
قايتا بەرسىن ەلىنە كولبين جولداس،
بيلەۋ كەرەك ءار ەلدى ءوز كوسەمى!»
جاس باتىرلار وسىلاي ۇراندادى،
وزبىرلىققا شىداپ ەش تۇرا المادى.
زورلىعىنا جىرتقىشتىڭ قارسى شىقتى،
قايسار ەلدىڭ تاستۇلەك قىراندارى.
جەتەر ەندى، قازاعىم، شىداعانىڭ!
كورە تۇرا ۇل-قىزىڭ جىلاعانىن.
جەر جاڭعىرتىپ الاڭدا شىرقادى ولار،
جۇمەكەن مەن ءشامشىنىڭ مىنا ءانىن:
«التىن كۇن اسپانى،
التىن ءدان دالاسى،
دۋماندى باستادى،
دالاما قاراشى.
كەڭ ەكەن
جەر دەگەن،
جەرگە ءدان شىقتى عوي.
ءدان ەگىپ تەرلەگەن،
قازاعىم مىقتى عوي.
مەنىڭ ەلىم، مەنىڭ ەلىم،
گۇلىڭ بولىپ ەگىلەمىن،
جىرىڭ بولىپ توگىلەمىن، ەلىم،
تۋعان جەرىم مەنىڭ – قازاقستانىم.
ساعىمدى دالام بار،
سابىرلى كولىم بار.
قاراڭدار، جاراندار،
وسىنداي ەلىم بار.
قارسى العان ۋاقىتتى،
ەجەلگى دوسىنداي.
ءبىزدىڭ ەل باقىتتى،
ءبىزدىڭ ەل وسىنداي.
مەنىڭ ەلىم، مەنىڭ ەلىم،
گۇلىڭ بولىپ ەگىلەمىن،
جىرىڭ بولىپ توگىلەمىن، ەلىم،
تۋعان جەرىم مەنىڭ – قازاقستانىم».
نايزاعايدىڭ ورنىنا جاي قالارىن،
سايگۇلىكتىڭ سوڭىندا تاي قالارىن.
قايران جاستار بىلمەدى كوپ ۇزاماي،
انۇرانعا بۇل ءاننىڭ اينالارىن.
قامشىلادى ءوز-ءوزىن قايراپ باتىر،
ءون بويىندا بۇلقىنىپ قايرات جاتىر.
جيىرماسىندا جاسىنداي جارقىلداپ ءجۇر،
نوعايبايدىڭ بالاسى قايرات باتىر.
«بار قازاقتىڭ اشىنعان داۋىسىمىز،
ۇلتىن سۇيگەن ۇلاندار قاۋىشىڭىز.
ءۇش كۇن، دوستار، شىدايىق، شىداي الساق،
بۇۇ-عا دا جەتەدى داۋىسىمىز».
دەپ قايرات ەر تىنىمسىز جار سالادى،
جىگەرىنە كورگەن جان تامسانادى.
كوپپەن بىرگە بولماۋدى سىن ساعاتتا،
ءار جاس قازاق وزىنە ار سانادى.
ءىىى.
اقيقاتقا بوگەت بوپ اسقار تۇردى،
سول اسقارعا اقىرىپ جاستار تۇردى.
زالىم بيلىك جاستاردى تاراتام دەپ،
«قۇيىن» اتتى سۇراپىل جوسپار قۇردى.
باھادۇرلەر الاڭدا ءان ساپ تۇردى،
ەركىندىكتى، ەلدىكتى اڭساپ تۇردى.
قورعانى جوق جاستاردى قارۋى جوق،
بەس قارۋى ساي اسكەر قورشاپ تۇردى.
شىندىق قۇنىن نە دەرسىڭ كەش بىلەرگە؟!
ادامداردىڭ تاعدىرىن شەشتى پەندە...
شابۋىلىن توبەتتەر باستاپ كەتتى،
«العا!» دەگەن ايتاقتى ەستىگەندە.
شابۋىلىن توبەتتەر باستاپ كەتتى،
كەيبىر جاستى ايبارى جاسقاپ كەتتى.
كەيبىر جاستى كيىمىن سىپىرىپ اپ،
ايدالاعا ايازدا تاستاپ كەتتى.
قاۋىپ-قاتەر دەگەنىڭ بوگەت پە ەرگە؟!
ەرلىگىمەن ەر ءوزىن ەلەتتى ەلگە.
قاراقشىلار الاڭدا قىز-جىگىتتى،
تالاتقىزدى قاباعان توبەتتەرگە.
ەرلەر عانا ەل جۇگىن كوتەرەدى،
سۇم جەندەتتەر سونى ۇقساڭ نە ەتەر ەدى؟!
باس-كوز دەمەي، قىز دەمەي، جىگىت دەمەي،
ساپەر كۇرەك، دويىرمەن توپەلەدى.
قاتار تۇرىپ ايقاستى ار مەن مۇددە،
جۇرەگىم ەل قورعاعان جانمەن بىرگە.
جەرگە باتىر جاستاردىڭ قانى ءسىڭدى،
رۋحى ءسىڭدى، البەتتە، قانمەن بىرگە!
انىقتالدى ساناسى ساياز ۇل دا،
انىقتالدى دەڭگەيى تاياز ۇل دا.
سۋ شاشتى ءورت سوندىرگىش ماشينامەن،
جەلتوقساننىڭ قاقاعان ايازىندا.
عاجاپ ۇلتتىڭ ەركەسىن، عاجاپ قىزىن،
يناباتتى، يبالى، وزات قىزىن.
اتا-اناسى ايالاپ الپەشتەگەن،
شاشتان سۇيرەپ قور قىلدى-اۋ قازاق قىزىن!
قارۋى جوق جاستارعا باسىنار تەك،
سۇم جەندەتتەر ءالى الدا توسىلار كوپ.
جاتقىزدى ولار كوك مۇزعا ارۋلاردى،
«قازاقتاردى تۋاتىن وسىلار» دەپ.
قورلاعاندا وسىلاي قارىنداسىن،
جىگىت قالاي نامىستان جارىلماسىن؟!
جالاڭ قولمەن قايراتتار توبەلەستى،
ىزا كەرنەپ، تىنىسى تارىلعاسىن.
تۇك بىتىرمەس قارۋسىز توپ جىگىت تە،
بولعانىمەن الاپات وت جىگىتتەر.
اسكەر تەمىر قۇرسانعان شىداتا ما،
سۇلاپ جاتتى قان-جوسا بوپ جىگىتتەر.
سەبەپكەرى زۇلىمدار جاماندىقتىڭ،
جەڭىلسە دە، ىقپايدى ودان مىقتىڭ.
قىردىڭ قىزىل گۇلدەرىن جانىشتادى،
اۋىر باتپان تابانى بوداندىقتىڭ.
جابىرلەۋمەن سان جىل قور تۇتقانى شىن،
كوك سۇڭگىسىن زورلىقتىڭ سۇققانى شىن.
جانشىعانمەن جاستاردىڭ ەرەۋىلىن،
جانشي العان جوق بىراق رۋح-نامىسىن!
جالعان حابار جان-جاققا تاراتىلدى،
جۇرەكتەردە جازىلماس جارا تۇردى،
قايران جاستار ادىلدىك ىزدەپ شىققان،
دولى كۇشپەن اياۋسىز تاراتىلدى.
جەم بوپ جاتسا، اياۋسىز دۇشپانعا ەلى،
تىنىشتىقتىڭ كوگىندە ۇشقان با ەرى؟!
جەلتوقساندا كورىندى زۇلىمداردىڭ،
ىزعارلىراق ەكەنى قىستان گورى!
ءولىمشى قىپ سان جاستى جارالادى،
بار قازاققا جەلتوقسان نالا-داعى.
ادامدارعا لىق تولدى اۋرۋحانا،
جىندىحانا، تۇرمەلەر قالاداعى.
حالىق ساقتاي قويا ما ۇزاق ىزەت؟
كەتكەننەن سوڭ جولداعى تۇزاق ۇدەپ؟!
سايقال بيلىك جاستاردى ايىپتادى
ناشاقور دەپ، ماسكۇنەم، بۇزاقى دەپ.
ەل ازاتتىق تىلەيدى، جۇرت ازاتتىق،
جارقىن ءومىر ءسۇرۋدىڭ كىلتى – ازاتتىق.
ستۋدەنتتەر باستاعان بەيبىت شەرۋ،
ارپالىسقا ۇلاستى ۇلت-ازاتتىق.
توزدىردى ابدەن قازاقتىڭ دالاسىن دا،
بىلعادى ابدەن قازاقتىڭ ساناسىن دا.
الماتىدا باستالعان بەيبىت شەرۋ
بولىپ ءوتتى ەلدىڭ كوپ قالاسىندا.
ناعىز ەرلەر سىن ساتتە اقىرادى،
اقىرادى، اشۋىن شاقىرادى.
اركتيكا مۇزىنداي قاتقان جۇيە،
جەلتوقساندا العاش رەت قاقىرادى.
الماعايىپ كەزدە ەلدەن قاشقان وڭباس،
سۋجۇرەكتى الدىنان توسقان الماس
جەلتوقساندا، وتارشىل مەملەكەتتە،
بولات ىرگە سوگىلە باستادى العاش.
ەل اشۋى بەينە ءبىر سۇستى الماس،
بىرلىگى نىق جۇرتتى ەش كۇشتى الماس.
بوداندىقتىڭ مىزعىماس جارتاسىنا،
جەلتوقساندا جارىقشاق ءتۇستى العاش.
ساحا، ياكۋت ەلدىكتى قالادى ءانى،
شەكتەن شىعىپ ورىستىڭ الالاۋى.
ءازىربايجان، گرۋزيا، وزبەك، قىرعىز،
كوتەرىلدى بالتىقتىڭ جاعالاۋى.
IV.
قاراقشىلار لايلادى، لاستاپ ەلدى،
جاستار جولدا بوگەتكە، تاسقا كوندى.
شۇيلىگىپ اپ، قۇزعىنداي سۇم جەندەتتەر،
باتىرلاردى قۋدالاي باستادى ەندى.
قاسقىر يتكە سورلاتتى تالاتتى دا،
ءتۇستى ىزىنە جاستاردى تاراتتى دا.
تۋىسىنىڭ ۇيىنەن ۇستاپ اكەپ،
ەر قايراتتى قامادى اباقتىعا.
ەرتەڭىنە ەل سەنگەن باستى ۇمىتكە،
قاراۋلىققا، ەزدىككە قاس جىگىتكە.
ءولتىردىڭ دەپ جاساقشى ساۆيتسكيدى،
جالا جاپتى بەيكۇنا جاس جىگىتكە.
شيبورىلەر كوكجالدى تالاعانى،
نەتكەن سۇمدىق!
ەزدەردىڭ قالاعانى.
تەمىر تورعا سىيا الماي الاسۇردى،
ءبورى ەلدىڭ ارلانى، ابادانى.
قىران بۇركىت تورىقتى تور قاپاستا،
تۇنىپ تۇردى ىزالى زار قاپاستا.
باتىر بولعان قايرات ەر جيىرماسىندا،
كۇڭىرەندى، قامىقتى تار قاپاستا.
پاك بولاتىن كوكتەمدەي تاڭى تازا،
ول جاس وسكىن گۇل ەدى ءنارى تازا.
قاسىرەت پەن قايعىدان قۇسا بولدى،
جانى تازا جاس باتىر ارى تازا.
بوستاندىققا بۇلا كۇش بۇلقىنادى،
ىزالانىپ، ايقاي ساپ جۇلقىنادى.
«مۇنى نەگە كيەم؟!» دەپ،
ۇستىندەگى
قارا الا كيىمىن جۇلقىلادى.
ساف اۋانى ساعىنىپ سار دالانى،
ەركىندىككە ەسىل ەر زار بولادى.
ايىبىنىڭ بىلە الماي نە ەكەنىن،
ايىبى جوق قايران جاس دال بولادى.
ء«ومىر بويى جولىم بولىپ كورمەدى،
جىلاپ كەلەم بۇل دۇنيەگە كەلگەلى.
قايعى شاڭى باستى مەنىڭ دەنەمدى،
تۇسپەيدى شاڭ سىلكىنسەم دە مەن ەندى.
تاعدىر مەنى ايامادى، قورلادى،
جالىنسام دا، جىلاسام دا بولمادى.
قاراڭعى ءومىر باقىتىم جوق، جوق مەنىڭ،
ارمانداعان اق ساۋلەگە جەتپەدىم.
جولداعان سالەمىمدى دوس المادى،
شىن با ەكەن-اۋ تاس كەرەڭ بوپ قالعانى.
ايتا بەرەم، ايتا بەرەم قايبىرىن،
اۋىر مەنىڭ، اۋىر مەنىڭ تاعدىرىم».1 (1قايراتتىڭ ءوز ولەڭى («مەنىڭ تاعدىرىم»))
مۇڭىن شاقتى وسىلاي ولەڭىنە،
سىرىن اشتى الايدا كەرەگى نە؟!
دالەلدەيتىن جازىقسىز ەكەندىگىن،
كۋاگەرىن جەندەتتەر ەلەدى مە؟!
سۇم جەندەتتەر، جازاڭدى الاسىڭ كوپ،
بۇيرىق بەردى قايراتتى ساباسىن دەپ.
ۇرىپ-سوقتى، كوك الا قويداي قىلىپ،
كىسى ءولىمىن موينىڭا الاسىڭ دەپ.
جاقسىلىقتىڭ ەسكەرمەي كەڭەس-ءۇنىن،
ءتۇبىن شايقاپ ەلدىڭ مىق شەگەسىنىڭ.
باھادۇرگە زالىمدار ينە تىقتى،
ساۋ-تامتىعىن قالدىرماي دەنەسىنىڭ.
سوندا دا ەر شىدادى، مويىمادى،
سەندى الدا بولار دەپ تويىم ءالى.
جاۋ قولىنا تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالعان،
باتىرلارداي بۇرىنعى مويىمادى.
اقيقاتتىڭ يلاندى كەلەرىنە،
تولعان كەزدە ادىلدىك كەمەرىنە.
بولسا-داعى شەرمەندە، شەك-ءشۇباسىز
سەندى قايرات شىندىقتىڭ جەڭەرىنە.
قىلمىسكەرگە جەندەتتەر تەلىدىڭ بە؟!
ايامادىڭ ەلىمنىڭ ەلىگىن دە.
الاڭدا ەرلىك كورسەتكەن بولدى قىزدار،
اباقتىنىڭ باسقا ءبىر بولىگىندە.
ارنەنى ءبىر قيالداپ جاتىر جىگىت،
مىڭ ەركەككە ءبىر ءوزى تاتىر جىگىت.
جازدى باتىر قىزدارعا قۇتتىقتاۋ حات،
سەگىزىنشى ناۋرىزدا باتىر جىگىت:
«شىن جۇرەك اق كونىلىممەن،
العاشقى كوكتەمنىڭ كۇلىمدەگەن.
قۇتتىقتايمىن 8 مارت مەرەكەسى،
حالىقارالىق ايەدەر كۇنىمەنەن!
قۇتتىقتاۋشى اعالارىڭ،
جاردەم بەرەر جاعالارىڭ.
قىزدار ءۇشىن تار قاپاسقا،
كەلىپ تۇسكەن تۇلپارلارىڭ»2 (2قايراتتىڭ ءوز حاتى)
ءون بويىندا جارقىراپ، نۇر ۇستىڭدە،
ولەڭ اتتى كەسەدەن جىر ءىشتىڭ بە؟
قۇتتىقتاۋىن قاراشى قارىنداستى،
ءوز تاعدىرى تۇرعاندا قىل ۇستىندە!
بابالاردىڭ تۋ ەتىپ ءاز ارمانىن،
ەسىل ەرگە مەن دە ءبىر ءسوز ارنادىم.
قايرات باتىر جارالى جولبارىس قوي،
ءوز توعايىن قورىعان، ءوز ورمانىن.
كوكەيىندە بار اسىل ءسوز ويلىنىڭ،
ءسوزدى ۇقپاستان سۋىدىم، تەز اينىدىم.
لاشىن قۇستىڭ جاسقانباي تەپكىسىنەن،
قىزعىش قوي ەر قورىعان ءوز ايدىنىن.
V.
كەلەشەككە ارىزى، حاتى تولدى،
قاسىرەتتىڭ ىشىنە وتى تولدى.
ءبىر جارىم جىل تۇرمەدە وتىرعان سوڭ،
كوپ كۇتتىرىپ قايراتتىڭ سوتى بولدى.
قايمىقپاعان جاۋىننان، وتتان قايرات،
سەسكەنبەگەن جاسىننان، وقتان قايرات.
جازىقسىز جاس جىگىتتى اقتايدى دەپ،
ادىلدىكتى كۇتكەن-ءدى سوتتان قايرات.
جىرتقىش قوعام تيگىزدى كوپ كەسىرىن،
كەنەت ەتتى جاريا ءدوپ كەسىمىن.
سوت الايدا سەنىمىن اقتامادى،
ايتتى: «اتۋ جازاسى» دەپ شەشىمىن.
«ازامات سوت وسىلاي كارىن سەپتى،
كارىن سەپتى، جاس گۇلگە ءولىم سەپتى.
جالعاندىقپەن جازا الىپ جانعا باتتى،
شىندىقتى تاپتاپ، سوت كەتىپ بارا جاتتى.
جاس بالانى ءور تاعدىر وكپەلەتتى،
جالعاندىقپەن زامانىم شەتكە تەپتى!
جالا جاۋىپ، جالعان كورسەتۋشى،
كۋاگەرلەر مەرەيى كوككە جەتتى»3 (3قايراتتىڭ ءوز ولەڭى («كەشىرىم بەرۋ تۋرالى سۇرانىس»)
تاعدىرىنىڭ قاراڭعى ءتۇنى بىتپەي،
قيناسا دا الدىنان كۇنى كۇتپەي.
ءوسىپ تۇرعان ەمەندەي جەل وتىندە،
كەسىمدى ەر تىڭدادى شىمىرىكپەي.
كەۋدەمىزگە شام قىلىپ جاقتىق ءسوزىن،
بويتۇمار قىپ جالىندى تاقتىق ءسوزىن.
باتىرلارشا قاسقايىپ تۇردى قايرات،
جار سالعاندا اتاقتى اقتىق ءسوزىن:
«ال ەندى قازىر نەتكەن كۇن،
ورىستان ىنساپ كەتكەن كۇن.
تىزەسى قاتتى باتقان سوڭ،
شىداماستان اقىرى،
قارعىس اتقان الاڭدا
قارعىس اتقىر جەتكەن كۇن.
قايمانا قازاق قامى ءۇشىن
قارۋسىز شىقتىق الاڭعا.
الىستان اسكەر الدىرىپ،
قىرىپ سالدى-اۋ تاباندا.
سويلەسەم داۋسىم جەتپەيتىن
كەز بولدىق مىناۋ زامانعا.
شوۆينيزم ەدى عوي
باستى سەبەپ جانجالعا.
ەكى ءجۇزىڭ قىرىلىپ،
ەكى ءجۇزىڭ ۇرىلىپ،
ەكى ءجۇزىڭ سوتتالىپ،
جوقتاۋسىز كەتىپ باراسىڭ!
قاتارىم جۋساپ قالعاندا،
قىرشىنىمنان قيىلىپ،
سولارمەن بىرگە ولسەمشى-اي!
ارتتا قالعان اتا-انام،
ارۋلاپ قولدان كومسەڭشى-اي!
«اقتىق ءسوزىڭ نە؟» دەگەن
بۇگىن قويدى سوت سۇراق.
ايتايىن ونى حالقىما:
جوق پيعىل مەندە جاسىماق.
قورلاي دا بەرىپ قايتادان،
تيتىققا ورىس جەتپەسىن.
تۋعان جەردىڭ نامىسى،
بوتەن قولدا كەتپەسىن.
سالت-سانادان ايىرىلىپ،
اراقتان ۇرپاق ازباسىن.
ەل كوركەيتەر ازامات
قىزعانىشتان توزباسىن.
وسى ايتىلعان اقتىق ءسوز
تۋىڭ بولسىن ءاردايىم.
موينىما الىپ جالانى،
مەن بولايىن قۇربانىڭ.
باس-اياعى سول بولسىن
باسىڭا تۇسكەن قاتەردىڭ.
اقتىق ءسوزدى ەندى مەن
سوتقا دا ءبىر ايتايىن:
كۇنادان تازا باسىم بار،
جيىرما بىردە جاسىم بار،
قاسقالداقتاي قانىم بار،
بوزتورعايداي جانىم بار،
الام دەسەڭ، الىڭدار!
قايرات دەگەن اتىم بار،
قازاق دەگەن زاتىم بار.
«ەركەك توقتى – قۇرباندىق»،
اتام دەسەڭ، اتىڭدار!
مەن نە ەتەرمىن، نە ەتەرمىن،
مەن كەلمەسكە كەتەرمىن.
كورمەگەن، قوش بول، تاڭدارىم،
كورە الماي مەن وتەرمىن.
قوش، امان بول، ارتىمدا
اعايىن، تۋعان ازامات!
ارتىمدا قالعان اتا-انام،
ەل-جۇرتىم، ساعان امانات!»4 (4قايراتتىڭ ءوز ولەڭى («اقتىق ءسوز»)
جاس قايىڭدى جەندەتتەر ارالادى،
قارا بەت بوپ تاريحتا قالادى ءالى.
قانجار بولىپ قيانات ەر قايراتتىڭ،
جازىلماستاي جاس جانىن جارالادى.
قۇسا جاتتى جۇرەكتە جارا جاتتى،
اۋىر باتپان، ءزىلماۋىر نالا جاتتى.
كىسەندەۋلى باتىردى قاراقشىلار،
سوت زالىنان اكەتىپ بارا جاتتى.
جالاقورلار ءماز بولىپ جامىرادى،
اعايىن جۇرت ەگىلىپ، زارىعادى.
اقىرعى رەت قوزىمدى يىسكەيىن دەپ،
جاسى سەل بوپ، سورلى انا اڭىرادى.
ۋلى جىلان انانىڭ ۇلىن شاقتى،
ەلگە پانا تەرەكتىڭ ءتۇبىن شاپتى.
ارۋاناعا بوتاسى شاعىم ايتىپ،
ەنەسىنە قۇلىنى مۇڭىن شاقتى:
«اينىمادىم ومىرلىك سەرتىمنەن! جوق!
ەشبىر زالال ەشكىمگە كەلتىرگەم جوق.
كەتىپ بارام، اپاتاي، مەن جازىقسىز،
ولتىرگەم جوق، ەشكىمدى ولتىرگەم جوق!»
قۇرباندىق قىپ باتىردى شالىپ كەتتى،
قاستاندىعى ايازداي قارىپ كەتتى.
انا، بالا اراسىن اجىراتىپ،
ەسىل ەردى جەندەتتەر الىپ كەتتى.
VI.
جاستار جاعىن جىرتقىشتىڭ قارىستىرىپ،
نامىس ەلدى جىبەردى بارىس قىلىپ.
مىنا ەلدەر قايراتقا ارا ءتۇستى:
ۆەنگر، پولشا، چەح، نەمىس، اقش، تۇرىك.
وڭمەڭىنەن سۋىق جەل بارادى ءوتىپ،
قايسارلىعىن الدى ەر جاراق ەتىپ.
گورباچەۆقا حات جازدى زيالىلار،
وزگەرتۋدى جازانى تالاپ ەتىپ.
بۇل ەلدەرگە ءدات جەتپەي اقىرۋعا،
اقىرۋعا نە اشۋ شاقىرۋعا.
اۋىستىردى جازاسىن قايرات ەردىڭ،
جيىرما جىل تۇرمەدە وتىرۋعا.
شەرمەندە بوپ ءار تاڭدى اتىرسىن دەپ،
زار جەبەسى ءسات سايىن اتىلسىن دەپ.
سۆەردلوۆسكىگە باتىردى جەر اۋداردى،
جيىرما جىل جات جەردە وتىرسىن دەپ.
بۇل ومىردەن نە قىزىق بايان تاپتى؟!
كوڭىلىندە قايراتتىڭ قاياۋ جاتتى،
قانىشەرمەن ەردى ءبىر كامەراعا،
جول-جونەكەي سەمەيدە ايالداتتى.
قۇدايدىڭ اق جۇرەكتى قۇلى ەدى،
بار قازاقتىڭ قايرات ەر قۇلىنى ەدى.
بىرگە وتىرعان قانىشەر قاسىنداعى،
مەيىرىمسىز باسكەسەر زۇلىم ەدى.
ەندى قاشان بىتەر دەپ زار ىشەر كۇن،
تىرناعىندا ءجۇر ەدى ەر ءالى شەردىڭ.
ەزدەر ارام پيعىلىن قاپيادا،
ىسكە اسىردى قولىمەن قانىشەردىڭ.
... الدا تالاي اسقار مەن شىڭ بار ەدى،
شىعۋ ءۇشىن ەر ءوزىن شىڭدار ەدى.
سول ءبىر تاڭدا سەزگەندەي ءبىر سۇمدىقتى،
بوزتورعايدىڭ ۇنىندە مۇڭ بار ەدى.
اشكەرەلەپ بار الەم تۇر سۇمدىقتى،
ۇعا بىلسەڭ، تال ايتىپ تۇر شىندىقتى.
كۇننىڭ-داعى قاباعى قاتۋلى-تىن،
تۇنەرىپتى بىلگەندەي ءبىر سۇمدىقتى.
قارا جەردى قايعىدان سىلكىندىرىپ،
اردان بيىك قوماعاي قۇلقىن تۇرىپ.
ۇيقىداعى باتىردى سول ءبىر تاڭدا،
سۇم قانىشەر ءولتىردى قىلعىندىرىپ.
بىلمەي وتكەن جاس ءومىر سايراندى اقىر،
تەمىر توردا بولدى ءوستىپ ويران باتىر.
ارىستان ەد اقىرعان اجداھاعا،
وپات بولدى قاپىدا قايران باتىر.
ءباھادۇردىڭ جارقىلى جايدان دا وزباق،
حالقى ءۇشىن قاناتىن جايعان، مازداپ.
ەرلىگىنەن نە كوردى اقىرىندا،
قىرشىنىنان قيىلعان قايران بوزداق.
ەلگە دەگەن ماحاببات شوق قىلدى ونى،
الاۋلاعان الاپات وت قىلدى ونى.
ءوزى كۇيدى ءوزىنىڭ جالىنىنا،
قياناتشىل زامانى جوق قىلدى ونى.
VII.
قۋات باردا بويىمدا قۇيىنداعان،
قۇيىنداعان جىر جازباۋ قيىن ماعان.
جيىرمادان ەندى اسقان ورىمدەي ەڭ،
ەندى استىم مەن-داعى جيىرمادان.
قاسىرەت-اي، جونىمنان تاسپا ءتىلدىڭ،
ەل قامى ءۇشىن مەن قانشا باس قاتىردىم!
تەبىرەنە جاس اقىن جىر جازادى،
ەرلىگىنەن قۋات اپ جاس باتىردىڭ!
ولەڭىمدى، ەل، قابىل ال ۇسىنام،
سايگۇلىكتى تانىرسىڭ شابىسىنان.
جىر جازادى الپامىس اقىن تولعاپ،
قايرات ەردىڭ قۋات اپ نامىسىنان.
قورىپ كوپتى، كوتەردى جۇگىن جۇرتتىڭ،
بولىپ كەكتى، حالقىم-اۋ، ۇلىڭ مىقتىڭ.
سولىپ كەتتى ءومىردىڭ كوكتەمىندە،
ورىپ كەتتى وراعى زۇلىمدىقتىڭ.
يلىكتىرەم ەزدىكتى، كوندىرەم دەپ،
قالىڭ ورتكە ءبىر زاۋال توندىرەم دەپ.
نوسەر-جىگىت تىم ەرتە ءسونىپ كەتتى،
بوداندىقتىڭ الاۋىن سوندىرەم دەپ.
توپ باستاعان كوسەمدەر سەركە سىندى،
سەركەلەردىڭ عۇمىرى كەلتە سىندى.
بوداندىقتىڭ كوك تاسىن ۇگىتەم دەپ،
قانجار-جىگىت مايرىلىپ، ەرتە سىندى.
ەركىن ايتسىن ۇل ءانىن، قىز ءانىن دەپ،
ءاندى بۇزعان سويقانعا ىزامىن دەپ.
تاسقىن جاستىڭ تىم ەرتە بەتى قايتتى،
بوداندىقتىڭ بوگەتىن بۇزامىن دەپ.
تار كوپىردە داعدارىپ قالعاندا ەلى،
پايدا قىمبات وسالعا اردان گورى.
كونبەيمىن دەپ زورلىقشىل ايداھارعا،
شەيىت بولدى تىم ەرتە ارلان ءبورى.
ءتۇسىپ ەدى سىناقتىڭ اۋىرىنا،
ماڭگى ۇلگى بوپ قالدى ەندى قاۋىمىنا.
سۇڭقار-جىگىت تىم ەرتە قۇربان بولدى،
بوداندىقتىڭ قارسى ۇشىپ داۋىلىنا.
كۇللى التى الاشتىڭ ارىسىنا،
جىر ارنايمىن قازاقتىڭ بارىسىنا.
تۇڭعيىققا تىم ەرتە كەتتى شورتان،
قارسى ءجۇزىپ بوداندىق اعىسىنا.
قايسارلىق پەن ورلىكتى دوستان كۇتكەن،
الىسقان ەر قيانات، قاستاندىقپەن.
اتالادى سوندىقتان دايىم بىرگە،
قايرات ەردىڭ ەسىمى بوستاندىقپەن!.
الپامىس فايزوللا،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى
Abai.kz
