پوۆەست

"التاي وڭىرىنە الپىس جىلدان بەرى ءدال وسىنداي قالىڭ قار جاۋعانىن كورگەن جوقپىز", – دەسەدى قاريالار.

راسىندا دا، باس كوتەرتپەي جاۋعانى سونشاما، ەسىكتىڭ الدى، قورانىڭ ماڭىنداعى قاردى تازالاپ ۇلگەرە المايسىڭ. اۋىل-ءۇيدىڭ اراسىنا كۇرەپ جالعىز اياق جول سالۋدىڭ ءوزى ازابى مول جۇمىس. كەيبىر سالاق كىسىلەردىڭ بەل اعاشى بورسىعان مال قامايتىن قورالارى سىر بەرىپ الدى – توپ ەتىپ توبەسى ويىلىپ ءتۇسىپ جاتىر. كۇننىڭ كوزى جىلت ەتىپ اشىلا قالسا، اپپاق قاردىڭ استىندا بۇك ءتۇسىپ، قازدىڭ جۇمىرتقاسىڭداي تومپايىپ-تومپايىپ ءتىلسىز جاتقان ۇيلەردى، سول ۇيلەردىڭ قار كەپتەلگەن مۇرجاسىنان جۇلىنداي كوتەرىلىپ، جۋاستاۋ بۋداقتاعان ءتۇتىندى كورىپ، بۇل اۋىلدىڭ ادامدارى قارعا تۇنشىعىپ ءولىپ قالماعانىنا ءتاۋبا جاسايسىز.

ءتورت تۇلىك تەبىن جوق، ومالىپ قورادا تۇر. تەبىنگە شىعارعاندى قويىپ، سۋاتقا اپارا الماي اۋرە-سارساڭدا ءجۇر.

مىنە، ۇرلانىپ باستالىپ جاپالاقتاي جاۋعان قار ماڭگىلىك سابىرمەن اسپان استىن تۇگەل جاۋلاپ العان. اسپان دەپ، باياعى ۇعىممەن ايتامىز، ايتپەسە اسپان جوق، مىڭ-ميلليون — سانسىز قار كوبەلەكتەر عانا ءبىر-ءبىرىن قۋا جارىسىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى. وسىنشالىق عاجاپ، قۇلاققا قورعاسىن قۇيعانداي تىنىشتىقتى نۇرجان بۇرىن كورمەپ ەدى. „دۇنيەدە قار جاۋعان ساتتەگىدەي بەيبىت تە تىنىش ءومىر بار ما ەكەن،— دەپ ويلادى ءجۇزىن اسپانعا قاراتا. جىبىر-جىبىر قالىقتاعان قار جاپالاقتار بەتىنە اسىقپاي كەلىپ قونىپ، جىلبىسقالانا ەرىپ، سۋعا اينالىپ بەتىن ايعىزداپ اعا جونەلەدى. ەپتەپ قىتىقتاي ما-اۋ...

ءور التايدى جايلاعان ءۇش جىلعى قۇرعاقشىلىقتىڭ ەسەسىن وسىناۋ ەس جيدىرماي جاۋعان قار قايتاراتىنداي. توپەلەپ جاۋعان قار العاشىندا، قىزىق ءارى ادەمى بولىپ كورىنگەن. اققالا جاساپ، اسىر سالىپ ويناعان بالالار، ۇلپا مامىققا اۋناپ جەتىسكەن اۋىلدىڭ قايقى قۇيرىق يتتەرى اسىرەسە ءماز ەدى. ۇلكەندەر جاعى دا كەلەسى جازدىڭ جاڭبىرلى، ىرىستى جىل بولارىن ساۋەگەيلەپ، اسا ريزا پەيىلدە-ءتىن. امال نە، ساعىنىپ كورىسكەن قاردىڭ اياعى، ۇلكەن جۇتقا اينالماسا نەعىلسىن: ەلدى دە، جان-جانۋاردى دا ابدەن زىقىسىن شىعارىپ، مەزى ەتكەنى راس ەدى. بوراپ، ۇيتقىپ سوعار تەنتەك مىنەز دە تانىتپاي، ءۇن-ءتۇنسىز جاۋىپ العانى اۋىر ەكەن: بىردە ۇيقىڭ كەلەدى، بىردە ءوز-وزىڭنەن جەر تەپكىلەپ ايعايلاعىڭ كەلەدى — سەزىمىڭ سەلت ەتپەيتىن سەرگەلدەڭ كۇي كەشەسىڭ، ايتەۋىر، باسىنان كەنە شاققان ادامداي مەڭ-زەڭ، ءوز الدىنا لاعىپ، بۇيىعى تارتقان بىرەۋلەر.

جاپالاقتاپ جاۋعان قاردان قورعالاپ ۇيىندە وتىرا بەرسە دە بولۋشى ەدى، وعان ءداتى شىدامادى بىلەم. ەسىكتەن شىعا دەلديىپ كوككە قاراعان نۇرجان، تىزەدەن اسقان قاردى ومبىلاپ، كەڭسەگە قاراي تۇڭعىش رەت ءىز سالدى. وزىنەن باسقانىڭ ءبارى قىرىلىپ قالعانداي بولىپ سەزىلگەن، سويتسە سوۆحوزدىڭ كەڭسەسى بوس ەمەس. ۋپراي باستاعان ءۇش-ءتورت ادام كارتا ويناپ وتىر ەكەن. قۋانىپ قالدى.

— حال قالاي، بالا؟— دەدى ەزۋىندەگى تەمەكىنىڭ ساباق جاعىن ءۇزىپ الىپ، تۇكىرىپ تاستاعان باستىق.

— دالادا قار جاۋىپ تۇر،— دەدى نۇرجان.

— قار بەس كۇننەن بەرى جاۋىپ تۇر.— ۋپراي قولىنداعى قارعانىڭ ماتكەسىن بىلعارىسى جىلتىراعان ستولدىڭ ۇستىنە پەرىپ قالدى.— قانە سەن دە ءبىر كارتاڭدى اش،— دەدى سودان سوڭ، قارسى الدىنداعى قارا جىگىتكە. ول وسى اۋىلدىڭ اقشاسىن ەسەپتەيتىن بۋحگالتەر ەدى.

— مىنەكەيىڭىز، باسەكە، بىزدىكى ۆالەت.

— تۇسىنىكتى. ار جاعىن اشپاي-اق قوي، جارقىنىم. كوپ بولسا تاعى ەكى ۆالەتىڭ بار شىعار. بىزدىكى — ءۇش داما. ترينكا زاڭىندا ءۇش ەركەكتى ارقاشاندا ءۇش قاتىن جەڭەدى،— دەپ توزىعى جەتكەن ستولدىڭ ۇستىندەگى اقشانى سىپىرىپ، قالتاسىنا سالدى.— ءجۇر، بالا، سەندە جۇمىس بار.

نۇرجان بولىمشە مەڭگەرۋشىسىنە ەرىپ قارسىداعى كابينەتكە كىرگەن. ۋپراي توردەگى مەنشىكتى ورنىنا نىعىزدانا وتىردى دا:— ومىردە دە سولاي،— دەدى.

— تۇسىنبەدىم،— دەدى نۇرجان قابىرعاعا قاتارلاي تىزگەن ماي-ماي كىر ورىندىقتىڭ بىرىنە سىقىرلاتا جايعاسىپ.

— ءۇش ۆالەتتى ءۇش داما ارقاشاندا، ءتىپتى ۇيدە دە جەڭە بەرەتىنىن ايتامىن دا.

— ونىڭىز راس.

— ونى قايدان بىلەسىڭ؟ ءالى قاتىن العان جوقسىڭ.

— سىزدەردى كورىپ تە...

— ءجا، شارۋاعا كوشەلىك،— دەپ، جىگىتتىڭ ءسوزىن اياقتاتپادى.— ال، بالا، جولعا جينال. سەن باراتىن بولدىڭ.— تەمەكىسىن تۇتاتتى دا، شىرپىسىن سوندىرمەستەن شەرتىپ جىبەرگەن. مۇنشاما ءدال بولار ما، قاعاز قوقىم سالاتىن شەلەكتىڭ ىشىنە سونبەي ءتۇسىپ، لاپ ەتىپ جانا باستادى. نۇرجان سوندىرمەككە تۇرا ۇمتىلىپ ەدى:— تيمە،— دەدى ۋپراي ماڭعاز ۇنمەن.— جانا بەرسىن.

— ورتەنىپ كەتەرمىز، اعا.

— ورتەنىپ كەتسەك ارمان نە... كەڭىردەكتەن جاۋعان قاردىڭ ورتاسىنان ءورت شىقسا، الەمگە ايگىلى جاڭالىق بولماس پا ەدى... سونىمەن...

— سونىمەن، اعا...

— جانىڭا تاعى دا ەكى جىگىتتى تانداپ ال دا، ەرتەڭ ەرتە اتتانىپ كەت. ءوزىڭ قالدىرىپ كەتكەن سىباعا عوي، ەندى ءوزىڭ الىپ كەل.

— ايىرتاۋ مەنەن باسقا جۇرتتى قابىلداماي ما ەكەن... كۇزدىڭ سىلبىراڭىندا تابانىمنان تاۋسىلعانىم دا جەتەر، كەلىسىمىمدى بەرە المايمىن.

— ول جاعىن ءبىز... سىزدەن سۇرامايمىز دا، شىراق... داۆاي، ءتىلىڭ مەن جاعىڭا سۇيەنە بەرمەي ساپارعا دايىندال. ءوز تراكتورىڭا كوڭىلىڭ كونشىمەسە، وسى اۋىلداعى ون دت-نىڭ كوڭىلگە جاققانىن تاڭداپ ال، پوجالىستا، قولىڭنان قاقپايمىز.— بۇدان سوڭ ءوزى ۇزاق بۋلىعىپ جوتەلدى.— اپىراي، وسى ءبىر كوكساۋلىق يتشە ەرىپ ارىلمادى-اۋ. تاماعىمدى جىبىرلاتادى دا تۇرادى.

— ماي ەرىتىپ ءىشىڭىز،— دەدى نۇرجان.

— ەندەشە، سول جەڭەشەڭنىڭ ەرىتىپ قويعان مايى سۋىپ قالار، مەن كەتتىم، جولدارىڭ بولسىن.

ورنىنان اسىعا تۇرىپ ەسىككە بەتتەي بەرگەندە، الگىندە عانا كاپەرسىز وتىرعان جاس جىگىتتىڭ جان داۋسى شىقتى:— اعاسى، وۋ، اعاسى! ءبىر مينۋت ايالداي تۇرىڭىزشى!

ۋپراي قول ساعاتىنا شاپشاڭ قارادى دا:

— تاعى نە؟— دەپ سۇرادى شارشاڭقى ۇنمەن.— ۇزدىك-سوزدىق قىلماي ايتارىڭدى سرازى ايت، اكري.

— مەن بارمايمىن،— ۋپراي تۇسىنبەي قالدى ما:

— قايدا؟— دەدى.

— ايىرتاۋعا ءشوپ اكەلۋگە... باسقالاردى جىبەرىڭىز. جورعانىڭ ارقاسى قۇرعامايدى دەپ، نەمەنە وسى قىمس ەتسە مەنەن كورە قالاسىزدار. بۇل اۋىلداعى تراكتوريست جالعىز مەنى بە ەكەنمىن، قازىر ەكىنىڭ ءبىرى مىنە شابادى.

— ونداي بولسا، جاقسى.— باسىن ۇستاپ ءسال ويلانىپ تۇردى دا اسىقپاي بارىپ „تاعىنا" وتىردى. اسا سابىرلىلىقپەن جان قالتاسىنا قول سالدى، شىلىم الىپ تۇتاتتى. لاپىلداپ جانعان سىرىڭكە ءشيىن ءارى-بەرى اۋناتىپ وتىردى دا، ادەتىنشە شەرتىپ قالدى. بىراق وسى رەتتە بۇرىشتاعى شەلەككە جەتپەي-اق ءسونىپ قالعان. سودان سوڭ تەمەكىسىن راقاتتانا سوردى، ءتۇتىنىن مۇلدەم جۇتىپ قويدى دا، قايتارا شىعارماعان قالپى ستولدى الاقانىمەن سالىپ قالىپ، ايعايدى سالا ۇشىپ تۇردى. تەك وسى ساتتە عانا اپانداي اۋزىنان ءتۇتىن بۇرق ەتىپ اتىلدى.

— ويباي-اۋ، مىناۋ نە دەگەن مىلجىڭ ەدى-ءاي، اكري... دۇزگە وتىرىپ-وتىرىپ، اياقتاماي اينىپ تۇرىپ كەتەر بادىك ەكەن-اۋ. سەن ەكىنىڭ ءبىر ەمەسسىڭ، شىراق. سەن... مۇقىم اۋداننىڭ ماڭداي الدى مەحانيزاتورىسىڭ، ءبىلدىڭ بە؟!

— ءبىلدىم، اعاسى، ءبىلدىم. بىراق...

— بىراقتى قويا تۇر، شىراق. نەنى ءبىلدىڭ؟..

— ايىرتاۋعا مەنى جىبەرمەيتىنىڭىزدى. ويتكەنى ونداي قاۋىپتى جەرگە „ماڭداي الدى" ادامدى ايدامايدى.

— تفۋ، ەنەڭدى... نە دەگەن كوك مي ەدىڭ.— ەرنىندەگى تەمەكىنىڭ ساباعىن تىستەپ، ءۇزىپ الدى دا تۇكىرىپ تاستادى. بۇل — بولىمشە باسقارۋشىسىنىڭ اشۋلانعانداعى ادەتى ەدى. ماڭايىندا اق جوڭقاسى شىعىپ جاتقان پاپيروستىڭ تۇكىرىندىلەرىنە قاراپ، ۋپرايدىڭ ءبىر كۇندە نەشە رەت اشۋلانعانىن ساناپ الۋعا بولۋشى ەدى. الا كولەڭكەلەۋ بولمەدە ەكەۋى دە ءبىراز ءۇنسىز، تىم-تىرىس وتىرىپ قالدى. اياداي تەرەزەدەن سىرتقا ۇڭىلسەڭىز، جاپالاقتاپ جاۋعان قاردى عانا كورەسىز. باسقا دۇنيە — قاراڭ، اندا-ساندا قارسىداعى بۋحگالتەريا بولمەسىنەن اۋىل ازاماتتارىنىڭ الدەنەگە ءماز، قارقىلداپ كۇلگەنى ەستىلەدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ۋپراي اياق استىنانجۋاسي قالدى. نۇرجان وسى كىسىنىڭ قىلتقىپ، قىسقا كۇندە قىرىق رەت وزگەرەر مىنەزىنە تاڭ.

— اعا،— دەدى نۇرجان قوڭىر داۋىسپەن.— ءسىز ءبىر نارسەنى بايقايسىز با؟ ماسەلەن، فيزيكادا مىناداي زاڭ بار.— ۋپرايدىڭ الدىنان ءبىر بەت اق قاعاز جانە قىزىل قارىنداش الىپ جازا باستا-دى.— ياعني زاتتىڭ ەركىن ءتۇسۋ ۇدەۋى ونىڭ ماسساسىنا ءتىپتى دە بايلانىستى ەمەس. مىنەكي، فورمۋلاسى. قاراڭىز.

ع-ا

— ونى نەسىنە ارام تەر بولىپ ايتاسىڭ. ەندى ەلۋدەن اسقاندا وقۋ قونبايدى ماعان. مەنىڭ ءومىر تۋرالى ءوز فورمۋلام بار. ول — ادامنىڭ قىزمەت ىستەپ ءوسۋى، ءتىپتى دە ونىڭ قابىلەتىنە بايلانىستى ەمەس. مىنە، فورمۋلاسى.— نۇرجان ۇسىنعان قاعازعا ول دا جازدى.— ياعني ۋپراۆليايۋششي تەڭ — بۇكىل اۋىلعا...

ۋ-ا

نۇرجان ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى. كۇلىپ جىبەردى دە:— دەمەك، اعاسى، ساۋ جەلىپ تۇرعان تەحنيكامەن ايىرتاۋدان پىشەن الىپ كەلۋ، ءتىپتى دە تراكتوريستەردىڭ „ماڭداي الدى" مەحانيزاتورلىعىنا بايلانىستى ەمەس. كەز كەلگەنىنىڭ قولىنان كەلەر شارۋا بۇل.

— سەن وسى، كىمنەن تۋدىڭ، اكري؟

— سىزدەن ەمەس، ارينە.

— ونى ءوزىم دە بىلەمىن... داۆاي سىڭار ەزۋلەمەي جول قامىنا كىرىس. اتاڭ قازاقتا „كوپ ءسوز — بوق ءسوز" دەگەن ماتەل بارىن بىلەسىڭ.

— اتامىز قازاقتا „اقىل ادامعا جاس كەزىندە ەمەس، قارتايعاندا كەرەك" دەگەن ءسوز جانە بار.

— اتامىز قازاق تىلىمەن وراق ورعان ەل عوي، ايتسا — ايتقان دا شىعار.— ورنىنان تۇرىپ كەتۋگە ىڭعايلانىپ ەدى.

— وۋ، اعاسى،— دەپ نۇرجان قوسا قيمىلدادى.

— نە بولدى؟ ەسىڭە تاعى ءبىر فورمۋلا ءتۇستى مە؟

— ەگەر ءبىر دەنە ەكىنشى دەنەگە قانداي كۇشپەن اسەر ەتسە... ءجا، قويشى، ءبارىبىر ۇقپايسىز. ايىرتاۋعا مەنەن باسقا بىرەۋدى جىبەرىڭىز.

— سەن دە سونداي كەرى كۇشپەن اسەر ەتىپ وتىر ەكەنسىڭ عوي! ون جىلدىق ءبىلىمىڭ بار، ءوزىڭ اۋىلعا ەسەپشىلىككە دە جاراماي ءجۇرسىڭ. ال مەن بولسام حالقىمدى جيىرما جىلدان بەرى بەس-اق كلاسس بىلىممەن باسقارىپ كەلەمىن.

— ال ءسىز،— دەدى نۇرجان جايباراقات جاۋاپ بەرىپ،— گەرون فورمۋلاسىن، نيۋتوننىڭ بۇكىل الەمدىك تارتىلىس زاڭىن، قوس مەكەندىلەر كلاسىن، باقا-شاياننىڭ ءىش قۇرىلىسىن، اباي، جامبىل، مۇحتارلاردىڭ ءومىربايان، ولەڭ-شىعارمالارىن، ۋرۋگۆاي، پاراگۆاي دەگەن ەلدەردىڭ قاي جەردە ورنالاسقانىن، ءتىپتى جەر شارىندا نەشە مۇحيت، نەشە قۇرلىق بارىن...

— جەتتى، جەتتى...— دەپ ەكى قۇلاعىن باستى ۋپراي.— نيۋتون دەگەن شالدىڭ باسىنا الما قۇلاپ، شوشىپ ويانعانىن بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟ بۇرۇندايدا ۇلكەن قىزىم تۋرادى، الدىڭعى جىلى بارىپ قايتقانمىن.

نۇرجان ىشەگىن باسىپ ۇزاق كۇلدى. قار تىنىمسىز جاۋىپ تۇر. قارسى بولمە — قارق-قارق كۇلىپ جاتىر.

ۋپراي بۇدان سوڭ كۇلكىسىن تىيا الماي وتىرعان نۇرجانعا اقىل ۇيرەتە باستادى.— داۆاي، سەن، شىراق، كۇلكىنى دوعار، اكري. زاتو، مەن شارۋاشىلىقتى بىلەمىن، سوعىسقا بارىپ سەندەي ساۋدايىلاردى قورعاعانىمدى بىلەمىن، قىسقاسى — سەنىڭ ايىرتاۋعا اتتانىپ، كۇزدەن قالعان ءشوپتى الىپ كەلەرىڭدى بىلەمىن!

— سوعىستا مەن دە بولعانمىن، اعا،— دەدى نۇرجان.

— كەپكەنىڭنىڭ باسى.

— ءيا، راس ايتامىن. شەكارادا سلۋجيت ەتتىم. سوعىستان ايىرماشىلىعى — اتىسپاعانىمىز، اتىسۋعا جىبەرمەگەنىمىز عانا... وتاندى وق اتپاي كۇزەتۋ، اناۋ-مىناۋ سوعىستان الدەقايدا قيىن. ويتكەنى جاۋ كوزگە كورىنىپ تۇرعان جوق. سىزدەر سەكىلدى „ۋرالاپ", تيسە تەرەككە، تيمەسە بۇتاققا دەپ، تەرىس قاراپ، كوزدى جۇمىپ وق جاۋدىرا بەرگەن جوقپىز...

— وسى كۇنگى جاستار ناشارلاپ، تۇقىمىمىز ازىپ بارادى،— دەپ قولىن ءبىر-اق سىلتەدى ۋپراي.

— تۇقىمنىڭ ازۋى سورتىنا بايلانىستى عوي، اعا...

سوزدەن توسىلدى ما، الدەبىر نارسە ويىنا ءتۇستى مە، باسقارۋشى تەرەزەدەن تىسقا كوز سالىپ، ويلانىپ وتىرىپ قالدى. قار ءتىپتى ۇدەي تۇسكەن سەكىلدى. ادامدى جىنداندىرىپ جىبەرەتىندەي تىنىشتىق ورناپ ەدى، ونىڭ ءوزى ۇزاققا بارمادى.

— ءيا-ءا، ءبىز نە كورمەدىك،— دەدى اۋىل اعاسى تەرەڭ كۇرسىنىپ. قارا كولەڭكەلەۋ بولمەدە قارا تورى ءجۇزى ودان ءارى قابارىپ، تۇتىگىپ وتىرعانداي.— نە كورمەدىك. ەندى مىنە، ساۋدىڭ تاماعىن ءىشىپ، اۋرۋدىڭ ءسوزىن سويلەگەن ۇرپاقپەن ۇرىسسىپ، ءجۇز جىلعا ءبىر-اق قارتايعانىمىز. ىشكەندەرى — الدىندا، ىشپەگەندەرى — ارتىندا، كويلەك — كوك، تاماق — توق.

— تاۋسىلماڭىزشى، اعا، مەن-اق بارايىن.

— ە، باسە،— دەپ قارق ەتە قالدى ۋپراي.—"ابىرويلى كومسومول" دەپ اۋداندىق گازەتكە بەكەر جازباعان ەكەن. العاشىندا وسى قيقار جىگىتتىڭ قاي جەرى ابىرويلى، دەپ ناۋمەزدەنىپ ءجۇر ەدىم، ول ويىم بەكەر بولىپ شىقتى.

— ودان دا سول گازەتىڭىزدىڭ جازباي-اق قويعانى جاقسى ەدى. مەنىڭ فاميليامدى جازىپ، قىزدىڭ سۋرەتىن باسىپ قۇداي ۇرىپتى.

— مەن ءوزىڭنىڭ سۋرەتىڭ شىعار-اۋ دەگەنمىن. وسى كۇنى قىز بەن جىگىتتى ايىرۋ قيىن بولىپ كەتتى عوي. شاشتارى جەلكەسىن جاۋىپ، شالبار كيگەن الباستىلار.— بۋلىعىپ كەلگەن جوتەلىن تاماعىن كەنەپ باستى.

— جەڭەشەمنىڭ ەرىتىپ قويعان مايى سۋىپ قالار، توق ەتەرىنە كوشەلىك، اعا. سىزگە قويار ءۇش شارتىم بار.

— ايت، ايتا عوي، شىراق. قاسقالداقتىڭ قانى، ادامنىڭ جانى ەمەس شىعار.— ورنىنان تۇرىپ، نۇرجاننىڭ قاسىنا كەلدى.

— بىرىنشىدەن، كومەكشىلىككە امانجاندى الامىن. ول — وتە سەنىمدى دە مىقتى جىگىت.

— وي، قۇداي-اي،— ۋپراي قارق ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. سودان سوڭ نۇرجاننىڭ ارقاسىنان قاقتى.— اكەت، اكەت سول يتاياق اۋىز سويقاندى. ىشكى جاققا ەپتەپ قالدىرىپ كەت ءوزىن... سوڭىنان ىزدەپ بارار ادام دا جوق.

— جوعالساڭ ىزدەر ادامعا قاي قايسىمىز دا ءزارۋمىز-اۋ، اعا. سونىمەن، ەكىنشى كومەكشىلىككە — باقىتجان شىداس بەرەر. تەرىسى قالىڭ، تولىق جىگىت، ارىق-تۇراق بىزدەرگە جىلۋ بەرىپ جۇرەر.

نە دەر ەكەن دەپ باسقارۋشىنىڭ بەتىنە قارايىن دەپ ەدى، ول تەرەزەگە بۇرىلىپ، مىقىنىن تايانا ويلانىپ تۇر ەكەن. بىرازعا دەيىن جاۋاپ بولمادى.

— كىمدى دەيسىڭ؟— دەپ قايتا سۇرادى سول تەرىس قاراعان قالپى.

— باقىتجاندى.— قىشىعان جەرىنە تيگەنىن نۇرجان دا ءبىلدى. قاساقانا قاتتىراق ايتتى.

— ول جىگىتتىڭ ءوزى قالاي ەكەن، شارۋاعا قىرى جوق، بوس بەلبەۋ، وراشولاق ەمەس پە... مىناداي جاۋاپكەرشىلىگى ۇلكەن، قيىن ساپارعا جارار ما ەكەن؟..

— ايىرتاۋدان ءشوپ اكەلۋ ساندىبادتىڭ جەتىنشى ساپارى ەمەس شىعار.

— شىراعىم، ساندىبادتىڭ ساندالبايىنان مىڭ ەسە اۋىر ساپار بۇل. جىگىتتىڭ جىگىتى عانا توتەپ بەرە الار. ونىڭ ۇستىنە بيىل قىس قاتتى، قار قالىڭ. „قار قىزى..." دەگەن بالە ويانىپ كەتىپتى دەپ ءجۇر عوي. نە قۇت، نە جۇت...

— ول جاعىن مەن بىلمەيدى ەكەنمىن.

— بىلمەگەنىڭ جاقسى، ءبارىبىر وسى كۇنگى جاستار سەنبەيدى.

— ە-ە، ەسىمە جاڭا ءتۇستى... قار قىزى تۋرالى اڭىزدى ايتاسىز عوي. كۇزدە ايىرتاۋعا بارعاندا ەستىگەنمىن. راس بولسا عوي، شىركىن... نۇرجان بۇل ءسوزدى اھ ۇرىپ ارمانمەن تولقىپ ايتتى.

— راس بولسا، سول قىزعا ۇيلەنەيىن دەپ پە ەدىڭ؟ ءجا، بىلجىراقتى قويالىق، ءۇشىنشى شارتىڭدى ايت، شىراق.

— ۇشىنشىدەن، اعاسى، ۇستىڭىزدەگى تونىڭىزدى باسىڭىزداعى قۇندىز قۇلاقشىندى، اياعىڭىزداعى اق پيمانى پروكاتقا بەرە تۇراسىز. امان-ەسەن قايتىپ ورالسام، وزىڭىزگە قايتارامىن...

ۋپراي كەڭك ەتىپ كۇلدى. كۇلدى دە:— مۇمكىن ءىشتانىم مەن ءىش كويلەگىمدى قوسا الارسىڭ...— دەپ مىسقىلداعان.— راسىندا دا، قار قىزىن ايتتىرۋعا باراتىنداي-اق، ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانباق-اۋ.

— ۇلدە مەن بۇلدەگە، اعاسى، تەك قانا باستىقتار ورانسىن دەگەن زاڭ قۇرىعالى الپىس جىل بولدى. ال ءىش كيىمدەرىڭىز ماعان كەڭدىك جاسايدى.

— ەندەشە، بارلىعى دا كەڭدەۋ...

وسى كەزدە ەسىك سىڭسىپ اشىلدى دا، باقىتجان سىعالادى. جىپ ەتىپ قايتا جابا بەرىپ ەدى، ارى-بەرى تەڭسەلىپ جۇرگەن ۋپراي:

— بەرى كەل، ەي،— دەل داۋىستاپ شاقىردى. ءبىرىن-ءبىرى يتەرە تابالدىرىقتان اتتاعاي باقىتجان مەن امانجان، ەسىك كوزىندە قالتيىپ تۇرىپ قالىپ ەدى.— تورگە شىعىڭدار، ۇزىندى-قىسقالى قوقيقازدار،— دەپ ازىلدەگەن بولدى ۋپراي. ەكەۋى بىردەي ادىمداپ كەلىپ، نۇرجاننىڭ جانىنا جايعاستى.

— ۇيىڭىزگە بارساق قوي، ءدال وسىلاي قۇرمەتتەمەس ەدىڭىز،— دەدى امانجان ادەتتەگى شاتاققا قۇمار مورت مىنەزىنە باسىپ. ونىڭ ءسوزىن بولىمشە باسشىسى مۇلدەم ەستىمەگەن.

— ماسەلە بىلاي، جىگىتتەر،— دەپ توتەدەن باستاپ ەدى، باقىتجان دا تىنىش وتىرماي، ءبىر قىسىر ءسوزدى بىقسىتا جونەلدى.

— اعاسى، جاڭا ءسىز ءبىزدى قوقيقاز دەپ وسكاربيت ەتتىڭىز، ونداي قۇس بارىن قايدان بىلەسىز. ايتالىق، مەكتەپتە بيولوگيا، زوولوگيادان مەنەن ارتىق بىلەتىن ءبىر وقۋشى بولماۋشى ەدى. ءالى ەسىمدە...

— ەستەلىگىڭدى تەزدەتىپ ايت، كۇن سۋىق،— دەدى امانجان.

— ... ءالى ەسىمدە، التىنشى كلاستا وقىپ جۇرگەنىمدە „كوشپەلى شەگىرتكە", „كوكقاسقا شەگىرتكە" دەگەن ەكى سۇراق كەلدى. شەگىرتكە، — دەدى ۋپرايعا باجىرايا قاراپ،— وتە مەشكەي بولادى، اعا.

— سەنەن دە مە؟— دەدى امانجان تەك وتىرماي.

— ءسوزدى بولمە، بۇل ساعان قاتىستى ماسەلە ەمەس. ايتالىق، ءبىر ۇرعاشى شەگىرتكەنىڭ ۇرپاعى وزدەرىنىڭ دامۋ مەرزىمىندە 300 كيلوگرامنان ارتىق جاس وسىمدىكتەردى جەيدى ەكەن. شەگىرتكە، جولداس ۋپراۆليايۋششي، جەم تالعامايتىن زيانكەس...

— سوندا قالاي؟— ۋپراي الاقانىن جايا سۇرادى. عاجاپ، نە اشۋلانبادى، نە ۇرىسپادى، قۇرداسىمەي قالجىڭداسىپ وتىرعانداي جايباراقات تا مىقتى جاۋاپ قايتاردى.— سەندەر قوقي قاز، مەن — شەگىرتكە بولعانىم با؟ سول سەن ايتقان التىنشى كلاستا مەنىڭ ۇلىم دا وقيدى. كىتاپتى ۇنەمى داۋىستاپ وقيتىن، سودان ەستىپ ەدىم، قوقيقازدار تاماقتانعان كەزدە ءجيى-ءجيى قارقىلداعان تۇرپايى ءۇن شىعارادى دەگەندى...

— ءبىر دە — نول، اعا، ءسىزدىڭ پايداڭىزعا،— دەدى امانجان.

— ءجا، جىگىتگەر، ويناساق تا ءبىراز جەرگە باردىق،— دەدى ۋپراي،— ماسەلە بىلاي...

— مىقتىلارىم ءسوز ايتسا، باس يزەيمىن شىبىنداپ...

— قاڭتاردىڭ قاقاعان سۋىعىندا شىبىنداماي، سوزگە قوناق بەر،— دەپ باقىتجانعا جەكىپ تاستادى. اناۋ قايتىپ جاعالاسپادى.

— ماسەلە بىلاي...

— اعا،— دەدى باعانادان بەرى ءلام دەمەي وتىرعان نۇرجان.— ساپار ماسەلەسىن ءوزىمىز-اق رەتتەيىك. تەك، جىلى كيىم جاعىن قايتەمىز.

— سەن دە ءبىر قادالعان جەرىڭنەن قان الاتىن بالە ەكەنسىڭ. ءجارايدى، مەنىڭ پيمامدى ال.

ۋپراي اڭگىمە تامام دەگەندەي ورنىنان تۇردى. شاپشاڭ قيمىلداپ ەسىككە بەتتەدى دە، سوڭىنان ىلەسە شىعىپ كەلە جاتقان ءۇش جىگىتكە جالت بۇرىلدى.

— مەن سەندەردى ايايمىن، شىراقتارىم. بۇل ساپار — وتە قاۋىپتى ەكەنىن دە بىلەمىن، امالىم قايسى،— دەپ الاقانىن جايا شاراسىزدىق قالىپ تانىتتى.— سوۆحوزدىڭ مالى قىرىلىپ جاتىر. ءتىس شۇقيتىن ءشوپ جوق. ءۇش جىل قاتارىنان بولعان قۇرعاقشىلىق ەسىمىزدى شىعارىپ جىبەردى. ەگەر ءدال وسىلاي تاعى ءبىر جىل كارىن تىكسە سىرتى تۇك، ءىشى بوق حايۋان قالماس. ونداي جاعدايدا ءبىزدىڭ جەر باسىپ ءجۇرۋىمىز ەكىتالاي.

بارلىعى دابىرلاسا تىسقا شىققاندا قاردىڭ باعاناعىدان ارى ۇدەگەنىن بايقادى. قالىڭ جاۋعان كەزىندە توڭىرەك قارا قۇرىقتانا تۇتاسىپ، كورىنبەي كەتەدى ەكەن. ءاپ-ساتتە-اق قارايعان نارسەنى اق كيىزگە وراپ تاستايدى. ءدال قازىر جەر بەتىندە قارا ءتۇر جوق، مۇقىمى — اپپاق. سول اپپاق لايساڭنىڭ ىشىنە ەنگەن كىسى دە تابيعاتتىڭ ازىرگى بوياۋىنا كوشە جونەلدى. العاشقى قار جاپالاعى نۇرجاننىڭ ۇزىن كىرپىگىنە كەلىپ قونا قالىپ ەدى، ەرىگەن جوق، كىرپىگى قيمىلداعان سايىن، قوسا شوشاڭداپ كوبەلەكشە جابىسىپ تۇر.

دۇنيە جىم-جىرت. قار قىلعىتىپ قويعانداي.

— „قار قىزىن" كورسەڭدەر سالەم ايتىڭدار، ءۇش جىل كەنەزەمدى كەپتىرىپ، قاڭسىتقانى دا جەتەر. ءبىر شالعا وكپەلەيمىن دەپ، مۇقىم ەلدى قىرىپ الماسىن،— دەدى بولىمشە باسقارۋشىسى ويىن-شىنى ارالاس. قۇندىز بوركىن باسىنان جۇلىپ الدى دا، جامباسىنا قاعىپ-قاعىپ، قارىن ءتۇسىرىپ قايتا كيدى.

— „قار قىزى" دەگەن قيسسانى قايدان شىعارىپ جۇرسىندەر وسى. ونداي ەرتەككە قازىر بالا دا سەنبەيدى. ءايدا، نە تۇرىس، كەتتىك،— دەدى امانجان تىقىرشىپ.

— اعا، ءسىزدىڭ ۇيدەن ورازامىزدى اشىپ شىقپايمىز با؟— دەدى باقىتجان.— قاۋىپتى تاپسىرمامەن اتتانىپ بارامىز، مۇمكىن، بۇل اقىرعى ءدامىمىز شىعار...

— قايداعىنى وتتاما!— دەدى ۋپراي.

— وسى كۇنگى جاستار بۇزىلعان...— دەدى نۇرجان مىسقىلداپ.— ال، ساۋ بولىڭىز، اعا. ەندى كورە الماسپىز ءسىزدى. تاڭەرتەڭ ەرتە جۇرەمىز عوي.

— ساۋ بولىڭدار. دەگەنمەن اقىل تاپقان سەندەر مە دەيمىن. كورىنگەنمەن كەڭىردەكتەسىپ ابالاسىپ اۋىلدا جۇرگەنشە، ايدالادا ويحوي دۇنيە كەشىپ، جاندارىڭ تىنىشتالادى. مەنىڭ كۇنىم بولسا مىناۋ، توپالاڭداردىڭ تۇتقىنى بولىپ، ولگەنشە تۇسپەس قامىتتى موينىما ءىلىپ جۇرگەنىم... كەيدە ەكى قولىمدى توبەمە قويىپ، باسىم اۋعان جاققا لاعىپ كەتكىم كەلەدى... ءاي، قويشى، بىرەۋدىڭ مۇڭىن بىرەۋ تىڭداعان زامان با؟..

ۋپراي قولىن جالعىز-اق سىلتەدى دە، جالت بۇرىلىپ جۇرە بەردى. جىگىتتەر اڭ-تاڭ. قاپالاقتاپ جاۋعان قاردىڭ استىندا سۇمىرەيىپ تۇرىپ قالعان.

— ومىردە وسىنداي دا ادامدار بار،— دەدى نۇرجان، ەكى جاعاسى مەن وڭىرىندەگى ۇلپانى قاعىپ.— قاي سوزىنە سەنەرىڭدى، قاي مىنەزىنە كونەرىڭدى بىلمەي دال بولاسىڭ.

— ەكەۋىنە دە سەن، ەكەۋىنە دە سەنبە،— دەپ جۇمباقتادى باقىتجان.

— ال، نە تۇرىس،— دەدى شىدامسىز امانجان.— ءبىزدىڭ ۇيگە كەتتىك.

شىرماۋىق سالىپ اشىتقان بال سىرا بار...

— اۋەلى جول قامىنا كىرىسەيىك،— دەپ ەدى نۇرجان.

— وعان كىرىسەتىن تۇك تە جوق. تراكتورعا وت الدىرامىز دا، قايداسىڭ قار قىزى دەپ اڭىراتىپ قويامىز. ءايدا، جۇرىڭدەر،— ەكى جىگىتتىڭ ەكى جەڭىنەن ۇستاپ دىرىلداتا جونەلدى.

ولاردان باسقا قىبىر ەتكەن جان جوق ەدى دالادا. انشەيىندە، ىربىڭداپ، ارسىلداپ اياققا ورالعى بولار يت-ەكەش يتكە دەيىن ينە جۇتىپ، قىرىلىپ قالعانداي، قارقىلداپ ۇشار قارابايىر قارعالار دا جىم-جىلاس. تەك قانا قار — اسپاندا، جەردە. سول قار مۇحيتىنىڭ ورتاسىندا قالقاڭ قاعىپ، الا جونەلگەن ءۇش جىگىت امانجاننىڭ قوس بولمەلى اعاش ۇيلەرىنە جاقىنداعاندا، الدارىنان اتتى ادام جولىقتى. ساۋىرىنان قارلى سۋ سورعالاعاپ اتتىڭ اق، قارا، قۇلاسىن اجىراتۋ قيىن، قىستاپ جىبەرگەن قاتتى جۇرىستەن ەكى ءبۇيىرى سولىقتاپ، تاناۋى پىر-پىر ەتەدى. ەر ۇستىندەگى ەركەك تارالعى باۋعا اياعىن شىرەنە تىرەپ:

— ۋپرايدى كوردىڭدەر مە؟— دەدى.

— وسى جاڭا عانا ۇيىنە كەتتى،— دەدى نۇرجان.— اسىعىسسىز عوي.

— اكەڭنىڭ اۋزىن... اسىقپاعاندا قايتەم... مال قىرىلىپ جاتىر،— دەدى تۇتىگىپ.

— كىمنىڭ اكەسىن اۋىزعا ۇراسىز؟— دەپ قىرسىقتانا سۇرادى امانجان.

— بارلىعىنىڭ دا... وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن قار يتەرىپ، قويعا تەبىن ارشىپ بەرۋگە ءبىر تراكتور جىبەرەم دەپ ەدى، ءالى جوق. جاڭا ۇيىنە بارسام، تراكتوردى قارمەن كومىپ، بالالارعا سىرعاناق جاساپ بەرىپتى دە، شالقاسىنان ءتۇسىپ، اۋزىنان سۋ اعىپ ماس بولىپ جاتىر.

— وي، ودان شىعادى،— دەدى باقىتجان.— باسە، ءوزى دە، دت-سى دا جوق بولىپ كەتىپ ەدى.

— ال ەندى بار ءۇمىت سەندەردە،— دەدى قويشى جالبارىنا قاراپ.— سەندەر جۇرىندەر. اقىسىن قالتامنان دا تولەيمىن، نارەت تە جاپتىرايىن. اكەسىنىڭ اۋزىن... ەلۋ شارشى شاقىرىم جەردىڭ تەبىنىن ارشىپ بەردى دەپ، قول قويماسام، اتىمدى باسقا قويىڭدار.

— ءبىزدى ايىرتاۋعا پىشەن اكەلۋگە جىبەرىپ قويدى، اعا. ايتپەسە كەلىسەر ەدىك.— نۇرجان سىپايىلاپ جاۋاپ بەرىپ ەدى، اناۋ قامشىسىن ءبىر-اق سىلتەدى دە، بۋى بۇرقىراعان اتىن ەكى وكپەدەن تەبىنىپ قالدى.

— وي، قۇداي-اي، سەندەرمەن قىسىر اڭگىمە قۇرىپ تۇرعاندا بەس-التى توقتى ءولىپ قالدى-اۋ. ۋپرايدىڭ وزىنە مالىن ساناپ بەرىپ، باسىم اۋعان جاققا لاعىپ كەتپەسەم...

قۇيىن-پەرەن شاپقىلاي جونەلدى. ارتىندا بۇرقىراپ قار بورانى قالدى. „مۇنىڭ دا باسى اۋعان جاققا لاعىپ كەتۋ ويى بار، ەرىكتەرىنە سالسا، بۇل اۋىلدا ءبىر ءتۇيىر ادام قالعىسى جوق،— دەپ ويلادى نۇرجان.— سوندا قايدا بارادى؟"

قار تولاستار ەمەس... ۇنسىزدىكتى دە وسى قاردان ۇيرەنۋ كەرەك شىعار...

امانجاننىڭ شەشەسى دۇنيە جۇزىندەگى تۇيىق ايەل ەدى. كوشەدە كەزدەسسە، جوق بولماسا ۇيىنە كىر نەمەسە ۇيىنە كەلىپ سالەم بەرگەنىن، سالەم العانىن ەشكىم ەستىگەن ەمەس. ەرىن ۇشىن بولار-بولماس جىبىرلاتاتىن دا، كوزىنىڭ استىمەن اقىرىن عانا قارار ەدى. ءتىپتى ول كىسىنىڭ ءجۇرىس، تۇرىسى ەپتەپ قورقىنىشتىلاۋ دا بولىپ كورىنەتىن. كورشى-قولاڭمەن دە ونشا ارالاسى جوق، وزىمەن-ءوزى بولىپ، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن قولىنان توقىماسى تۇسپەيتىن. بۇكىل اۋىل-ايماق شۇلىق، قولعاپ، جەيدە، ءشالى توقىتىپ تىنىم بەرمەيتىن. ومىردە كىسىنىڭ كوڭىلىن قالدىراپ كورمەگەن ول ءۇي شارۋاسىنا دا قاراماي، ەلدىڭ ىسىمەن شۇعىلدانىپ وتىرۋشى ەدى. وسى تىم-تىم اق پەيىلدىلىگى ءۇشىن ۇلى — امانجان تالاي رەت ۇرىستى دا، وكپەلەدى دە، ءبارىبىر قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋ قايدا. وسىنداي، جاپادان-جالعىز توقىما توقىعان وڭاشا ساتىندە، الدەبىر ادەمى دە مۇڭلى اۋەندى ىڭىلداپ، اۋىر ويعا بەرىلەر ەدى. قولىنداعى جىپكە كوزىنىڭ جاسى سىرت-سىرت تامىپ، قاي-قايداعىسى ەسىنە تۇسەر ەدى.

امانجاننىڭ اناسى بۇل ەلدىڭ قىزى ەمەس. ايىرتاۋ جاقتان جەر اۋىپ كەلىپتى. سوندىقتان دا ول ايەلدىڭ وتكەنى جايلى، بۇل اۋىلدا ەشكىم دە اشىپ ايتىپ بەرە الماس. ال ءوزى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءومىر-تاريحى تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشقان ەمەس.

ۇلى امانجاننىڭ كىمگە تارتىپ تۋعانىن جان ادام بىلمەيدى. ىشكەرى جاقتان جالاڭاش قوينىنا، كەنگۋرۋدىڭ بالاسىنداي سالىپ اكەلگەن قىزىل شاقا ۇل، بۇگىندە تەپسە تەمىر ۇزەتىن زىڭگىتتەي ازامات بولىپ ءوستى. بىراق شەشەسىنىڭ كەڭ پەيىلىن بەرمەگەن، تىم-تىم قاتال، باسبۇزار تەنتەك. فاميلياسى دا شەشەسىنىڭ اكەسىنە جازىلعان. امانجان ەس بىلگەننەن بەرى اناسىنا جالعىز-اق سۇراق قويعان:— اكەم قايدا؟— شەشەسىنىڭ جاۋابى دا قىسقا بولعان-دى:— سوعىستا ولگەن...

سوعىس دەگەن تالاي دۇنيەنىڭ استان-كەستەڭىن شىعارىپ قانا قويماپ ەدى. سوعىس — تالاي قۋلىق پەن سۇمدىقتى تاس-تالقان ەتتى. ەلدىڭ ءتاۋباسىن ەسىنە ءتۇسىردى. سوعىس سانداعان كۇنانى تۋدىردى، سانداعان كۇنانى اقتادى دا. ايتپەسە 1946 جىلى تۋعان امانجاننىڭ اكەسى قالاي عانا سوعىس جىلدارىندا ءولىپ قالادى. وسىنداي سوعىس تۋدىرعان ءارى تۋدىرماعان، بىراق سوعىسقا سىلتەگەن قيسىنسىزدار ەل ىشىندە كوپ-اق ەدى... سونىڭ ءبىر قۇربانى، وسى سىرىقتاي ۇزىن بويلى، الا كوزدى امانجان-تىن.

ەسىكتەن ءۇستى-باسىن قاعىنا، جوتەلىپ كىرگەن جىگىتتەردىڭ ەسەندەسۋىن ءبىر بۇرىشتا، تۋلاق ۇستىندە ءجۇن ءتۇتىپ وتىرعان ۇندەمەس شەشەي (ەل سولاي اتاپ كەتكەن) ەرنىن جىبىرلاتىپ قانا الدى دا، قايتىپ ءتىل قاتقان جوق.

— ول كىسىگە الاڭداماڭدار،— دەدى امانجان پەشتىڭ يىعىنداعى اعاش كۇبىنى ەپپەن الىپ تۇرىپ.— ول دا ءبىر — قارا تاس تا ءبىر.

ونىڭ بۇل قاتتى ءسوزى نۇرجاندى تىكسىندىرىپ تاستادى. اناسى تۋرالى انايى ءسوز ايتۋ، كورگەنسىزدىك قانا ەمەس، اسا تۇرپايىلىق ەدى. بىراق ۇندەمەس شەشەي ۇلىنا قارادى دا، ءلام دەپ ءتىس جارعان جوق.

ۇشەۋى دوڭگەلەك جوزىنى قوعامداي وتىرىپ، شىرماۋىق ءيىسى مۇرىندى جارعان سارى سىرانى ءبىراز ەڭسەرە ءىشىپ تاستادى.

— راقات ەكەن،— دەدى اۋزىن جەڭىمەن سۇرتكەن باقىتجان.— سارايىم سايراپ قويا بەردى. جولعا ازداپ الا شىقسا قايتەدى ءوزىن...

— قاتقانىڭنىڭ باسى، قاتىپ قالماي ما،— دەدى امانجان.

— شىنىن ايتقاندا، سول ءبىر يت ولگەن جەرگە بارعىم كەلمەيدى،— دەدى باقىتجان.— ون جىل بىرگە وقىپ، بىرگە وسكەن سەندەردى قيمادىم.

— مەنىڭ دە زاۋقىم جوق،— دەدى امانجان.— كۇزدە سەن بولدىڭ عوي، قانداي جەر ەكەن. ەلى ساراڭ دەگەنى راس پا؟

— راس،— دەدى نۇرجان.— كۇزدە ءۇسىپ-جىعىلىپ اۋلىمىزدى ارەڭ تاپقانىمىز. ەندى شەگىنەتىن جەر جوق. ۋادەمىزدى بەرىپ قويدىق.

— مىنا سالقىن سىراڭ باسىما شىعا باستادى،— دەدى باقىتجان.

— ال، راقمەت، قايتايىق،— دەپ نۇرجان ورنىنان تۇردى.— جولعا دايىندالۋ كەرەك. بىلگەندەي-اق تاتەمە مونشا جاعىپ قوي دەپ ەدىم.

— دايىن بولعاندا حابارلارسىڭ، ءبارىمىز دە ۇلى ساپارعا تازارىپ شىعالىق،— دەدى امانجان.

جىگىتتەردىڭ شىعىپ بارا جاتىپ „ساۋ بولىڭىز" دەگەن ءسوزىن ءجۇن تۇتكەن ايەل ەستىمەگەندەي، جاۋاپ بەرمەدى.

نۇرجاننىڭ شەشەسى — جاستاي جەسىر قالعان ادام. ءبىر ۇل، ءبىر قىزى بار. ەكەۋى ءبىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايدى. نۇرجان قارا تورى بۇيرا شاش تا، قارىنداسى كوگىلدىر كوزدى شيكىلى سارى. ونىڭ سىرىن، وسى اۋىلداعى سىپسىڭقايلار سان-ساققا جۇگىرتەدى. بالا كەزىندە نۇرجان تالاي مازاققا ۇشىراپ اشۋلاندى دا. بىردە „ايعاي اپاسىنان" (جۇرت وسىلاي اتايتىن): „مەنىڭ اكەم قايدا؟"— دەپ سۇرادى.

— سوعىستا ولگەن،— دەپ ايعايدى سالا جاۋاپ بەردى. مىڭ دا توعىز ءجۇز قىرىق التىنشى جىلى دۇنيەگە كەلگەن نۇرجان „سوعىستا شەيىت" بولعان قايران „اكەسىن" سودان قايتىپ ىزدەگەندى قويعان. بارىنە دە سوعىستا ولگەندەر ەمەس، سوعىستان امان كەلگەندەر „كىنالى" ەكەنىن، كەيىنىرەك سەزدى عوي.

ال باقىتجاننىڭ مايداننان قارا قاعاز كەلگەن اكەسى وسى اۋىلدا ءتىرى ءجۇر دەگەن لاقاپ ءسوز بار. كىم ءبىلسىن؟ بارىنە دە قۋ سوعىس كىنالى...

„ايعاي اپاسى" مونشا جاعىپ قويعان ەكەن.— قايدا ءجۇرسىڭ قاڭعىرىپ،— دەپ دۇرسە قويا بەردى.

— ءتۇۋ، ەستىپ تۇرمىن عوي، وسىنشا نەگە ايعايلايسىز،— دەدى نۇرجان شەشەسىنە كەيىپ.

— ولگەنىڭ قۇرعىر، اسپان قارعا اينالىپ كەتتى عوي دەيمىن; باس الدىرمادى عوي. الگى قارىنداسىڭ ساباعىنا ارەڭ كەتتى قونىشىنان قار ساۋلاپ. تازا كيىمدەرىڭدى دايىنداپ قويدىم...

— امانجان مەن باقىتجاندى شاقىرا سالساق...

— نەمەنە، شەشەلەرىنىڭ اياعىنا جارا شىققان با ەكەن، جاعىپ بەرسىن مونشاسىن. ءوي، اناۋ „ۇندەمەس شەشەيدىڭ" بويىندا جانى بار دەمەسەڭ، تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن استىنا جىبەرىپ قويعان بالاداي باجىرايىپ وتىرعانى. ۇلى جىندانىپ كەتپەي قالاي ءجۇر.

اناسىنىڭ الا قۇيىن مىنەزىنە ابدەن سىرالعى بولعان ۇلى ۇلپا قاردى ومبىلاپ جۇگىرە جونەلدى.

قار تولاستار ەمەس. اسپان جوق. قاپتاعان قار-شىبىندار عانا.

وسىنداي قالىڭ قار جاۋعان كۇنى ءبىزدىڭ ءۇش جىگىتىمىز اعاشتان قيىپ سالعان مونشادا راقاتتانا جۋىنىپ، ءبىرىنىڭ ارقاسىن ءبىرى ىسىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىردى. قولدارىندا قايىڭنىڭ بۇتاعىنان جاسالعان سىپىرتقى، كۇيىپ-جانعان تاسقا ءبىر باقىر سۋىق سۋدى شاشىپ قالادى دا، لاپ ەتىپ كوتەرىلگەن ىستىققا شىداماي ىرسىلداپ، سابانا جونەلەدى. ىشتەرىندەگى وكپەسى وشپەي، جۇرەگى كۇيمەي سابانا بەرەتىن — امانجان بولىپ شىقتى. انا ەكەۋى „ويباي تۇنشىعىپ ءولدىم"— دەپ ەسىككە قاراي تۇرا بەزدى. ال امانجان بولسا قارا تاسقا اياق-اياق سۋ شاشىپ ءوزىن-ءوزى سارتىلداتىپ ۇرادى-اي. ەسىكتى دالدالاي اشىپ، باستارىن تابالدىرىققا يتشە جاستاپ، تازا اۋا جۇتقان نۇرجان مەن باقىتجان قۇرلىقتا قالعان بالىقتاي سولىقتايدى.

— اكەڭ... جانۇزاق اعاسىنا تارتقان،— دەدى باقىتجان.— قولىنا قولعاپ كيىپ الىپ سابانۋشى ەدى. ول مونشاعا تۇسكەن كۇنى ۇلى-جىڭگىر شاپقىن بولاتىن. ءبىر تۇسكەندە — بەس ساعات تۇسەر ەدى تاس مونشاعا... وتىز بەس رەت سۋسىن الدىرىپ ىشەتىن. جاكەڭنىڭ ون بالاسى مونشا مەن ءۇيى ەكى ورتاسىندا سۋسىن تاسىپ، الا شاپقىن بولىپ جۇرەر ەدى...

— بىلجىراماي جاتىڭدار،— دەدى امانجان ىرس-ىرس ەتىپ.— جالاڭاش دەنەلەرىڭە ىستىق سۋ شاشىپ جەبەرەمىن.

— سەنەن ونداي ەرلىكتى كۇتۋگە.بولادى،— دەدى نۇرجان بەتىن سۋىق سۋمەن شايىپ.— ال قىشۋىڭ قانسا ەسىكتى اشايىن.

— تۇرا تۇر كىشكەنە،— دەدى ارقاسىن قايىڭنىڭ بۇرىمەن وسقىلاعان امانجان. ونە بويى بىلەۋ-بىلەۋ قىزارىپ قالعان ەكەن. قولقانى قاپقان قاڭسىق ءيىس، ىستىق بۋمەن جاعالاسا دالاعا قاشىپ شىعادى. اعاشتان ورگەن الاسا مونشا ءور التاي ەلىنىڭ ەرمەگى سەكىلدى ەدى. تازا جۇرۋىنە عانا ەمەس، سۋىق ءتيىپ تىماۋراتسا دا وسى تاس مونشانىڭ تابىنا جۇگىرەتىن. اينالا تولعان اعاش، كەسىپ-كەسىپ تاسى قىزارعانشا ورتەپ جاعاتىن. شەلەك-شەلەك سۋ تاسىپ، تاسپەشتىڭ ۇستىندەگى تايقازانعا قۇيىپ ىسىتاتىن. كەيدە ۇلكەن كىسىلەر وسى سۋ سارقىلداپ قايناۋعا اينالعان قازانعا — ارشا تاستاپ، جۋىنعاندا سۋدان قوش ءيىس شىعىپ تۇرۋشى ەدى. جارىقتىق، ارشا اتتى قاسيەتتى وسىمدىك ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا دا پايدالى دەسەدى. تۇشكىرىپ، پىسقىرسا بولدى قۋراعان ارشانى ۇگىپ-ۇگىپ گازەتكە وراپ، تەمەكى قىلىپ تارتقان جانۇزاققا جۇرت بەكەر كۇلەدى دە...

— ۋا، راقاتقا ءبىر باتتىم-اۋ،— دەپ، بيىك ساكىدەن قارعىپ جەرگە تۇسكەن امانجان بەتى-قولىن بوساعا جاقتا قۇيۋلى تۇرعان سۋىق سۋمەن جۋىپ، تىرايىپ-تىرايىپ، سالقىن اۋامەن تىنىستاپ جاتقان جولداستارىنىڭ قاسىنا جايعاستى:— جىگىتتەر، كەشكە كينوعا بارايىق،— دەدى باقىتجاننىڭ جالاڭاش قۇيرىعىنان شاپالاقپەن سالىپ قالىپ. سۋ-سۋ الاقان بولبىراپ ءجىپسىپ جاتقان دەنەنى وڭدىرماي ىسىپ جىبەردى بىلەم، بەس ساۋساقتىڭ تاربيعان قىپ-قىزىل تاڭباسى قالدى. اناۋ، ويبايلاپ اتىپ تۇردى.

— وي، اكەڭ... جىندانىپ كەتتىڭ بە، اكري. امانجان قارق-قارق كۇلدى.— نەشاۋا، وكپەلەمەي-اق قوي. كەشكە كينوعا كىرگىزەمىن.

دارداي جىگىت بولسا دا “كينوعا كىرگىزەمىن” دەگەن سوزگە ءماز بولىپ، قۇيرىعىن سيپالاعان كۇيى قايتا جاتتى. وسى ءۇش جىگىت تە ءبىر كۇن قالماي دەدەكتەپ جۇمىس ىستەيتىن. ۋپراي مەن بريگادير قايدا جۇمساسا سوندا بەزەكتەپ ەلپەكتەپ وتىرسا دا، ايلىق تابىستارى الپىس-جەتپىس سومنان اسقان ەمەس. اسپايتىن سەبەبى، قۇرعاقشىلىق ءۇش جىل قاتارىنان بولىپ، جەمشوپ تاپشىلىق جاساۋى. ءبىر ايىر ءشوپتىڭ وزىندىك قۇنى ءبىر سومعا دەيىن باردى. جازى ىستىق، قىسى قاتال بولدى. توپىرلاپ مال قىرىلدى. سوناۋ وسىدان مىڭ شاقىرىم شالعايداعى تىڭ يگەرىلگەن دالادان ارقالاعانداي بولىپ سابان تاسىلدى. وزگەلەردەن گورى قايتا وسى ۇشەۋى تابىستى ەدى. بەس جىل قاتارىنان تەك قانا شىعىندا وتىرعان سوۆحوزدىڭ كەيبىر مۇشەلەرى انشەيىن بوستان-بوس، بەكەر ىستەپ جۇرەر ەدى جۇمىستى. ايدىڭ اياعىندا:— „بەرەسى بولىپ قالىپپىن، اكري",— دەپ، تەمەكى الۋ ءۇشىن ايەلىنە الاقانىن جايىپ، بالانىڭ اقشاسىن سۇرايتىن. وكىمەت سوڭعى كەزدە ءار بالانىڭ باسىنا پوسوبيەنى كوبەيتىپ جاقسى بولدى. اسىرەسە ەر-ازاماتتار جاعى ريزا. „شاماڭ كەلسە تابا بەر",— دەيدى، ايەلدەرىنە. سەلسوۆەتتەن بولماسا، سوۆحوزدان قايىر جوق، تابا بەر..." ال، وبالى قانە، اۋىل ايەلدەرى شاماسىنشا-اق بوسانىپ جاتىر. ءار ۇيدە 7-8 بالا بار.

ءۇش جىگىت بۋى بۇرقىراعان مونشادان شىقتى. قار ءالى جاۋىپ تۇر. كەشكە كلۋبتىڭ الدىندا كەزدەسپەك بولىپ، ءۇيدى-ۇيىنە تارادى.

قار جاپالاقتاپ جاۋىپ تۇر. تولاستار ەمەس. ەگەر تاعى دا ءدال وسى قارقىنمەن ءبىر تاۋلىك جاۋاتىن بولسا، ءسوز جوق، جۇت بولاتىن سىڭايى بار.

كلۋبتىڭ ماڭايىندا ەسىك-تەرەزەدەن سىعالاپ، قار ومبىلاپ جۇرگەن بىرەن-ساران بالالار بولماسا، ەرەسەكتەر جاعى از كورىنەدى. كلۋبتىڭ ءدال ماڭدايىندا جارقىراعان جەتىم شام جارىعىنان قاردىڭ ساۋلاپ، اينالىپ ۇشىپ جاۋعانى انىق كورىنەدى دە، بىلايعى قويۋ قاراڭعىلىققا ۇلاسقان جاعىنان ەشتەڭە اڭعارا المايسىڭ. عايىپ بولعان اسپانعا قاراساڭ عانا، بەتىڭدى جىبىرلاتا قىتىقتاعان قار قيىندىلارىن سەزەسىڭ. كلۋب ماڭىنداعى بەس تيىندارى بولماي، كينوعا كىرە الماي قالعان بالالار، قار كوبەلەكتەرىن تىلىمەن اۋلاپ ءماز بولادى.

نۇرجان ەسىكتەن قاراپ ەدى، ەكى جولداسى تاقتاي ورىندىقتا قايقايىپ وتىر ەكەن، مۇنى كورگەن سوڭ:— كىرە بەر، بەلەت الىپ قويعانبىز،— دەدى. كلۋبتىڭ ىشىندە ۇلكەندەر جاعىنان تىم از، ءومىر باقي كينودان قالمايتىن جانۇزاق پەن قايىرلى ۇستا عانا توڭعا ورانىپ، قاناتقا سۇيەنە قيقايىپ جاتىر. ساحنانىڭ الدىندا ءبىرىنىڭ بوركىن ءبىرى لاقتىرىپ، مويىندارىنا قار سالىپ، شۋلاعان ون شاقتى بالا بار.

— ەي، شيە بورىلەر، شۋلاماڭدار!— دەپ، جانۇزاق قوقيلانعان بولىپ ەدى، ەشقايسىسى پشتۋ دەمەدى دە. كلۋب ءىشى سالقىن. ەسىكتەن ءبىر قۇشاق سۋىق ەرتىپ وسى اۋىلدىڭ ەكى-ءۇش مۇعالىم قىزى كىردى. ينستيتۋت ءبىتىرىپ، ودان كەيىن ەكى-ءۇش جىل جۇمىس ىستەپ ۇلگەرگەن قىزدار ءۇش

جىگىتتەن دە ەرەسەكتەۋ ەدى، ولاردى پالەندەي ءمان بەرىپ قىزىقتاي قويعان جوق. قوڭىر ءتۇبىت شالىلەرىنە جابىسقان قاردى قاعىپ، بوساعا تۇستا از-كەم ايالدادى دا، نۇرجانداردىڭ الدىنداعى ورىڭدىققا كەلىپ قوناقتادى. امانجان جىبىرشىپ تىنىش وتىرماي:

— سالەمەتسىزدەر مە، اپايلار،— دەدى. ىشىندەگى ۇزىن بويلىسى:

— ەسەنبىسىڭ، با-ۋ-ى-ر-ىم،— دەپ نىعارلاي جاۋاپتاستى. بۇدان ارى اڭگىمە بولعان جوق. سەگىز ەرەسەك، ون بالاعا ارنالعان ينديا كينوسى باستالىپ كەتتى...

تەرەزەنىڭ قىراۋى ەرىپ، تەسىك جاسالدى. تۇيمەدەي عانا ارشىلعان اينەكتەن جالعىز كوز سىعالادى. اكە-شەشەسى اقشا بەرمەگەن بالانىڭ قاشانعى ادەتى وسى، قىسى-جازى تەرەزەگە جابىسىپ، تالاسىپ-تارماسا سىعالاپ تۇرعانى. بۇل ۋاقيعا ءۇش جىگىتتىڭ باسىنان دا تالاي وتكەن. امانجان الگى تاناداي تەسىكتى قۇلاقشىنىمەن جاۋىپ، بالانىڭ يت جىنىنا ءتيىپ ەدى، نۇرجان ۇرسىپ تاستادى:

— ءوزىڭ سىعالاعان تەسىك ەدى عوي، قويساڭشى،— دەدى.

— ەي، ۇستازدار،— دەدى امانجان ۇزىنتۇرا قىزدىڭ ارقاسىنان ءتۇرتىپ.— وقۋشىلارىڭا بەس تيىن بەرسەڭدەرشى، وبال عوي.— مۇعالىم-قىزدار ءسوز تالاستىرمادى. بۇل جىگىتپەن داۋلاسىپ بەرەكە تاپپاسىن ءبىلۋشى ەدى، ءلام دەگەن جوق.

سىرتتا الپىس جىلدان بەرى جاۋماعان قار توپەلەپ تۇر.

وسى كۇنى نۇرجان ۇيقتاي المادى. ارى اۋناپ، بەرى اۋناپ، ءتىپتى، جامباسى تالعانداي بولعان سوڭ، شولاق تونىن جامىلىپ تىسقا شىعىپ ەدى، قار تولاس تاپقانىن سەزدى. قاراڭعىدا بىلىنبەدى دە، اسپانعا قاراپ، بەتىن توستى، قار ۇشقىنى تيمەگەن سوڭ عانا:— ساپ بولعان ەكەن،— دەپ شالدارشا ءوز-وزىنەن كۇبىرلەدى. قايتىپ كەلگەن سوڭ دا، كوزى ىلىنە قويعان جوق. قايداعى-جايداعى ەسىنە ءتۇسىپ باسى مىڭعى-دىڭعى بولدى. تورگى بولمەدەن كاپەرسىز ۇيقتاعان شەشەسى مەن قارىنداسىنىڭ پىسىلداعانى ەستىلەدى. بوتەن دىبىس جوق، تالىقسىعان تىنىشتىق. نە زاماتتا بارىپ كىرپىگى ايقاسقانداي بولىپ ەدى، ەسىك سىقىرلاپ اشىلىپ، ۇيگە اپپاق كەبىنى بار قىز كىرگەندەي... تاس قاراڭعى بولمەنىڭ ءىشى جاپ-جارىق بولىپ كەتتى. بوساعاعا سۇيەنىپ ۇندەمەي تۇرعان قىزدىڭ كوزى شىراق بولىپ جانادى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، نۇرجان قورىققان جوق. ءوڭى مە، ءتۇسى مە اجىراتا الماي دەل-سال جاتتى. قيمىلدايىن دەپ ارەكەتتەنىپ ەدى، تىرپ ەتە المادى، ءتىل قاتپاق بولىپ ەدى، جاعى اشىلساشى... اق تەر، قارا تەرگە ءتۇسىپ تەرلەدى. ءتاڭىرىم-اۋ، ءتىپتى وياۋ-اق جاتقان سەكىلدى. انە، قىز تۇر اپپاق بولىپ، مىنە قۇلاعىنا شەشەسى مەن قارىنداسىنىڭ پىسىلداپ ۇيقتاعانى ەستىلدى... عاجاپ! ء„اي"— دەدى، ءۇنىن شىعارا المادى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ بالكىم، قار قىزى دەپ كوكىپ جۇرگەندەرى وسى شىعار. جۇرەگى تۋلاپ، القىمىنا كەپتەلدى. نە ىستەۋ كەرەك؟ ء„اي”— ءۇنى شىقپادى. قوس جانارى شىراق بولىپ جانعان قىز ءالى تۇر بوساعاعا مۇڭايا سۇيەنىپ.

ءولدىم-اۋ دەگەندە قىزدىڭ سىبىرلاعانى ەستىلگەندەي بولدى. „نۇ-ر-ج-ا-ن... سەن كەت بۇل اۋىلدان، مۇلدەم كەت، ماڭگىلىككە كەت... بۇل جەردە ادامدار كوبەيىپ بارادى... ساعان ەركىندىك جوق... ەركىن ءومىر جوق... كەڭىستىككە كەت... ەر مەنىڭ سوڭىمنان... ەر".

ءولدىم-اۋ دەگەندە كوزىن اشىپ ەدى، قاپ-قاراڭعى ءتۇن عانا مەلشيىپ تۇر. ەش نارسە جوق. „ۋھ"— دەپ دەمىن ارەڭ الىپ، الاقانىمەن ماڭدايىنداعى پىرشىعان تەردى ءسۇرتتى. بىراق دالادان سونشالىقتى مۇڭلى، سونشالىقتى ايانىشتى سىڭسي سالعان قىز ءانى تالىپ ەستىلەدى.

الدەقايدان، الىستان قار-قىزىنىڭ بوزداپ سالعان ءانى ەستىلەدى.

 

* * *

 

اينالا اپپاق قار: اق تۇتەك بوران، سەڭدەي سىرەستىرىپ قاساتتاپ تاستاعان اقسىرەۋ كىرەۋكە: قاراساڭ كوز قارىقتىراتىن شاڭقان بەل-بەلەستەر الدەقايدا... الىسقا ءبىرىن-ءبىرى قۋا جارىسادى; ەربەڭ ەتەر تىرشىلىكسىز سالقىن بەدىرەيگەن قارلى ادىرلار ۇلى ءومىر شۋىلىنان بەيحابار — ايقارا جامىلعان اقشاعي كورپەسىن بۇيىعى بۇركەنەدى; تابيعاتتىڭ كۇنى كەشەلەر عانا مازداعان تىرشىلىگىنە مەكەن-جاي بولعان جازيرا جوتالار ءولىم تىنىشتىعىنا بوي الدىرعان دا، دۇنيەنىڭ بار قىزىعىنان ابدەن جالىققان قۇمارپاز ادامنىڭ، جالقى ءسات تالىقسىپ كەتەرىن ەسكە سالعانداي بولادى; كۇن تالاسا شىققاندا وسىنا قايعى جۇتىپ، قار تۇتقىندا جاتقان بەيكۇنا ايازدى ايماپ مىڭ-ميلليون كۇمىس ۇشقىندارىن ساۋلەلەندىرىپ، توعىز قابات تورقا استىندا قالتىراعان جەر-انانىڭ ەرتەڭ تۋار بازارلى شاعىنىڭ ءۇمىت وتىنداي جارقىرايتىن; بۇگىن اسپاندى ساڭىلاۋسىز تۇتاستىرا جاۋىپ تۇرعان قارلى جوتا-قىراتتاردىڭ وسى سۇلۋلىعىن قىزعانعانداي، تارتىپ الىپ تالاق تاستاپتى; كوكجيەك جوق: اسپان دا، بايتاق ءوڭىر دە اق سۇر; جەر جوق، ءبىر وڭكەي بوي سۋىتىپ، جۇرەك مۇزداتار سۇمپايى قار; ەرىكسىز جالىقتىرادى، ەرىكسىز جالعىزسىراتادى، ءجۇز جىلعا ءبىر-اق قارتايتىپ كەتكەندەي قاجىتادى; قۇلازىعان وسىنا ءبىر تۇسكە، ءبىر مىنەزگە قاراپ تۇرىپ، كوڭىلىڭدى ايانىشتىڭ ايازى بۋىپ، بوتاداي. بوزداپ جىلاعىڭ. كەلەدى; بوتاداي بوزداپ جىلاپ تۇرىپ، جاراتىلىستىڭ وسىنشالىق قاتىگەزدىگىنە نالىعانداي الەمدەگى بۇكىل جاقسىلىق پەن جاماندىق اتاۋلىدان بەزىنەسىڭ، اقشا قاردىڭ ورتاسىندا مەڭدەي قارايىپ تۇرعان جالعىز تراكتور — اپپاق داستارقاننىڭ ۇستىندە جورعالاعان قوڭىزداي-اق قاۋقارسىز، بەيشارا.

اۋىلدان شىققاندارىنا ەكى كۇن، بارار جەرى سوناۋ كورىنگەن اق تاۋدىڭ ار جاق ەتەگى — وندا اۋىلدىڭ الا جازداي دايىنداعان پىشەنى بار; سونى تيەپ قايتۋعا بارادى; ولار ۇشەۋ: نۇرجان جانە امانجان مەن باقىتجان.

قار مۇحيتتى قاق جارا ارقىراپ كەلە جاتقان تراكتوردى نۇرجان جۇرگىزىپ وتىر; استىنان ايازدى كۇنگى كوك تەمىردىڭ ىزعارى وتەدى; شولاق قارا تونىنىڭ جاعاسىنا موينىن تىعا ءتۇسىپ، الگى كورىنىستەن كوزىن الماي تەلمىرىپ كەلەدى: ول قارايتىن باسقا ەش نارسە جوق — اينالا اپپاق; ءتىپتى ءبارى ءۇنسىز، قاسات قاردى قاق جارىپ، ءبىر قارقىنمەن ءبىر باعىتتا كەلەدى; دوستارىنىڭ نە ويلاعانىن بىلمەيدى نۇرجان، ايتەۋىر، بوزارعان جۇزدەرى مۇڭعا لايىق، وزگەشە كوندىم، وزگەشە جۋاس، قايتپايتىن ساپارعا اتتانعانداي ايانىشتى حالدە; ال ءوزى بولسا مىناۋ ۇشى-قيىرسىز، ەڭكۋ-ەڭكۋ قارلى ادىرلاردىڭ ۇستىندەگى قىبىرلاپ تىنىش تاپپايتىن ءومىر جايلى، سۋىق قىسىپ ىبىرسىپ قور بولار جەر جايلى، كوزدەن دە، كوڭىلدەن دە شەتتەي باستاعان مۇڭسىز-قامسىز بالالىعى جايلى ويلايتىن شىعار; نەگە ەكەنىن بىلمەيدى; وسى قۋ مەكيەن ايدالادا جاپادان-جالعىز قالىپ قويعىسى; قالىپ قويىپ اناۋ اپپاق كەبىن قاردىڭ ۇستىنە اقپەن تابانداعان قارا پيمانىڭ ءىزىن تاستاپ، ماڭگى تىمىق، ماڭگى سۋىق شەكسىزدىككە، الدىڭعى كۇنى بەلگىسىز بوزاڭ جولعا شىققىسى كەلەدى; مەيلى جالعىزسىراسىن، مەيلى قار باسىپ ءۇسىپ ءولسىن، مەيلى ازىناعان قىسقى ءوڭىردىڭ اش قاسقىرى جەپ كەتسىن — ويىنا العان دەل-سال، ۇيقىلى-وياۋ قاتال دا قايىرىمسىز ساپارعا اتتانسام دەيدى; ويتكەنى سول ءبىر بەلگىسىز دە شەكسىز كەڭىستىككە قار قىزى شاقىرعان.

الپامسا تاۋعا ورلەپ كەلەدى، اق شاعىلدار تاۋسىلار ەمەس، كۇن تۇنگە ويىسا باستادى; اسپان سۇمپايى بۇلتتان ازاتتانا باستادى; ولار ءالى ءلام دەمەستەن توماعا-تۇيىق بوزارىپ وتىر; كوزى وياۋ، كوڭىلدەرى ۇيقىدا; مۇمكىن، ولار اپپاق قاردىڭ ۇستىندەگى كوكتەمگىدەي جاپىراعىن جايعان ءالى جاس، ءالى ارمانشىل، ءارى كۇناسىز كوك ءورىم ءۇش قايىڭ شىعار; قازىرگى ارقايسىسىنىڭ جۇرەگىنەن ساعىنىشتىڭ، وكىنىشتىڭ بەلگىسىز، بۇدان بۇرىن ەش جەردە، ەشقاشان ايتىلماعان مۇڭلى دا سىرلى ءانىنىڭ قالتىراپ بارىپ، سىڭسي ايتىلۋى — سول اقشا قاردىڭ ۇستىندەگى اق قايىڭنىڭ سۇپ-سۋىق جەل تەربەگەندە شىداي الماي جىلاۋى شىعار; ولار بۇل عالامدا تراكتور گۇرىلىنەن وزگە جان جارىلقار ءۇن ەستىپ، كوز سۋىرار قاردان باسقا ەشتەڭە كورىپ، بوي مۇزداتار سۋىقتان باسقا تۇكتى دە سەزىنىپ كەلە جاتپاعانى راس; ىمىرت جابىلعان سايىن وسىنىڭ بارىنەن — اپپاق بولىپ كوسىلگەن كورىنىستىڭ وزىنەن ايرىلدى; ەندىگى مەزەتتە بۇلتتان تازارعان اسپان جۇلدىز تانالارىن تاعىنىپ، سىلانا باستادى; ولار ءبارىبىر ءۇنسىز; اۋىزدارىن اشسا بولدى قىرقىسىپ-توبەلەسە جونەلەتىندەي قاۋىپتى دە قانىپەزەر وتىرىس; اسپانعا قارادى: سانسىز جۇلدىزدار جىمىڭدايدى — ءبىرى سونەدى، ءبىرى جانادى; تراكتوردىڭ جارىعى ءتۇن تۇندىگىن تىلگىلەپ، سوناۋ ويدا بولار-بولماس جىلتىراعانداي ەلەس بەرگەن جەتىم ساۋلەنى ىزدەپ بارادى; سوعان اسىعادى، جامىراپ تابىسقىسى كەلەدى; كوككە قارادى; جۇلدىز اقتى، قايدا تۇسكەنى بەلگىسىز، ايتەۋىر، ولاردان تىم الىس. قارا كوك اسپانداعى جۇلدىزدار جاۋىپ تۇرعانداي سەزىندى. استىنداعى تەمىر قوبديدان وتكەن ىزعار شەكەسىن سولقىلداتقانداي ءتىسى-تىسىنە تيمەي، قالتىراي باستاعان نۇرجان، سول ءبىر ماعىناسىز جانارمەن اناۋ الدىندا بەل-بەلەستەنىپ مىنگەسىپ ۇشتاسا كەتە بارعان اپپاق دۇنيەگە جيىركەنە قارادى. جىلدا، ءتىپتى قىستاي كورىپ، كوز قاشتى بولعان كورىنىسى بولعانىمەن، ءدال بۇگىنگىدەي كوڭىلى سۋىنىپ، كوكىرەگىن ىزعار قارىعان جوق ەدى; دۇنيەنىڭ وسىنشالىق يەسىزدىگىن تۇڭعىش سەزىنگەندەي زارەزەپ كۇي كەشتى. العاش اۋىلدان شىققاندا ەپتەپ جەلىك قىسقانداي بولعان، جاستىق شاقتىڭ كوپ-كوپ الاڭسىزدىعى تاعى دا ءبىر ەسسىزدىككە، مۇڭسىز-قامسىز جازيرا تىرلىكتىڭ جالعىز اياق سوقپاعىنا جەتەلەگەندەي ەدى. ەندى مىنە قار جامىلعان جۇپ-جۇمىر تاۋلاردىڭ تۇتقىنىنا تۇسكەن سايىن سول جىلىمىق كوڭىل، سول جىلىمىق كوڭىلدىڭ شۋاقتارى ايازدا ءۇسىپ ولگەندەي وگەي ومىرگە تاپ بولدى; وتى جوق، پەشى جوق جەل كەۋلەپ، ىزعار بۋعان يەسىز ءۇيدىڭ قوناعىنداي شاراسىزدىقتىڭ شىرماۋىندا قالدى. قاساتتانا باستاعان اپپاق قاردى جارىپ، باعدار-باعىتسىز ارىنداپ كەلە جاتقان دت-57-ءنىڭ قازىرگى ءمىنسىز ءجۇرىسى عانا ەندىتى مەدەت، ەندىگى قۋات، ءۇمىت تەڭىزىن كەشكەن ءۇش جىگىتتىڭ — استىنداعى ارعىماعى-تىن. ەلدەن شىققاندارىنا ەكىنشى ءتۇن، كەشە فاديحا دەگەن اۋىلعا تۇنەپ شىقتى دا، ەلەڭ-الاڭنان ساپارعا قايتا اتتانعان. الدا — قوڭقاي اسۋى.

اسپان ءتوسى شۇرق-شۇرق تەسىك. اي ءالى تۋا قويعان جوق. قاراڭعىلىققا بوي بەرمەگەن ادىر-قىراتتار اعاراڭ تارتىپ، قورقىنىش ۇيالاعان كوڭىلگە ەس بولعانداي. قورقىنىش ۇيالاي باستاعان كوڭىلگە ەس بولعان ول دا ەمەس، سوناۋ توبەدەگى جەتىم جارىق. دت-54 سول ولىمسىرەي جانعان جارىققا قاراي ورشەلەنە ورمەلەپ كەلەدى. ءتۇن مەڭدەگەن سايىن دۇرىلدەگەن ءۇنى دە جەر-كوكتى جاڭعىرتىپ قاتتى ەستىلەتىندەي...

ءۇش جىگىتتىڭ جانارى دا سول جالعىز جارىققا قادالعان. ەندىگى ءۇمىت تە، تىلەك تە سول –جۇلدىزداي جىلتىراعان ساۋلەدە.

دت-54 قايقاڭ قاعىپ توبەگە شىققاندا، ماڭدايىنداعى قوس شامى شاتىرىن قار باسىپ قالعان، اعاش ءۇيدى ءتىنتىپ ءوتتى دە، سولق ەتىپ بارىپ تۇرا قالدى. قار قۇسىپ، سارتىلداعان جىلان باۋىر دوڭعالاقتىڭ ءۇنى ساپ تىيىلدى. نۇرجان تۇتقانى تومەن باسىپ، گازدى ازايتتى دا، ەندى نە ىستەيمىز دەگەندەي، ەكى دوسىنا قارادى. ولار دا وشارىلىپ، ءلام دەمەستەن شاراسىز وتىرىپ قالىپ ەدى. قار باسقان ۇيدەن ەشكىم شىقپادى. تراكتور جايلاپ قانا زىركىلدەپ تۇر. وسى تراكتور ءۇنى جاعالاسىپ، سوزدەرىن ەستىرتپەيتىن بولعان سوڭ، ابدەن ايعايلاپ ۇيرەنگەندىكى مە، نۇرجان قاتاردا وتىرعان امانجاننىڭ قۇلاعىنا دىبىستادى:

— بىرەۋىمىز ۇيگە كىرىپ، ءبىلىپ شىعايىق. قوندىرا ما ەكەن؟— امانجان ونىڭ ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنە ايعايلاعان اۋزىن قولعابىمەن باسا قويدى.

— نەمەنەگە باقىراسىڭ؟ قۇلاعىمنىڭ دابىل جارعاعىن تەسىپ جىبەردىڭ عوي.— جاتىپ كەپ اشۋلاندى. ءدال قارسى الدارىندا، تەمىر قوبديعا قۇيرىعىن قويىپ، موينىن تونىنىڭ جاعاسىنا تىعىپ، پىسىلداپ ۇيقتاعان باقىتجان الگى ايقايعا ويانا قويماعانداي.

ءۇي جاقتان تىرس ەتكەن دىبىس بىلىنبەيدى. ەپتەپ مال ۇستايدى بىلەم، قورا جاقتان قويدىڭ ماڭىراعانى مەن جىلقىنىڭ پىسقىرعانى ەستىلەدى. امانجان قۇلاعىن ءالى شۇقىلاپ وتىر:— ساڭىراۋ بولىپ قالدىم-اۋ دەيمىن.

— نەعۇرلىم كەرەڭ بولساڭ — سوعۇرلىم جاقسى ەستيسىڭ. ساڭىراۋ بولساڭ عانا ساق جۇرەسىڭ،— دەپ كۇلدى نۇرجان. بۇدان سوڭ ەكەۋى دە ساۋساقتارىن ۇرلەپ، قىپ-قىزىل بولىپ قالقايا قاتقان قۇلاقتارىن ۋقالادى.

— مىنا قىستاقتا ءتىرى جان بولسا، كوپ كورگەن قۇلاعىمدى ساعان-اق كەسىپ بەرەيىن، قارنىڭ اشسا قاقتاپ جەرسىڭ،— دەدى امانجان.

— سىعىرايىپ شام جانىپ تۇر عوي.

— ول سايتاننىڭ وتى.

— سەن دە قايداعىنى ايتاسىڭ-اۋ،— دەپ كۇلدى نۇرجان.— كەشە فاديحا تۇرعىندارى ايتقان: ايىرتاۋداعى اسۋدا جالعىز ءۇي وڭاشا تۇرادى دەپ. سول ومارتاشى شال شىعار.

— ولاي دەپ بال اشساڭ بار، ءبىلىپ كەل ءوزىڭ. بالكىم، تۇسىڭە كىرە بەرەتىن پەرىشتە قىز وسى ۇيدە تۇراتىن بولار.

نۇرجان ويلانىپ قالدى. ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي، جۇرەگى جيىرەك سوعىپ، ەلەگىزي باستادى. وسى ءبىر وقيعانى ويدا جوقتا ەسىنە سالعانى. نۇرجاننىڭ جارق ەتىپ جوعالعان ارمان-ادامىن تىرىلتكەندەي بولدى. كۇننىڭ سۋىقتىعى، جولدىڭ قيىندىعى — ءبارى-ءبارى ءيىن تىرەسە كەلىپ، كوڭىلدىڭ جايلاۋىنداعى كوكتەم كورىنىستەردى ءسۇرتىپ، تەپكىلەپ جوعالتقانداي ەدى. ەندى مىنە، ءبىر ساتتە كوكتەم قۇسىنداي قيقۋلاپ قايتىپ ورالدى. ءوڭ مەن ءتۇستىڭ ەكى ورتاسىندا ماۋجىراپ، جالعىزسىراپ جاتىپ تاۋىپ العان قيال-قىزىنان نۇرجان العاشىندا قورقىپ-اق قالعان. ۇمىتقانداي بولىپ ەدى، ەندى، انە، ءتاڭىرىم-اۋ، تراكتوردى اينالىپ، اق كويلەگىن شۇبالتىپ، سىڭسىپ ءان سالىپ بارا جاتقان جوق پا... انە...

— ءان سالىپ كەتىپ بارادى...— دەپ ءوز-وزىنەن كۇبىرلەپ قالدى.

— كىم كەتىپ بارادى؟..— دەدى امانجان رىچاگتى تاس قىپ ۇستاپ، جارتىلاي قىراۋ تۇتقان كابينا اينەگىنە ۇڭىلگەن دوسىنا ۇركە قاراپ.

— ءانىن ەستىدىڭ بە، ءانىن... نەتكەن عاجاپ داۋىس.— تولقي سويلەپ، ورنىنان تۇرا بەرىپ ەدى، ونى امانجان يىعىنان باسىپ وتىرعىزىپ تاستادى.

— وتىر! كوزىڭە قوس كورىڭدى مە؟ الدە جىندانايىن دەدىڭ بە؟ و، نەسى-ەي، لەپىرىپ...

— راس ايتامىن،— دەدى نۇرجان ءۇنى دىرىلدەپ.— بەينە ءبىر ەرتەگىدەي... „وديسسەي" دەگەن كينونى كورىپ پە ەدىڭ؟..

— ءيا، كوردىك دەلىك. ايتپاقشى، 20 تيىندى سەن ءۇشىن تاعى دا مەن تولەپ ەدىم عوي.

— سول كينوداعى توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتاتىن سيقىرلى ءۇن شە؟.. سودان ءبىر دە كەم ەمەس... انە... انە... تىڭداشى! كەرەڭ بولماساڭدار، قۇلاق سالىڭدارشى.

وسىنا سىڭسىعان مۇڭلى ءۇڭدى — جۇمباقتى ءۇندى، سيقىرلى ءاندى نۇرجاننىڭ وزىنەن باسقا ەشكىم ەستۋى مۇمكىن ەمەستىگىن بىلگەن جوق ەدى بەيشارا جىگىت. باقىتجان بولسا قورىلداپ ۇيقتاپ وتىر. كۇننىڭ سۋىعى، قىزدىڭ ءانى، قايدا قونۋ كەرەك دەگەن ۇلكەن سۇراق ونى ەشقاشان دا مازالامايتىنداي...

— تفۋ، اتاڭا نالەت!— دەپ ىزادان جارىلارداي بولىپ وتىرعان امانجان توقىلداپ قاتا باستاعان پيماسىمەن باقىتجاندى تەۋىپ قالدى.— مىنانداي قاقاعان ايازدا قىسىپ بارا جاتقان قانداي ۇيقى ەكەن. تۇر-ەي، ويان!— باقىتجان قور ەتىپ بارىپ بىلدىرلاپ سويلەدى، بىراق سەرگىپ كەتە المادى.

— ساپپاس،— دەدى نۇرجان.— قانداي كوپ جاسار ەكەنسىڭ.

— قويىڭدارشى، اكري، مەن ءبىلىپ وتىرمىن،— دەدى باقىتجان كەرىلىپ.

— اتاڭنىڭ باسى ءبىلىپ وتىرسىڭ...

— جۇرتتىڭ ءبارى سەن سەكىلدى تاسكەرەڭ دەيسىڭ بە. قار-قىزىنىڭ داۋسىن مەن دە ەستىدىم. ادامنىڭ جىلاعىسى كەلەدى ەكەن.

بۇدان سوڭ ۇشەۋى بىردەي سىقسيما تەرەزەسىنەن بولار-بولماس قانا جارىق كورىنگەن كىشكەنتاي ۇيگە ءۇنسىز تەلمىرىپ از-كەم وتىردى. تراكتور ءبىر قالىپتى زىركىلدەپ جۇمىس ىستەپ تۇر. ايدالادا — جاپان دۇزدە مەكەندەگەن جالعىز ۇيدە ادام بار ما، ەگەر بار بولسا ءدال ىرگەسىنە كەلىپ، تراكتور دۇرىلدەپ تۇرعاندا نەگە بىرەۋى شىقپايدى دالاعا. تۇسىنىكسىز. اياز بۋىپ تۇر. باعانا... جولدا بايقاماپتى، ءۇش جىگىت ەندى شىنداپ جاۋراي باستادى. تىستەرى ساقىلداپ، بەزگەگى ۇستاعان ادامداي دت-نىڭ موتورىمەن بىرگە دىرىلدەپ-قالشىلدادى. ال قار استىندا جالعىز كوزى جىلتىراپ جىم-جىرت جاتقان جۇمباقتى قىستاق، جالماۋىز كەمپىردەي جەر باۋىرلاپ، سىر بەرمەيدى-اي...

— ءبىر ءتۇرلى قورقىنىشتى ەكەن، اكري،— دەدى باقىتجان كۇرسىنىپ. باسى ءتىپتى كورىنبەيدى، تونىنىڭ جاعاسىنا تىعىپ العان. انشەيىندە تورتپاق، سەمىز جىگىت قازىر ءبىر ۋىس بولىپ، ءبۇرىسىپ وتىر. ونىڭ بۇل بەيشارالىعى امانجانعا جاققان جوق، اياعىمەن بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ:

— ەي، لاۋقي، سەن „اكري-ماكريىڭدى" قالتاڭا سالىپ ال دا، اناۋ ءۇيدىڭ تەرەزەسىن قاق،— دەدى بۇيىرا سويلەپ.— بار، ۇيقىڭ اشىلسىن.

— باتىرسىڭ عوي، ءوزىڭ بار. شاناعا تيەپ العان زاپاس جانىم جوق. كۇيدىرە بەرمە.— باقىتجان دا تايىنار ەمەس، شاپ ەتىپ بەتىنەن الا ءتۇستى. ەكەۋىنىڭ ەگەسىنە نۇرجان ارالاسقان جوق ەدى. باعاناعى اسەردەن ءالى دە ارىلا الماي، مەڭ-زەڭ بولىپ وتىرعان. ءىس ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقان سوڭ، امالسىز باسۋ ايتتى.

— بەكەردەن-بەكەر ەگەسەسىندەر، جىگىتتەر. قورىقساق — ۇشەۋمىز دە بارايىق. سۋىقتان ءۇسىپ ءولىپ قالماسا، ءتىرى جان بار شىعار.

ۇشەۋى دە وتىرعان ورىندارىن قيماعانداي سامارقاۋ قوزعالا باستادى.

— تراكتوردى وشىرەمىز بە؟— دەدى باقىتجان قيپاقتاپ. ونداعى ويى كابينادان ەڭ سوڭى بولىپ ءتۇسۋ ەدى.

— ازىرشە تۇرا بەرسىن،— دەدى نۇرجان ومبى قارعا سەكىرىپ ءتۇسىپ.— قوندىرماي جاتسا كەرى قايتۋعا تۋرا كەلەتىن شىعار.— كۇيبەڭدەگەن باقىتجاندى ارتىنان يتەرىپ جىبەرگەن امانجان ىلە ءوزى دە قارعىدى. بۇلار توپ-توپ ەتىپ تۇسكەن تۇستىڭ قارى تىزەدەن اسادى ەكەن. ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ەرىپ جۇرە بەرىپ ەدى، ەڭ ارتتا تارتىنشاقتاپ كەلە جاتقان باقىتجان:— ءاي، وسى جۇمباق ۇيىڭنەن قورقامىن. تەرەزەسى سىعىرايىپ، ۇندەمەي قاباتىن يت سەكىلدى جىمسىپ جاتىسى جامان ەكەن... مەن... تراكتوردى كۇزەتە تۇرسام قايتەدى،— دەدى جەلكەسىن قاسي قيپاقتاپ.

— بىلجىراما،— دەدى امانجان ارس ەتىپ.— تەمىردى قاسقىر جەمەيدى.

ءۇيدىڭ ءدال ىرگەسىنە جەتكەندە ۇشەۋى بىردەي قالت تۇرا قالدى. تراكتوردىڭ باياۋ زىركىلىنەن وزگە ءۇن ولگەن. سوناۋ. وۋ. وۋ. ايىرتاۋدىڭ ايىر وركەشى ەكى اراسىنان قىلتيىپ، جارىقتىق جەلىندەگەن اي كوتەرىلىپ كەلەدى سىزداپ. جالعىز ءۇيدىڭ ەس بولار ءيتى دە جوق ەكەن. ءيتسىز ءۇي كوڭىلىڭە ودان ارى قاياۋ سالاتىنداي، ءبىر ءتۇرلى جەتىم، ءبىر ءتۇرلى قوڭىلتاق تا مۇڭلى ەكەن. ايايسىڭ... ايدالادا — اپپاق قاردىڭ تۇتقىنى بولىپ، اداسقان بالاپانداي ءبۇرىسىپ، جەر باۋىرلاپ جاتقان ءمۇساپىر كەسكىنىن كورىپ جانىڭ اشيدى. بۇگىندە، ادام ايعا ۇشىپ جاتقان زاماندا ماڭگى مىلقاۋ تاقىر تاۋلار بار. كىسى اياعى جەتە بەرمەس جەرلەر بار، ەلدەن دە، ۇلى شۋلى ومىردەن دە جەرىپ، ساياق جۇرەر ادام بارىنا يلانۋ دا قيىن. بىراق بار ەكەن... كيىزدەي تۇتاسقان تسيۆيليزاتسيالى ومىرىمىزدە، وسىندايلىق قالتارىستا ۇرلانىپ قالعان تاعى تابيعات، جۇمباقتى ۇيلەر قالعانىنا شۇكىرشىلىك جاسايسىڭ. اتتەڭ، قازىرگى زاماندا اداسىپ ءجۇرىپ، اڭشىنىڭ ۇيىنە تاپ بولعاننان ارتىق باقىت بار ما، ءتاڭىرىم...

باقىتجان بۋىن-بۋىنى دىرىلدەپ شەگىنە بەردى:— قورقامىن، اكري...

— نەدەن قورقاسىڭ، شىراعىم. نەچەگو بوياتسيا!— جەر استىنان شىققانداي بولعان وسى گۇرىلدەك ۇننەن ۇشەۋى بىردەي سەلك ەتىپ، زارەلەرى قالماي شوشىدى. باقىتجان قاتارىندا تۇرعان نۇرجاندى قۇشاقتاي الىپ ەدى. جالت قاراعاندارىندا، تۋرا قىر جەلكەلەرىندە ءتونىپ تۇرعان، اپپاق، ەڭگەزەردەي ارۋاق شالدى كوردى. ەندى-ەندى عانا ىڭىرانا كوتەرىلگەن اي ساۋلەسىن ەمگەن قار وزگەشە جارقىراپ، دۇنيەنىڭ بارشاسىن اق ءسۇت نۇرعا شومىلدىرا باستاپ ەدى. سول... كۇنى جەتىپ ابدەن تولعان ايدىڭ ساۋلاعان ساۋلەسى اپپاق ساقالى جەلبىرەگەن ارۋاق-شالدى اسپان-الەمىنەن اكەلىپ تاستاعانداي ءارى جات، ءارى قىزىقتى دا قورقىنىشتى ەدى. ۇستىندە اق كويلەك، اق دامبال جانە اياعىندا لىپا جوق، تىزەدەن قار كەشىپ جالاڭ اياق تۇر-اۋ دەيمىن. اي استىنداعى اق كۇمىس قاريا ءۇش جىگىتتى دە مىقتاپ تۇرىپ ەستەن تاندىرىپ ەدى. نۇرجاننىڭ وسى ازىردە عانا كوز الدىنان كولبەڭدەپ وتكەن ارۋ قىزى قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا ارۋاق-شالعا اينالىپ-اق كەتكەنىنە قايران قالدى. ساسقالاقتاعان ءۇش جىگىت جارىسا سالەم بەرگەن.

— اسسالاۋماعالەيكۋم!

— اسسالاۋماعالەيكۋم! — اسسالاۋماعالەيكۋم!

ال شال بولسا، سول جالاڭ اياق، جالاڭ باس قار كەشكەن قالپى بۇلارعا جاقىنداپ كەلدى دە، جوق ىزدەگەن ادامداي جۇزدەرىنە ۇڭىلە قارادى.

— زدراۆستۆۋيتە، نەزۆاننىە گوستي...

قارسى الدارىندا تۇرعان شال وزگە پلانەتادان كەلگەن جۇرتشى دا، كوردەن كوتەرىلگەن ارۋاق تا، جالعىز كوزدى جالماۋىز دا ەمەس، كادىمگى ءتىل-اۋزى، قول-اياعى بار ادام ەكەنىنە ەندى عانا يلانا باستاعان جىگىتتەردىڭ وزدەرىن تاستاپ كەتكەن شىبىن جاندارى بويلارىنا قايتا قونعانداي، جادىراپ سالا بەردى. ەڭ الدىمەن باتىلدىق كورسەتكەن باقىتجان بولدى.

— اقساقال، ءسىز ورىستىڭ اقساقالىسىز با؟— شال مىرس ەتىپ كۇلدى دە:

— قايدان كەلەدى؟ قايدا بارادى؟— دەپ سۇرادى. مۇندايدا تىقىرشىپ تەك تۇرمايتىن امانجان:

— اتاشكا، رۇقسات بولسا، ۇيىڭىزگە كىرىپ ءجون سۇراسساق قايتەدى. ماسقارا جاۋراپ تۇرمىز،— دەدى. باعانادان قورقىپ-ۇركىپ، ۇيىنە بەتتەي الماي سارساڭداعاندارى انشەيىن عانا قاۋقايعان شال ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، ەركىنسي باستادى.

— نۋ ي چتو جە،— دەدى شال تاعى دا ورىسشالاپ،— يدەمتە، پوگوۆوريم دوما...

— سەندەر جۇرە بەرىڭدەر، مەن تراكتوردىڭ سۋىن اعىزىپ، ءسوندىرىپ ءبىر-اق بارامىن،— دەدى نۇرجان. قىزىل سيراقتان قار كەشىپ، ۇيىنە بەتتەگەن شالدىڭ ارتىنان باقىتجان تومپاڭداي جونەلدى. امانجان دا ەرە ءتۇسىپ، قايتا قايىرىلىپ كەلدى دە، نۇرجاننىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى:— تراكتوردى سوندىرمەي ايالداي تۇرساق قايتەدى. مىناۋ جالاڭ اياق، جالاڭ باس شالىڭنان قورقايىن دەدىم. ءوزى ءبىر ءتۇرلى... بىلاي قىزىق كىسى ەكەن...

— سەنىڭ دە سەسكەنەتىن ادامىڭ بار ەكەن-اۋ، ۇزىنتۇرا،— دەپ، يىعىنان سالىپ قالدى دا، راقاتتانا كۇلدى. ءوزى موتوردى ءسوندىرىپ، رادياتوردىڭ تىعىنىن اعىتتى. ىپ-ىستىق سۋ بۋى بۇرقىراپ كوبىك قاردىڭ ۇستىنە سارىلداپ قويا بەردى.

— ايتپادى دەمە،— دەدى امانجان وزگەشە كوڭىلسىز قالىپتا.— مەنىڭ جۇرەگىم جىلاننىڭ جۋساعانىن سەزەدى.— قولىن ءبىر سىلتەدى دە، شالدىڭ سوڭىنان كەتتى.

تراكتوردى سوندىرگەن سوڭ، وسىنا اي استىندا اق كەبىنگە ورانىپ جاتقان قارلى ادىرلار جانى جاي تاپقانداي مىزعىپ، ماڭگىلىك تىنىشتىق قۇشاعىندا ماۋجىراعان. جازىعى سۋىق دەمەسەڭ، قىسقى تابيعاتتىڭ قازىرگى كەلبەتى كەرەمەت ەدى. ارۋ-قىزدىڭ ەشكىمنەن يمەنبەيتىن، ەشكىمدى مەنسىنبەيتىن القام-سالقام بەيباستىق ءارى ادەمى ەركىن ۇيقىسىنداي ەدى. اسپانداعى جارىقتىڭ اي مەنەن جەر بەتىن بۇركەگەن سۇپ-سۋىق قاردىڭ وسىنشالىق جاراسىمدىلىقپەن ءتىل تابىسىپ، ءبىر-بىرىنە تەلمىرگەن كۇيى ىشتەي كۇرسىنۋىن كورىپ، ەستىگەندەي ەدى نۇرجان. زىكىر سالعان تراكتور ءۇنى وشكەن سوڭ، باياعىداي ءبىر ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتار سيقىرلى ءان الىستان تالىپ ەستىلگەندەي-ءتىن. بۋىن-بۋىنى بوساعان نۇرجان اپپاق قارعا ەتبەتىنەن ءتۇسىپ، سول ءبىر كۇنشىلىك جەردەن ەستىلگەن مۇڭدى ءاندى تىڭداپ جاتا بەرگىسى كەلەدى. عاجاپ، قار ءان سالىپ جاتقانداي... عاجاپ، قار جانىپ جاتقانداي... نۇرجاننىڭ قۇلاعىنا الدەبىر سىبىر ەستىلگەندەي.

مەن... توڭدىم... مىناۋ...

سۋىق جالعاننان...

ىستىقتىقتان جاۋراعان،

مىناۋ قارلى ولكەدە

مۇزعا اينالىپ قالماعان،

ادامىڭ بار ما، ايت ماعان...

وسى ءبىر سىبىردى، كوزگە كورىنبەيتىن الدەكىم ايتتى ما، جوق بولماسا نۇرجاننىڭ ءوز جۇرەك كۇبىرى مە، بەلگىسىز،— ايتەۋىر، ەستىگەنى راس-تى. شىڭىلتىر اياز سورعان ءجۇزى بوزارعان، وسى قالپىندا قاردان سوققان اققالاداي دەلديىپ قاتىپ تۇر ەدى. جەرتاعانداپ جاتقان ءۇيدىڭ ەسىگى سىقىرلاپ اشىلىپ:— ەي، ايعا باتا وقىپ تۇرسىڭ با، جۇرسەڭشى،— دەگەن امانجاننىڭ ايعايى ەستىلدى.

جۇمباق شالدىڭ ءۇيى جالعىز بولمەلى. كىرە بەرىستەگى سەنەك تاستاي قاراڭعى. نۇرجان ەسىك تۇتقاسىن سيپالاپ ءجۇرىپ ارەڭ تاپتى، قايىستان جاسالعان ەكەن. شۋدا-شۋدا سۋىق ونىمەن جاعالاسا ىشكە ەنىپ، تورگە دەيىن ورمەلەپ باردى دا جىلۋعا اينالىپ جوق بولدى. بورەنە ءۇيدىڭ ءىشى دالادان جاۋراپ كىرگەن ادامعا ىستىق بولىپ سەزىلگەن. ءۇي سىلانباعاندىقتان دوڭبەك-دوڭبەكتىڭ اراسىنا تىعىلعان مۇك ساپسيا شىعىپ، مۇرىنعا قاڭسىق ءيىسى كەلگەندەي بولادى. قابىرعاعا اڭنىڭ تەرىلەرى ءىلىنىپ، بۇعىنىڭ شاڭىراقتاي سالالى ءمۇيىزى قاعىلعان. تاقتايدان قيىپ جاساعان نار، ناردىڭ تۇسىندا قوس اۋىز مىلتىق، وقشانتاي، پاتروندارى كوگەندەلگەن بىلعارى بەلبەۋ، ءدۇربى، اڭشىنىڭ تاعى باسقا كەرەك-جاراقتارى ءىلۋلى تۇر. كىرە بەرىستەگى وڭ جاق بۇرىشتا اعاش ساندىق، ونىڭ ۇستىندە ولىمسىرەي جانعان ماي شام، ال قابىرعاعا تاقتايدان دولبارلاپ جاساعان سورە قاعىلىپ، ازىن-اۋلاق ىدىس-اياق قويىلعان. ال سول جاق بۇرىشتا اۋزىنان شوق اتقىلاپ، ەكى ءبۇيىرى قىزارعان تەمىر پەش ورنالاسىپتى. تەمىر پەشتىڭ ار جاعىندا قالىڭ تاقتايدان ورىندىق جاساپ ورناتقان. ءبىزدىڭ ەكى جىگىتىمىز سول اعاش ورىندىقتىڭ ۇستىندە سوتتالۋعا كەلگەندەي قاز-قاتار ءتىزىلىپ وتىر. قوڭىرقاي تارتقان ءۇيدىڭ قازىرگى سىقپىتى ەرتەك سەكىلدى، الا كولەڭكە تارتىپ وزگەشە ءبىر جۋاس كۇيگە شاقىرادى-اي.

شال ءار نارسەنى شۇقىلاپ: تەمىر پەشكە ۇستەپ وتىن سالىپ، شامنىڭ مايىن جاڭارتىپ، پەشتىڭ ۇستىنە قۇمانعا شاي قويىپ، تۇنگى تىنىشتىعىن بۇزعان توقىلداق قوناقتارىنا نازار اۋدارماي ءجۇرىپ الدى. امانجان شىداي المادى بىلەم (شىدامسىزدىق ونىڭ تۋاسى قاسيەتى ەدى)— ھم... ھم،— دەپ جوتكەرىندى.— ا-ا-تا! سۋ بار ما ەكەن بۇل ۇيدە؟ شولدەپ وتىرعانىم...

شال ۇندەگەن جوق. ناردىڭ ۇستىنە جايعاستى دا، بەس جاعىندا ءىلۋلى تۇرعان بەلبەۋدى الىپ، پاتروندارىن ءبىر-بىرلەپ سۋىرا باستادى. ىشىندە وعى جوق بوستارى بولۋ كەرەك.

— اتا! شولدەدىم!— دەپ امانجان ايعاي سالعاندا عانا جايباراقات باسىن كوتەرىپ تىلگە كەلدى.

— ساڭىراۋ ەمەسپىن، نەگە باقىراسىڭ؟ سۋىقتان ءۇسىپ ولەيىن دەپ وتىرىپ ءشول قىسسا نە داۋا. ەسىك الدىنا شىق تا، قاردان كوسىپ الىپ اساي بەر.

تاعى دا ۇنسىزدىك ورنادى، ءۇش جىگىت سىرتقى كيىمدەرىن شەشپەستەن وتىر ەدى، پىسىناپ تەرلەي باستادى. شال بوس پاتروندارعا كاپسۋل سالىپ، بىتىرلاپ وزىمەن-ءوزى، بۇل ۇيدە وزىنەن باسقا ءتىرى جان بار-اۋ دەپ ەلەمەيتىڭدەي. تەمىر پەش ۇستىنە قويعان شاينەك قاقپاعىن قاققىلاپ قايناي باستادى. ءتىپتى، شىداي المادى بىلەم، جىگىتتەر شولاق قارا توندارىن امالسىزدان جاسقانا شەشتى. قاقاعان سۋىقتا ۇيقى باسا بەرەتىن باقىتجاننىڭ بۋىن-بۋىنى بوساپ، دەنەسى بالقىپ قالعي باستاپ ەدى. ءۇي يەسى ءتىپتى ءيتپىسىڭ، كىسىمىسىڭ دەمەگەن سوڭ، قانشا ءتوزىمدى بولسا دا شىداماپ ەدى، نۇرجان:— اتا، جول سوعىپ شارشاپ كەلىپ ەدىك. رۇقسات ەتسەڭىز، جاتىپ دەم الساق...

— پوجالۋستا،— دەدى شال. امانجاننىڭ شىدامى شارت سىندى. الباستىسى ۇستاپ ورنىنان اتىپ تۇرعان.

— قايدا ۇيقتايمىز؟! ءجونىڭىزدى ايتپايسىز با؟ الدە... وسىلاي ۇندەمەس ويناپ وتىرا بەرەمىز بە؟..— شال سامارقاۋ قيمىلمەن باسىن كوتەردى.

— نەمەنەگە كەرگيسىڭ-ەي، جىگىتىم؟ وتىرعىڭ كەلمەسە ەسىك انە، سىرتىنان جاپ، ءجونىڭدى تاپ. مەنىڭ ءشوبىمدى اكەلەتىندەي بۇلداناسىڭ عوي. الدە، قۇس توسەك بەرەيىن بە. قيسايا كەتىڭدەر وتىرعان جەرلەرىڭە.— امانجان قاسىنداعى نۇرجاننىڭ قۇلاعىنا „مىناۋ ءبىر يت شال عوي" دەپ سىبىرلاعان ەدى اناۋ ەستىپ قالدى.

— نە بالتاي! وسى كۇنىڭە زار بولارسىڭ،— دەپ ورنىنان جاس بالاداي سەكىرىپ تۇردى. جىگىتتەر ساسىڭقىراپ قالعان. ناردان سەكىرىپ تۇرعان شال، قاقپاعىن قاققىلاعان قۇمانعا شىت دوربادان شىمشىپ الىپ شاي سالدى. ءدال ورتادا قاراعايدىڭ تۇبىرىنەن كەسىپ ورناتقان دورەكىلەۋ جوزى بار ەدى، داستارقان جاساي باستادى. جالعىز ىدىس، جالعىز قاسىق، ءبىر ءتىلىم نان، سۋىعان ەلىكتىڭ ەتىن اكەلىپ قويدى. بۇدان سوڭ اسىقپاي، بابىمەن قۇيىپ جالعىز ءوزى شاي ىشە باستاعان. ىشىندەگى ەڭ اشقاراعان باقىتجان قالعىپ-شۇلعىپ وسى كورىنىستى بايقاعان جوق-تى. ال كەشەدەن اش ەكى جىگىت سىلەكەيلەرى شۇبىرىپ، جىندانا جازداپ ارەڭ-اق وتىر.

امانجان:— شايعا شاقىرمايسىز با. ازاننان بەرى ءنار تاتقان جوقپىز.

شال:— اكەڭنىڭ ۇيىنە كەلە جاتقان جوقسىڭ، جول ازىعىندى الا شىقپادىڭ با؟

امانجان:— ەر ازىعى مەن ءبورى ازىعى جولدا دەۋشى ەدى اتامىز قازاق... دەپ وسپاقتادى.

شال:—: ال مەن... ءتىپتى دە قازاق ەمەسپىن. مەنىڭ ۇلتىم جوق.

امانجان:— ونى ءوزىم دە سەزىپ ەدىم،— دەپ كەكەتتى.

نۇرجان:— ۇلتى جوق ادام بولۋشى ما ەدى...

كەرجاقتار سەكىلدى قۇلاقپاستاعى شايدى كىشكەنتاي شىنى تاباقشاعا قۇيىپ، سۋىتىپ ىشەدى ەكەن،— كىم ەكەنىمدى سەزىپ وتىرعاندارىڭ راس بولسا، كىسى باسى بەس سومنان اقشا تولەڭدەر جامباس اقىعا.

امانجان ىسقىرىپ جىبەردى:— ماسساعان بەزگەلدەك. قۇدايى قوناقتان جامباس اقى العان جامان ىرىمدى قاي قازاقتان كورىپ ەدىڭىز......بەس سوم... پم...

شال:— مەن قازاق ەمەسپىن دەپ قازاقشا ايتتىم عوي، ۇعار كىسىگە. تاك، چتو گونيتە پو پيات رۋبلەي،— دەپ ورىسشاعا باستى. مۇدىرمەي تازا سويلەيدى ەكەن. ەندى اڭگىمەگە نۇرجان ارالاسا باستادى:

— قازاق بولماساڭىز دا، ايتەۋىر، ادامسىز عوي. ءشوپ اكەلۋگە كەتىپ بارا جاتقان بىزدەردە سوقىر تيىن بولۋشى ما ەدى. قيناماڭىز، اقساقال، تۇرعان بويىمىز وسى. ەلگە يەك سۇيەپ ۇيرەنگەندىك عوي،

ايتپەسە ازىق-اقشاسىز ساپارعا شىعار ما جولاۋشى.— ۇققان ادامعا نۇرجاننىڭ بايىپتى ءسوزى، مايدا قوڭىر ءۇنى ادەمى-اق ەستىلىپ ەدى.

امانجان:— قۋالاساڭىز قۇمالاق تۇسپەيدى بىزدەردەن. ويتكەنى ءبىز تاڭ اتقالى اشپىز.

— ەندەشە، اياعىڭداعى پيماڭدى شەشىپ بەر. جاڭا ەكەن،— دەدى شال نۇرجاننىڭ اياعىنا قىسىق كوزىن سىعىرايتا قاداپ.

انا ەكەۋى ءتىپتى تاڭ قالدى. باقىتجان اعاش بورەنەگە باسىن سۇيەپ، قورىلعا باسىپ ەدى.

— ماسساعان بەزگەلدەك،— دەپ امانجان تاعى دا ىسقىرىپ قالدى.— اقساق ءيتتىڭ كوڭىلى ار جاقتا.— بۇل ءسوزى ارتىق ەكەنىنە ارتىنان وكىڭدى.

— پودونوك!— دەپ ايعايلادى شال. كوزى شاتىناپ، قولى-باسى دىرىلدەپ كەتتى.— ءتىلىڭ تىم-تىم ۇزىن ەكەن، جارتىسىنان ايرىلىپ قالىپ جۇرمە.— ەندى امانجان ودان ارى شىداس بەرمەگەن. ءوزى دە قانى قايناپ ارەڭ جاتىر ەدى، ارس ەتىپ اتىپ تۇردى.

— مەن ساعان پادونەكتى كورسەتەيىن، قاقباس!— وزىنە ارىستانداي اتىلعان ەڭگەزەردەي جىگىتتى شال تۇرعان ورنىنان قوزعالماي توسىپ الدى دا، جۇمسالا بەرگەن ءداۋ جۇمىرىقتان ساپ ەتىپ ۇستاپ بۇراپ قالدى. وڭ قولىمەن امانجاننىڭ شىقشىتىنان ادەيىلەپ ۇردى. اۋىر سوققى وڭدىرماي تيگەندە شالقالاپ بارىپ، ۇيقتاپ جاتقان باقىتجاننىن ۇستىنە بىلش ەتىپ قۇلادى-اي... باقىتجان شوشىپ وياندى:— بۇل نە شۋ، اكري. ءتۇۋ-ءتۇۋ ۇيقتاتپادىڭدار عوي.— نۇرجان دا ساسقالاقتاي ورنىنان تۇرا بەرىپ ەدى، شال شاپشاڭ ۇمتىلىپ بارىپ، قوس اۋىزدى مىلتىقتى الىپ وڭەشىن ۇڭىرەيتە وپىر-توپىر بولعان جىگىتتەرگە كەزەنىپ تۇرا قالدى.

— ا پۋكا، نە دۆيگايتەس س مەستا! شۇرىپپەنى باسىپ قالسام، شۇرەگەيدەي تىپىرلاپ جان تاپسىراسىڭدار.— نۇرجانعا الايا قاراپ بۇيىردى.— شەش اياعىڭداعى پيمانى!

الدىنان ادام ەمەس، ايۋ تۇرسا دا سەسكەنبەيتىن امانجان: „اكەڭدى، وسى شالدىڭ قولىنان ولسەم ارمانىم جوق",— دەپ تەپسىنە تۇرا ۇمتىلىپ ەدى، ونى نۇرجان يىعىنان باسىپ توقتاتىپ تاستادى. ال ىشىندەگى سۋ جۇرەك باقىتجاندا ەس جوق، كوزى باقىرايىپ، بەرىلدىم، جازدىم-جاڭىلدىم دەگەندەي، ەكى قولىن بىردەي كوتەرىپ بەزەكتەيدى.

— اتا...، تونەت... اقساقال، مەنىڭ پيمامدى دا قوسا الىڭىز، الىڭىز دا شىبىن جانىمدى قالدىرىڭىز.— جىلامسىراپ اياعىنداعى تابانداعان پيماسىن شەشە باستاپ ەدى، شال قىرجىڭ ەتىپ:

— سەنىكى... توڭعان سيىردىڭ سيراعىنا كيگىزۋگە دە جاراماس،— دەدى.

نۇرجان:—اقىلعا كەلسەك قايتەدى، اقساقال؟..

شال:— ماعان اقىل كەرەگى جوق، اق قار، كوك مۇزدا كيەتىن سۋ جاڭا پيما كەرەك.

نۇرجان:— ءوزىڭىز ويلاڭىزشى،– دەدى ابىرجىپ،— مىنا تۇكىرىك جەرگە قاتىپ تۇسەتىن سار ايازدا جالاڭ اياق تراكتور ايداۋ مۇمكىن بە؟ بۇل دەگەنىڭىز بۇرىن-سوڭدى بولماعان جازانىڭ اۋىر ءتۇرى عوي. ءبۇيتىپ قيناعانشا اتىپ ولتىرە سالىڭىز. ال ءسىز قىزىعىپ وتىرعان پيما ءتىپتى دە مەنىكى ەمەس. |

شال:— ءبىر ۇلكەن باستىقتىكى ەكەنىن ءوزىم دە ءبىلىپ وتىرمىن. سەڭدەر سەكىلدى سۋمۇرىندارعا مۇنداي بايلىق قايدان كەلسىن. جالاڭ اياق قالام دەپ قينالما، ەسكىلەۋىن تاۋىپ بەرەمىن.— مىلتىعىن وقتاعان كۇيى جاناسالاپ بارىپ، داڭعاراداي اعاش كەبەجەنى اقتارىستىرىپ، كونەتوز، ءبىر اق، ءبىر قارا پيما تاۋىپ الدى. سودان سوڭ;— ءما، اياعىڭ وسىدان دا جاۋرامايدى،— دەپ لاقتىردى. نۇرجان پيماسىن امالسىز شەشىپ، ول دا شالعا لاقتىردى. ەكى جاقتى ايىرباس مۇنىمەن دە تىنعان جوق ەدى.

— ەڭدى الماعان نەڭىز قالدى، ا-ا-ق-ساق-ال،— دەپ ادەيى ەجىكتەپ قيقارلانعان امانجانعا شال:— سەنىڭ ساعاتىڭ،— دەدى قىسىق كوزىن كۇلىمسىرەتىپ.

امانجان بۇل ءسوزدى ەستىگەندە جىندانعان ادامداي قارق ەتىپ كۇلدى. كۇلدى دە:— ءما، ءما، مىنانى الاسىڭ،— دەپ ەكى بارماعىن بىردەي شىعاردى. شال، قولىنداعى مىلتىقتى سارت-سۇرت وقتاعان بولدى دا، قاماۋداعى ارىستانداي الپارىسقان امانجاننىڭ تۋرا ماڭدايىنان كوزدەدى. باقىتجاندا جان قالمادى، زار ەڭىرەپ شىرىلداپ، قاسارىسا قاسقايىپ، الدىنداعى اۋزى ۇڭىرەيگەن مىلتىقتان قايمىقياي جۇرەلەپ وتىرعان جولداسىنىڭ اياعىنا باس ۇردى.

— بەر، بەرە سال، ويباي باستان قۇلاق ساداقا. ۇيگە بارعان سوڭ ءوز ساعاتىمدى بەرەيىن ساعان... امانجاننىڭ قولىنان شوپىلدەتىپ ءسۇيىپ ءجۇر. مىناۋ ۇيرەك اتاتىنداي قوس اۋىزدى كوزدەگەن شالمەن ءدال قازىر شاتاقتاسۋدىڭ بەكەرشىلىك ەكەنىن نۇرجان دا ۇقتى. ىڭعايى كەلىپ جاتسا ارتىنان كورەر، بىراق وسى ساتتە شەگىنە تۇرۋى كەرەك:— بەرە سال،— دەدى ول دا دوسىنان ءوتىنىپ.— بەرە سال.

— ءوي، وڭشەڭ عانا قويان جۇرەك قورقاقتار!— دەپ، ءتىسىن شاقىر-شۇقىر وت شىعارا قايرادى دا، بىلەگىندەگى ساعاتىن شەشىپ شالعا شىرقاتتى. اناۋ ەت قاقشىعان توبەتتەي قاعىپ الىپ ەدى.— يتكە دە تەمىردىڭ كەرەگى بولعانى دا... تراكتوردىڭ سۋىن اعىزبايىق دەپ ايتتىم باعانا. ەندى، مىنە، جالماۋىز شالدىڭ تۇتقىنى بولىپ، اجداھانىڭ الدىنداعى كوجەكتەي جاۋتاڭداپ وتىرعانىمىز. بۇل دەگەنىڭ ناعىز قوڭقايشىلدىق.

شال ەلەڭ ەتىپ قالدى. امانجانعا تەسىلە قاراعان كۇيى قولىنداعى شوشايتقان مىلتىعىن سۋسىتىپ تومەن ءتۇسىردى.

— شىراعىم، „قوڭ-قاي" دەگەن ءسوزدى كىم ايتتى ساعان؟— دەدى اسا ءبىر تاڭدانىسپەن.

— شەشەم ايتىپ وتىراتىن. ەرتەرەكتە ءبىر قوڭقاي اتتى وڭباعان ادام ءومىر ءسۇرىپ ەدى دەپ...

— شەشەڭنىڭ اتى كىم ەدى؟

— وندا شارۋاڭ بولماسىن.

— قىزىق،— دەدى شال باسىن شايقاپ.— وتە عاجاپ نارسە... دەگەنمەن مەن ۇيگە كىرگىزبەگەنىمدە باياعىدا قيلارىڭمەن قاتىپ قالار ەدىڭدەر.

— تاماق ىشپەگەن ادامدا قۇمالاق بولۋشى ما ەدى،— دەدى امانجان. قارۋلى دا سالالى ساۋساقتارىمەن بەت-اۋزىن ىسقىلاپ تاعات

تاپپادى. شالدىڭ وڭگەرە ۇستاعان مىلتىعى بولماسا، الدەقاشان يتشە جۇلقىلاسا كەتەر ەدى. امال جوق... نۇرجان ءارى-ءسارى ويدا.. باعاناعى ءبىر سىبىر تاعى دا ەستىلگەندەي بولدى...

ىستىق كۇندە جاۋراعان،مىناۋ قارلى ولكەدە، ولىگى كىمنىڭ قالماعان...

— اتا، ءسىز كىمسىز؟!— دەدى ساڭق ەتىپ. داۋسى وزگەنى قويىپ وزىنە دە جات ەستىلدى. ەكى جاقتى شيەلەنىس ەپتەپ سايابىرسىعان سوڭ، باقىتجان قالعي بەرگەنى سول ەدى، ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ەستىلگەن زور ۇننەن شوشىپ وياندى. شال ۇندەگەن جوق.

— سەن كىمسىڭ؟!— دەپ الگى وقىس سۇراقتى امانجان دا قايتالادى. اڭگىمەنىڭ مانىنە ەندى عانا تۇسىنگەن باقىتجان:— ول كىسى يكس،— دەدى ەسىنەپ. شال مىلتىقتى شەگەگە قايتا ءىلدى دە، ورنىنان تۇردى. قىزۋى قايتا باستاعان تەمىر پەشكە ءبىر-ەكى جاڭقا وتىن تاستادى.

— كورىپ وتىر ەمەسسىڭدەر مە،— دەدى وت ۇرلەپ جۇرەلەگەن قالپى.— ەكى قول، ەكى اياعىم بار، كوزىم جاقسى كورەدى، قۇلاعىم قاقاسىز ەستيدى، بالكىم، كىسىگە ۇقسايتىن شىعارمىن.

— تەك جۇرەگى عانا جوق...— دەدى امانجان.

— جۇرەك دەگەنىڭىز، قول باسىنداي ەت پە، شىراعىم.

— بىراق، اتا، سول قول باسىنداي ەتكە بۇكىل جەر شارى سىيىپ تۇرعان جوق پا.— نۇرجاننىڭ بۇل ءسوزى شالعا اسەر ەتتى بىلەم، ويناعانداي كوز قيىعىن تاستاپ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا:

— ادال ەكەنسىڭ، جىگىتىم،— دەدى.— مىناۋ ەكەۋىنەن دە سەن كوبىرەك ازاپ شەگەرسىڭ.

— ءسىز نەشەدەسىز، اتا؟— دەدى نۇرجان ەكەۋ اراداعى سۋىقتىق ازداپ سىنعانداي بولعان سوڭ.

— جەتپىستىڭ جەلكەسىنە مىندىك.

امانجان ىسقىرىپ جىبەردى. باقىتجان:— ول دا عاجاپ ەمەس، اكري،— دەپ ەسىنەي كەرىلدى.— قازىر ەركەك بوسانىپ، ەسەك ەسەپ شىعارىپتى دەسە دە تاڭدانۋعا بولماس.

شال الدەنەسىن ۇمىتقانداي دالاعا شىعىپ كەتتى. سول باياعى قالپى — كويلەك-دامبالشاڭ، اياعىنا ەشتەڭە كيمەدى. وسى ءبىر ساقالى ءوڭىرىن جاپقان قاپساعاي شال ءۇشىن مىناۋ تابيعاتتىڭ قىسى، جازى — ءتىپتى ءتورت مەزگىلى بىردەي سەكىلدى ەدى. وسى جاسىنا دەيىن قىڭق دەپ اۋىرماعان، توڭىپ-جاۋراۋ دەگەندى بىلمەيتىن، ورمانداعى اڭ ەكەش اڭ سەكىلدى عاجاپ ادام ەدى. ەلمەن ارالاس-قۇرالاسى جوق، قورشاۋدان قاشىپ شىققان بۇعىداي ساياق عۇمىر كەشتى. سوناۋ اپپاق كەڭىستىككە بارار جول مەن ىزىڭ-شۋ، قىم-قۋىتتى ءومىردىڭ ەكى ورتاسىندا شەكارا، بەكەت ىسپەتتى، مىنە جارتى عاسىر، وسى جامان ۇيىندە جاپادان-جالعىز تىرشىلىك قۇرۋدا. قىستا اڭ اۋلايدى، جازدا ومارتا ۇستايدى. ءبىر قىزىعى، وسىنا جەتىم شال ۇستاعان اڭنىڭ تەرىسىن اۋدان، ءتىپتى وبلىس باسشىلارىنىڭ ۇستىنەن، ال جەسەڭ ءدامى اۋزىڭنان كەتپەيتىن بالىن ارقايسىسىنىڭ ۇيىنەن كورۋگە بولار ەدى. شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن باستاپ قوعام ءۇشىن، وزگە بىرەۋلەر ءۇشىن شىرپى باسىن سىڭدىرىپ كورمەگەن قوڭقايدا ەڭبەك كىتاپشاسى دەگەن اتىمەن جوق-تى. ەشبىر جەرگە ءوتىنىش جازىپ جۇمىسقا تۇرعان ەمەس; ەشقاشان دا جينالىسقا قاتىسىپ، ءتىپتى ۇيلەنۋ، شىلدەحانا سەكىلدى جيىن-تويدا بولعان ەمەس. 

وسى ەلدىڭ تويىن قويىپ، توپىراقتى ولىمىنە قاتىسپاعان كاڭعىباس قوڭقايدا ءدىن، يدەيا، ءبىر نارسەگە سەنۋ سەكىلدى ۇلكەن ۇعىمدار اتىمەن ادا — وزىمەن-ءوزى، وقشاۋ ءومىر ءسۇرىپ جەتپىستەن اسىپ بارادى. كولحوزداستىرۋ، ۇلى وتان سوعىسى، تاعى باسقا ساياسي ناۋقاڭدار، جالپاق ەلدىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپ، ۇلى مەرەكەلەر، ءسۇيىنشىلى قۋانىشتار قوڭقاي ءۇشىن بەس تيىندىق قۇنى جوق — انشەيىن ەرىككەننىڭ ەرمەگى-سىندى دۇنيەلەر ەدى. ەس بىلگەننەن بەرى شىنداپ جىلاپ، نە راقاتتانا كۇلىپ كورمەگەن; مىناۋ ومىردە بار-جوعى بەلگىسىز قۇرىپ بىتۋگە اينالعان، سيرەك كەزدەسەتىن اڭ سەكىلدى تىرشىلىك كەشكەن بىرەۋ ەدى... ال ول ءۇشىن دە بىلايعى ادامزاتتىڭ بار-جوعى قاجەتسىز، ءوز قارا باسىنىڭ اماندىعىن تىلەگەن قىزىق كوزقاراستاعى كىسى. ءبىز كوپ ايتا بەرەر گۋمانيزم، رۋحاني بايلىق، ادامداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى، ء„بىرىمىز — ءبارىمىز ءۇشىن، ءبارىمىز — ءبىرىمىز ءۇشىن” دەگەن ۇران، قوعامنان، ورتادان تىسقارى ءومىر سۇرە الماۋ ۇعىمى ءبار-ءبارىن تارك ەتىپ، ءوز جانىن دا ساقتاپ، اشتان ءولىپ، كوشتەن قالماي كەلە جاتقان جۇمباقتى ادام ەدى. ەڭ قىزىعى، وسى قوڭقاي، ەشقاشان دا ۇلكەن ومىرگە بارىپ، ادامداردى كىسىنەپ ىزدەمەيتىن، قايتا سول ادامدار قوڭقايدىڭ ۇرلىق ءومىرىن قىزعانعانداي وزدەرى قۋىپ كەلىپ، تىنىشتىعىن بۇزار ەدى... ەندى مىنە، سويتالداي-سويتالداي ءۇش جىگىت قاراپ جۇرمەي، تورعا كەلىپ تۇسكەنى. دەمەك، قوڭقاي ولارسىز ءومىر سۇرە الادى ەكەن، ال ولار... قوڭقايسىز ءومىر سۇرە المايدى ەكەن...

شال ءالى ورالعان جوق. ءۇش جىگىت ول شىعىپ كەتكەن سوڭ سىلەيىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالىپ ەدى. اسىرەسە تاپ قالعاندارى، شالدىڭ، ساقتىق كورسەتىپ مىلتىعىن الا كەتپەۋى... انە قاناتتا ءىلۋلى تۇر.

— بىزگە تاماق بەرمەي مە ەكەن، اكري،— دەدى تاعى دا از-كەم تىنىشتىققا ماسايىپ، ماۋجىراي باستاعان باقىتجان.

— اتاڭنىڭ باسى،— دەدى امانجان. سودان سوڭ تۇلان تۇتىپ، باقىتجاننىڭ تالتايىپ سوزىپ جىبەرگەن اياعىن تەۋىپ قالدى.— ارى تارتشى شۋاش ساسىتپاي. تىشقان ىنىنە كىرە الماي ءجۇرىپ، قۇيرىعىنا...

— ار جاعى تۇسىنىكتى،— دەدى باقىتجان ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.— تازى اشۋىن تىرنادان الادى. جەتپىستەگى جەتىم شالدان جەگەن جۇدىرىقتىڭ قارىمتاسىن مەنەن قايتارايىن دەپ پە ەدىڭ، اكري.

— ىرىلداسا بەرمەڭدەر،— دەدى نۇرجان.— نە ىستەيمىز، سونى ويلاساڭدارشى.

— ارتتى قىسقاننان ارتىق ايلا جوق.— باقىتجان نە ايتسا دا جىنى قوزىپ وتىراتىن امانجان تاعى دا ساقىلداي باستادى.

— وۋ، وڭكەي عانا سۋ جۇرەك قولابالار-اي. سەندەرمەن سەرگەلدەڭگە تۇسىرگەن قاي قۇداي ەكەن:.. الجىپ ولەيىن دەپ وتىرعان شالعا ءۇش جىگىتتىڭ شاماسى كەلمەۋ دەگەن نە سۇمدىق.

باقىتجان:— وسى كۇنگى ءار شالدىڭ قۋاتى ءجۇز اتتىڭ. كۇشىنە تەڭ. ۇڭدەمەي وتىرىپ-اق ءۇنىڭدى وشىرە قويادى... باياعىدا ءبىر سوعىستىڭ ءتۇتىنىن يىسكەپ كەلدىك دەپ، جەر جەبىر، جەكەن سۋىڭا جەتەدى، اكري...

— ولاي بولسا ولاردان قۇتىلۋ ابزال. ءبارىبىر جول بەرمەيدى ەكەن، تارتىپ الۋ كەرەك.— ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ءىلۋلى تۇرعان مىلتىققا ۇمتىلدى. باقىتجان باج ەتە قالدى:— سوتتالامىز، ويباي. وسى كۇنى ادام تۇگىل، ايۋ اتساڭ دا شتراف سالادى.

امانجان:— بۇل جەردە سوت جوق. سۇيەگىن قارعا كومىپ تاستايمىز.

نۇرجان:— سوت — قايدا دا سوت. سەنىڭشە، زاڭ قىستا ايۋ سەكىلدى ۇيقتاپ قالا ما؟

باقىتجان:— سونى ايتامىن-اۋ. قايداعى ءبىر قايىرشى — شال ءۇشىن كوزىمىز كوگەرىپ تۇرمەدە وتىرساق... قۇرىسىن، جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسپايىق.

امانجان:— ال بۇل قوعام ءۇشىن ءولى ەت سەكىلدى، كەرەكسىز ادام. قولقاسىن سۋىرىپ قولىنا بەرسەك، وكىمەت بىزگە سىيلىق بەرۋى كەرەك. بىراق... ءوزىن ءبىر جەردەن... كورگەن سەكىلدىمىن... مىلتىقتى كولدەنەڭ ۇستاعان كۇيى ويلانىپ تۇرىپ قالىپ ەدى.

نۇرجان:— پيعىلى جاتتىڭ ءبارىن اتا بەرسەك ادامداردى ازايتىپ الارمىز...

— قۇدايدىڭ قۇدىر-ە-ە-تەەە،— دەپ باقىتجان ايعاي سالدى.— نە دەگەن ۇقساستىق. باعاناعى قورقىنىشتى، وزدەرىنىڭ ءولىم مەن ءومىردىڭ ەكى ورتاسىندا وتىرعانى، وسى ۇيدەن، ءتىپتى مىناۋ اتاڭا نالەت ىشكەرى جاقتان ءتىرى قايتا ما، جوق پا — وسىنىڭ ءبارىن ءبىر ساتكە ۇمىتىپ باياعىشا — اۋىلداعىشا ەلىرە جونەگەن باقىتجان تالايعا دەيىن تاڭدايىن قاعىپ تامسانىپ وتىرىپ الدى. ەكى جىگىت اڭ-تاڭ.— ەي، نۇرجان، قۇيت سەن، قۇيت سەنبە، مەن ءبىر ۇلى جاڭالىق اشتىم،— دەپ ءماز بولىپ، الاقانىن شاپاتتادى.— اناۋ امانجانعا دۇرىستاپ قاراشى ءوزىڭ... يەگىنە ساقال جاپسىر دا، كوز الدىڭا شالدى ەلەستەت... اينىماعان اتامىز...

نۇرجان:— قايداعى اتامىز؟

باقىتجان:— قوڭقاي اتامىزدى ايتامىن. كەرەمەت ۇقساستىق ەمەس پە...

نۇرجان:— راسىندا دا.— تاڭ قالا كۇلىپ جىبەردى. تىزەسىنە كولدەنەڭ تاستاعان مىلتىقتىڭ ستۆولىن سيپاپ وتىرعان امانجان انىقتاپ قاراعان ادامعا، شىنىندا دا، قوڭقاي شالعا قاتتى ۇقسايتىن ەدى.

باقىتجان:— ...جاس كەزىندە وسىنداي-اق بولعان شىعار...— باسىن شايقاپ، تاڭىرقاعانىن قويماعان سوڭ امانجان بۇلقان-تالقان اشۋلاندى. العاشىندا قالجىڭدايتىن شىعار دەپ ءوزى دە ىرجالاڭداي باستاپ ەدى، انا ەكەۋى شىنداپ جاتقان سوڭ:— وتتاپسىڭدار!— دەپ اقىرىپ قولىنداعى قوڭقايدىڭ مىلتىعىن ەندى ەكەۋىنە كەزەدى.— ەگەر ونداي ۇساق-تۇيەك ۇقساستىقتىڭ ءبارىن جىپكە تىزە بەرسەك، وندا سەن... وندا سەن... (ايتسام با، ايتپاسام با دەگەندەي تۇتىعىپ قالدى).

— نەمەنە... „وندا سەن"— دەپ شاڭق ەتتى باقىتجان. ونىڭ نە ايتقالى وتىرعانىن ءوزى دە ىشتەي سەزىپ، وسىنا بالا جاسىنان بەرى

يتشە سۇمەڭدەپ سوڭىنان قالماي ەرىپ كەلە جاتقان قاڭقۋ ءسوزدى تاعى دا ەستىرىن ءبىلىپ، ىشتەي دايىندالا باستاپ ەدى...

— وندا سەن... ۋپرايعا ۇقسايسىڭ! ياعني بولىمشە باسقارۋشىسىنىڭ اۋزىنان تۇسە قالعاندايسىڭ!— دەپ ءتىسىن ەگەدى. باقىتجاننىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتىپ ەدى. وسى ءومىرىنىڭ جازىلماس جاراسى سەكىلدى ىندەت-ءسوزدى باسقا-باسقا، ءدال امانجاننىڭ اۋزىنان ەستيمىن دەپ ويلادى ما. جوق، ەشقاشاندا... ءۇش ۇيقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن. تامام بالا... „شاتا-شاتا", „باستىقتىڭ بالاسى"— دەپ ءتىلىن شىعارىپ، سانىن شاپالاقتاپ مازاقتاعاندا وسى ەكى دوسى — نۇرجان مەن امانجان ارا تۇسپەۋشى مە ەدى... ءيا، سويتەتىن... قۇداي-اۋ، ءتىپتى ايتقىسى كەلىپ، ءتىلى قىشىعاننىڭ وزىندە مىناۋ قيىن-قىستاۋ ساتتە، ۇلى ساپاردا شىداي تۇرۋى، اۋزىن بۋا تۇرۋى كەرەك ەدى عوي.

— تاپقان ەكەنسىڭ مەنى تاپتىرعان ادامدى!— دەپ سونشالىق ءبىر كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن امانجانعا تۇرا ۇمتىلدى. بىراق ءىستىڭ ناسىرعا شابارىن سەزگەن نۇرجان، اياعىنان قاعىپ شالىپ جىقتى دا، جىبەرمەي ۇستاپ قالدى. ال اشۋعا بۋلىققان امانجاننىڭ شۇرىپپەنى باسىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن ەدى...

— جەتەت!— دەپ جەكىدى نۇرجان.— اۋىلدان اتتاناردا، مونشانىڭ ىشىندە وتىرىپ بەرگەن انت قايدا. „ولسەك تە ءبىر-ءبىرىمىزدى تاستامايىق",— دەپ قول الىستىق. ەندى مىنە... بالاپان قورازداي قوقيلانىپ شىعا كەلەمىز... وتتەرىڭ جارىلىپ كەتسە دە ايتايىن، ۇشەۋىمىزدە دە شيكىلىك بار. بۇل شيكىلىك سوعىس جىلى، سوعىستان كەيىن تۋعانداردىڭ ءبىرسىپىراسىندا بار.

شال ءالى جوق. الدە سىرتتا بىتپەي قالعان شارۋاسى بولدى ما، الدە قايتەر ەكەن دەپ، جىگىتتەردى سىناعانى ما، كوپكە دەيىن ۇيگە كىرمەي دالادا ءجۇرىپ الدى. ماي شامنىڭ بىلتەسى جانا-جانا، ەرىپ كولكىلدەپ تۇرعان مايعا جەتىپ، لاپىلداي باستاعان. الگى سوزدەن كەيىن ۇشەۋى دە قاباقتارىن تۇيە ويلانىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالىپ ەدى. ماي شامنىڭ لاپىلداي باستاعانىن كورگەن نۇرجان ورنىنان تۇرىپ باردى دا، مايعا مالتىپ شۋاتىلعان شۇبەرەك بىلتەنى سۋىرىپ، شىنى تارەلكانىڭ شەتىنە شىعارىپ قويدى. سودان سوڭ ءوزى ورنىنا قايتا وتىرا بەرىپ:

— ايتىڭدارشى،— دەدى انا ەكەۋىنە كەزەك قاراپ،— ايتىڭدارشى، اكەمىز سوعىسقا قاي جىلى كەتتى؟

ەكەۋى بىردەي جارىسا:— 1942 جىلدىڭ كۇزىندە — دەدى.

نۇرجان:— وتە جاقسى. ال قارا قاعاز قاشان كەلدى؟

ەكەۋى بىردەي جارىسا:— 1943 جىلدىڭ قىسىندا... ستالينگراد تۇبىندە ەرلىكپەن قازا تاۋىپتى.

نۇرجان:— وتە جاقسى. ال ەندى بىزدەر دۇنيەگە قاشان كەلدىك؟— امانجان شالدىڭ نارىن سىقىرلاتا قوزعاپ، ماڭدايىن ۋقالادى. باقىتجان ءوپ-وتىرىك جوتەلدى. بالكىم ۇيالعاندىعى بولار. نەمەنەگە ۇيالادى ەكەن؟..

نۇرجان:— ءا-ءا، ۇندەمەيسىڭدەر مە؟ ولاي بولسا اششى شىندىقتى مەن ايتايىن سەندەرگە... اناۋ ەكەۋى بىردەي سەلك ەتىپ، سالبىراڭقىراپ كەتكەن باسىن كەگجەڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ الدى.

نۇرجان:— مىڭ دا توعىز ءجۇز قىرىق التىنشى جىلدىڭ كۇزىندە... كەلىپپىز وسىناۋ ب-ا-قى-ت-تى ومىرگە... ءتۇن جامىلىپ وتىرمىز عوي، اعىمىزدان جارىلايىقشى، جىگىتتەر، سوندا ءبىز اكەلەرىمىز سوعىستا اتتانعان سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدا قايدا جۇردىك؟

— سەندەردى بىلمەيمىن،— دەدى باقىتجان جەلكەسىن قاسىپ،— ءوزىم اكەمدى مايدانعا الىپ كەتكەندە ىشتە قالىپپىن... شەشەم سولاي دەگەن...

امانجان قارق ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.

— لياۋقي نەمە، ءتورت جىل بويى شەشەڭنىڭ ىشىندە جاتقان ەكەنسىڭ عوي حا... حا...

نۇرجان:— ال ەندى وسىعان، وسى تراگەدياعا ايىپتىمىز با؟ جوق بولماسا، قانداي دا ءبىر جولمەن ءبىزدى جارىق دۇنيەگە اكەلگەن انامىزدى كىنالار ما ەدىك.— ءوڭى سۇپ-سۇر بولىپ، دىرىلدەپ كەتتى. دوستارى اعا تراكتوريستىڭ اشۋلانعانىن تۇڭعىش رەت كورۋى ەدى، تاڭىرقاي قارادى.— جوق، جارقىنىم، سوعىس كەزىندە نەمەسە سوعىستان سوڭ تۋعاندار ءبىر-بىرىنە ۇقساپ جاتسا وعان بالالار استە دە كىنالى ەمەس. ەندەشە، وعان ەشبىر قورلانۋدىڭ دا، ۇيالۋدىڭ دا قاجەتى جوق. كونەچنو ۆ ەتوم ميرە نام ترۋدنو بۋدەت جيت، نو زا تو مى پولۋچيلي جيزن. مى — دەتي ۆوينى. مى — زاكوننوە ديتيا ەپوحي.

— ۇرلىقتان تاپقان ۇرپاقتارمىز،— دەدى امانجان كۇرسىنىپ. وسى كەزدە الدىڭعى سەڭكەنىڭ ارعى ەسىگى تىقىرلادى. سول تىقىردى ەستىگەن ءۇش جىگىت ەلەڭدەسىپ قالدى. ءوز ۇيىندە ەمەس، دۇنيە جۇزىندەگى قاتىگەز ءارى مىقتى شالدىڭ لاشىعىندا تۇنەپ وتىرعاندارىن ەندى عانا تۇسىنگەندەي ساسقالاقتاپ ءبىر-بىرىنە قاراعان. امانجان جالما-جان مىلتىققا جارماستى. ەسىك اشىلدى دا ءبىر قۇشاق وتىنى بار شال كىردى. قاق توردە وزىنە قاراپ مىلتىق كەزەنگەن امانجاندى كورمەگەندەي، قۇشاعىنداعى قار-قار جاڭقالاردى پەشتىڭ قانات ىرگەسىنە تاستاي بەردى. سودان سوڭ اسىقپاي، ساسپاي تەمىر پەشتىڭ قاقپاعىن اشىپ، قىپ-قىزىل شوعى جايناپ جاتقان وتتىڭ كومەيىن كوسەپ، وتىن سالدى. ونىڭ ءار قالت ەتكەن قيمىلىن اڭدىپ تۇرعان امانجان شالدىڭ وسىنشالىق ساسپاستىعىنا جىنى كەلدى بىلەم، زاتۆوردى سارت-سۇرت ەتكىزىپ، اتۋعا دايىندالدى. شال سوندا دا ساسقان جوق. ال ورىندىقتا زارە-قۇتى قالماي باقىرايىپ وتىرعان ەكى جىگىت دەمدەرىن ىشىنە الىپ قاتقان دا قالعان.

— وعى جوق مىلتىقتى وقتانىپ قايتەسىڭ،– دەدى ورنىنان تۇرىپ، ىدىس-اياق جاققا بەتتەگەن قوڭقاي.— ەگەر مەنى شىن اتىپ ولتىرگىڭ كەلسە، اناۋ باس جاعىڭداعى دايىن پاتروندى ال دا، وقتا.— ءاي، سەنەن ونداي ەرلىك شىقپاس،— دەدى سودان سوڭ.— مەنى كوزدەپ تۇرىپ، اناۋ ءوز جولداستارىڭا تيگىزىپ الاسىڭ با دەپ قورقامىن.

— سەن سەكىلدى اڭ اتىپ ۇيرەنبەسەم دە، ادام اتىپ كورەيىن.— شەگەدە ءىلۋلى تۇرعان بەلبەۋدى شاپشاڭ جۇلىپ الىپ، قاز-قاتار تىزىلگەن پاتروننىڭ ءبىرىن وقتادى دا، شالدى قايتا كوزدەدى. قوڭقاي ءبارىبىر ەلەڭ عۇرلى كورمەدى.

— قوي، امانحان!— دەدى نۇرجان.

— بىلشىلداماي تىنىش وتىرىڭدار،— دەدى كوزى قانتالاعان امانجان.— دىبىر ەتسەڭدەر، سەندەردى دە سۇلاتىپ سالامىن.

— ەڭ الدىمەن قويان اتىپ ۇيرەنسەڭ ەدى، ۇلىم.— قوڭقاي مىسقىلداپ كۇلدى. ساسار ەمەس.

— ەرەگەستىرمەڭىزشى، اتا، اشۋمەن اتىپ جىبەرەر، مىنەزى شاتاق ەدى.— باقىتجاننىڭ داۋسى جالىنىشتى ءارى قورقىنىشتى شىقتى. قوڭقاي قىڭبادى. شۋاتىلعان ۇزىن اقكويلەگىنىڭ ەتەگىن كوتەردى دە، دامبالىنىڭ ىشقىرىنان قىستىرعان ترۋبكاسىن الدى. ىشقىرىن تاعى دا سيپالاپ ءجۇرىپ، ماحوركا سالعان دورباسىن تاۋىپ، ترۋبكاعا تولتىرىپ نىعاي باستادى. „نە دەگەن نەرۆ،— دەپ ويلادى نۇرجان.— تەمىردەن جاراتىلعان شىعار".

— ويلان، امانجان، ويلان،— دەدى تىستەنىپ، نە ىستەرىن بىلمەي وتىرعان نۇرجان.— ادام اتۋ وڭاي ەمەس.

— ازامات سوعىسىندا، وتان سوعىسىندا ءبىر-ءبىرىن قالاي اتتى ادامدار. سول ءۇشىن باتىر بولدى، ومىراۋلارى وردەن-مەدالعا تولدى. نەمەنە ونداي ەرلىك ءبىزدىڭ قولدان كەلمەي مە؟!— دولدانىپ، اۋزىنان اق كوبىك اتىپ تۇر.

— ولار جاۋ ەدى عوي،— دەدى نۇرجان.

— مىنا شال جاۋ ەمەس دەپ كىم ايتتى. فاشيستەردەن الدەقايدا قاۋىپتى. ال يمانىڭدى وقى، قاقپاسىم.

بەس-اق قادام جەردە ترۋبكاسىن پەشتەن العان شالمەن تۇتاتىپ ءمىز باقپاي تۇرعان قوڭقايدى بەينە ءجۇز مەتردە تۇرعانداي تىم ۇزاق كوزدەدى. راس، اتىپ-اق سالعىسى كەلدى. امال نە، كوزدەگەن سايىن كوزى قاراۋىتىل، شۇرىپپەگە تيگەن ساۋساقتان جان كەتكەندەي. ونە بويى ءوز-وزىنەن قالتىراپ، بۋىنى بوساي بەردى. قوڭقاي قىسىق كوزىن باعجاڭ ەتكىزىپ، الايا قاراعاندا، امانجاننىڭ قولىنداعى قوس اۋىز مىلتىق سالدىر-گۇلدىر ەتىپ جەرگە ءتۇسىپ-اق كەتىپ ەدى. شالا باسىلىپ تۇرعان شۇرىپپە سالماقپەن تۇسكەندە وزىنەن-ءوزى تارس ەتىپ اتىلىپ، قوياننىڭ قۇمالاعىنداي وق شالدى جاناي ءوتىپ ەسىككە تيگەن. اعاش ەسىك شالقاسىنان اشىلعاندا. اياداي ۇيگە ساۋلاپ سۋىق كىرە باستاعان. شال وق ءتيىپ اشىلىپ كەتكەن ەسىكتى قايتا جاۋىپ، تيەگىن سالدى.

— وسى قاقباستى ءبىر جەردەن كورگەن سەكىلدىمىن. قايدان؟ ءجۇزى وتە تانىس.— امانجان شوكەلەپ وتىرا كەتتى دە، ءوز تىزەسىن ءوز ۇرعىلادى.— نەگە اتا المادىم، قۇداي-اۋ، نەگە؟

الگىندە مىلتىق ساڭق ەتكەندە نۇرجان جانارىن جابا قويىپ ەدى، كوزىن قايتا اشقاندا شال ءتىرى، اعاش كەبەجەنىڭ ۇستىندە ترۋبكاسىن سورىپ جايباراقات وتىر. باقىتجان بۇك ءتۇسىپ سولقىلداپ جىلاپ جاتىر: ء„تاڭىرىم-اۋ، كورسەتپەگەنىڭ كوپ ەكەن عوي. ەندى قايتتىك؟" ءسال تىنىشتىق ورنادى. تىنىشتىق ورناتۋ ءۇشىن بەينە ءبىر مىلتىق اتىلۋى كەرەك سەكىلدى... جاراسىمدى، جۋاس تىنىشتىق. نۇرجان:— ءسىز كىمسىز، اتا؟! شال:— مەن — قوڭقايمىن.

نۇرجان:— اتى اڭىزعا اينالعان قاتىگەز قوڭقاي بۇدان ەلۋ جىل بۇرىن جەر جاستانعان ەدى عوي.

شال:— ول ۇلكەن — قوڭقاي، ال مەن — كىشى قوڭقايمىن. ءبىزدىڭ ۇرپاق ەشقاشان دا قۇرىماق ەمەس...

نۇرجان:— ۇلكەنىنەن تۇقىم قالعان جوق. ءومىر باقي جالعىز ءوتىپ، كومۋسىز قالدى دەپ ەستىگەنمىن...

شال:— قوڭقايلار ۇلىن جاسىرىن وسىرەدى. ويتكەنى ۇلى جورىقشىلار مەن اتاقتى بايلاردان قالعان ەندىگى تۇياق بىزدەرمىز.

نۇرجان:— ال، ءسىز شە، ءسىز جالعىزسىز عوي...

شال:— مەن دە ۇرپاقسىز ەمەسپىن. ونى ۋاقىت كورسەتەر. ءيا، سولاي شىراعىم، تەكتى تۇقىم تەنتىرەپ جۇرسە دە، ءوز تەگىن اينالىپ تابادى. مىناۋ اعاش لاشىقتىڭ وتى سونبەيدى ەشقاشان. اناۋ ايىرتاۋدىڭ قوس وركەشىن — اتا قوڭقاي، بالا قوڭقاي دەپ مەن ەمەس، ەل اتايدى.— ترۋبكانى سورعان قالپى ورنىنان تۇرىپ، اعاش ناردىڭ ىرگە جاعىنا قول جۇگىرتتى. ترانزيستور الىپ شىعىپ ءارى-بەرى بۇراپ، ءار ءتۇرلى تىلدە سويلەگەن ءتۇرلى تولقىنداردى ۇستاي باستادى.

— اقساقال،— دەدى نۇرجان شالدىڭ بالا سەكىلدى قولىندارى ترانزيستورمەن شۇقىلانىپ وتىرعان سىقپىتىنا قايران قالا قاراپ.— اقساقال، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا نە بولىپ جاتقانىن بىلە، سەزە وتىرىپ، وسىنشالىق ساياق، وڭاشا تىرلىك كەشۋىڭىزگە نە جورىق؟

— ويتكەنى مەن ادامدار جينالعان توبىردى ءيتتىڭ ەتىنەن ارى جەك كورەم،— دەدى قوڭقاي. ءولدىم دەگەندە ءبىر اۋەن ۇستادى-اۋ. تاعى دا اللا پۋگاچەۆانىڭ اندەرىنىڭ ءبىرى ەكەن. قوڭىر مۇڭ، الباستى اشۋ، وكپە-ناز، وجەتتىك — ءبارى-ءبارى استاسا كەلە، ادام بويىنداعى رۋحاني اۋرۋدى ايدان شىعارار قۋاتتى دا نازىك تاعى ءان، مادەنيەتتى داۋىستى ءۇي ىشىندەگى ءۇش جىگىت، ءبىر شال دەن قويا تىڭداپ، جالقى ءسات تىم-تىرىس وتىرىپ قالىپ ەدى. سوناۋ ات تۇياعى ارەڭ جەتەر ىشكەرى جاقتاعى اداسقان قازداي جاپادان-جالعىز ۇرلىق ءومىر كەشكەن قوڭقايدىڭ قىستاعىندا اللانىڭ ءانى ءتىپتى قۇلپىرىپ، ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتا شىرقالادى ەكەن. شالدىڭ دا سۇيسىنە تىڭدايتىن جالعىز ءانشىسى، وسى ء„ان سالعىش ايەل" سەكىلدى. ءاننىڭ اياعى داراقىلانعان كۇلكىمەن اياقتالدى. وسىنىسىمەن قۇدىرەتتى ەدى.— مىقتى قاتىن،— دەدى شال كۇرسىنىپ. سودان سوڭ ءوزى-وزىنەن شاڭق ەتىپ.— جوق! ۇلى قوڭقاي جاققان وت ەشقاشاندا سونبەك ەمەس!— دەدى جانارى ۇشقىنداپ. پىشاقپەن تىلە سالعانداي جالعىز سىزىقتانعان قىسىق كوزدىڭ وسىنشاما اياسى كەڭىپ ۇلكەيگەنىنە جىگىتتەر اڭ-تاڭ اڭىرايىپ قاراپ قالعان.— ول — جالقى دا بولسا جاقسىلار جاققان وت. ەگەر شىن بىلگىلەرىڭ كەلسە ايتايىن: قوڭقاي ورتالارىڭدا، قوڭقاي جەر شارىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە، قوڭقاي... اركىمنىڭ قاراقان باسىندا، لۇپىلدەپ سوققان جۇرەگىندە، ءوز شىققان تاۋىم بيىك بولسىن دەر تىلەگىندە. تەك قانا ءبىر-بىرىنەن جاسقانا جاسىرادى.— قولى قالتىلداپ ورنىنان تۇرىپ كەتتى. وسى قالپىندا جىندانا باستاعان دەپ ويلاۋعا ابدەن بولار ەدى. بىراق ول ساپ-ساۋ، سىرعاۋىلداي ۇزىن قارۋلى ساۋساقتارىمەن ءۇش جىگىتتى كەزەك نۇسقاپ ساڭقىلداپ تۇر.— قوڭقاي دەگەنىمىز سەن،— دەدى نۇرجانعا. مىنا سەن،— دەدى امانجانعا.— مىنا سەن،— دەدى كوزى ىلىنە بەرىپ شالدىڭ ايعايىنان ويانعان باقىتجانعا.— اۋىزدارىڭنان انا ءسۇتى كەتپەي جاتىپ ۇلكەندەرمەن الىساسىڭدار. ەلۋ جىل بويى وسى ايىرتاۋدا — ارىستانداي ايبات شەگىپ، وشاعىمنىڭ وتىن سوندىرمەي وتىرمىن. ەشكىم دە قولىمنان قاعىپ، بەتىمنەن الىپ كورگەن جوق... مەنى بۇكىل اۋدان، قالا بەردى، وبلىس باسشىلارى بىلەدى. ال سەندەر بىلىمسىزدىك تانىتتىڭدار...— نۇرجان شالدىڭ ءسوزىن ءبولدى.

— اقساقال، كەشىرىڭىز، بىراق ءسىزدىڭ وشاقتان جالعىز-اق ءتۇتىن ۇشپاي ما؟..

قوڭقاي:— جالعىز ءتۇتىن دە — ءتۇتىن. مەنى، ايتەۋىر، ءبىر كۇنى ءبىر قوڭقاي ءوزى ىزدەپ كەلىپ تابادى.

— بىراق ول قانداي ءتۇتىن،— دەپ كۇرسىندى نۇرجان.—ەسلي بى وت گوريا دىم شەل، كاك وت وگنيا، مراكوم بىل بى مير وپلوشنىم — نە بىلو بى دنيا.

— باياعىدا،— دەدى باقىتجان ءوزىنىڭ ءالى دە ءتىرى ەكەنىن دالەلدەگىسى كەلگەندەي ەسىنەپ.— ءبىزدىڭ اۋىلدا ءبىر شال: „قازاققا اسسالاۋماعالەيكۋم دەپ امانداسساڭ ءبىر ساماۋرىن شايىم كەتەدى",— دەپ ەشكىمنىڭ سالەمىن الىپ، ەسەندەسپەيتىن... جارىقتىق ولگەندە ءۇش-اق ادام توپىراق سالدى.

شال كەبەجەنىڭ قاقپاعىن اڭىرايتا اشىپ، ىشىنەن قۇڭدىزدىڭ، بۇلعىننىڭ، سۋىردىڭ، تيىننىڭ، قاسقىر مەن ايۋدىڭ تەرىسىن سىلكىپ-سىلكىپ شىعارا باستادى. وسىنشالىق بايلىقتى بۇرىندى-سوڭدى كورمەگەن جىگىتگەر كەبەجە اقتارىپ وتىرعان قوڭقايدىڭ قاسىنا قالاي بارىپ قالعاڭدارىن وزدەرى دە سەزبەپ ەدى. ەلدىڭ الدى بولىپ، ەڭبەكتەپ كەلگەن باقىتجان:— مىنە بايلىق،— دەدى باسىن شايقاپ. امانجان ىسقىرىپ جىبەردى.

— مىنە وسىلار باردا،— دەدى شال قولىڭداعى بۇلعىننىڭ تۇگى جىلت-جىلت ەتكەن تەرىسىن سيپاپ،— كوكتەن قۇداي، جەردەن شۇناي المايدى. بىلگىلەرىڭ كەلسە اۋدان، وبلىستارداعى مۇقىم قاراتاياقتىڭ باسىنداعى بورىك، ايەلدەرىنىڭ جاعاسى — مەن اتقان اڭنىڭ تەرىسى. ال تەرى-تەرسەكتىڭ بارعان سايىن التىنعا اينالىپ بارا جاتقانى بەلگىلى.

— تۇسىنىك-تە-ە-ەە،— دەدى امانجان ىسقىرىپ.— پارا دەشى، پ-ا-ا-را!

— ءيا، پارا، شىراعىم.— شال تەرىلەردى ورنىنا قايتا جايعاستىرا باستادى.— بەرگەندى، العاندى كىم جەك كورسىن. ەگەر وسى ۇشەۋىڭدى ءولتىرىپ تاستاسام دا، وسى تەرىلەردىڭ كۇشىمەن سوتتالماي قۇتىلىپ كەتەرىمە كامىل سەنەمىن.

باقىتجان:— تى — منە، يا — تەبە دەيسىز عوي.

شال:— XIX عاسىردىڭ ورتا كەزىندە كوكشەتاۋ دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى بولعان زىلقارانىڭ الىبەك ەسىمدى بالاسى قىلمىستى بولىپ، اباقتىعا تۇسسە، اتاسى تۇرلىبەك پەتەربورعا بارادى دا، „اق پاتشاعا" جولىعىپ، سۇلۋلىعى سۇلىكتەي مەڭسىز قارا قىرىق سايگۇلىكتى پاراعا وتكىزىپ، ءىنىسىن يتجەككەنگە ايداتۋدان امان الىپ قالعان ەكەن...

نۇرجان:— كىسى ولتىرگەن ادامدى پارا الىپ، ايىبىن كەشىرگەن پاتشانىڭ ءوزى سوۋچاستنيك بولىپ قالدى عوي قىلمىستىعا.

شال:— ونداي سوۋچاستنيكتەردى ەسەپتەي بەرسەك، ەسەپ-شوتتىڭ تاسى جەتپەيدى، شىراعىم.

باقىتجان:— سوندا قالاي، بىزدەن العانىڭىز دا پارا ما؟

شال:— بالامىسىڭ دەگەن، مەنىڭ العانىم جامباس اقى. ونى پۇلدى وكىمەتتىڭ قوناق ۇيىنە دە تولەمەيسىڭدەر مە... ەگەر وسى كىشى قوڭقاي اسۋىندا، جالعىز ءۇي مەن وتىرماسام، باياعىدا ءۇسىپ ولمەس پە ەدىڭدەر. ءورىمتالداي ومىرلەرىڭ ءۇشىن بەرگەن پيما مەن ساعاتتى بۇلداساڭدار، ءما، وزدەرىڭ الىڭدار. قايتەر ەكەن دەپ، ادەيى سىناپ ەدىم، تىم-تىم دۇنيەقوڭىز ەكەنسىڭدەر.— ورنىنان اتىپ تۇردى دا، پيما مەن ساعاتتى جىگىتتەردىڭ وزىنە لاقتىرىپ جىبەردى. سودان سوڭ „مەنى دە ساعىناتىن كۇن تۋار"— دەپ كۇبىرلەپ، نارعا قيسايدى.

— قايتقان مالعا— بەرەكە،— دەپ، امانجان ساعاتىن قۇلاعىنا توسىپ تىڭداپ كوردى دە، قولىنا تاعىپ الدى. نۇرجان ءارى-ءسارى ويدا ەدى. شالدىڭ مىنەز-قۇلقىنا تۇسىنبەي دال!

— اتا،— دەدى جۋاس ۇنمەن.— ەگەر شىن قىزىقساڭىز، الىڭىز پيمانى. مەن ءسىزدىڭ ەسكىڭىزدى كيەيىن... تەك مەنىكى ەمەس ەدى دەگەن ءسوز عوي... الىڭىز...

— راقمەت،— دەدى شال توسەگىن قامداپ.— بۇل ۇيدە كورپە-جاستىق جوق. ءتور الدىنا جانتايا كەتىڭدەر. ءۇي جىلى عوي.— باعاناعىداي ەمەس، داۋسى جۇمساق، قامقورلىق بايقالعان سوڭ جىگىتتەر دە مويىندارىنان مىڭ باتپان جۇك تۇسكەندەي جەڭىلەيىپ قالعان. ماي شام ولىمسىرەي جانىپ تۇر. اسىرەسە باقىتجاننىڭ قاباعى ەندى عانا اشىلىپ ەدى.

— ادامزاتتىڭ بۇكىل تىرلىگىنە قايرانمىن،— دەدى ءتور الدىنا ەڭبەكتەپ جەتىپ. جىڭىشكە اعاش ورىندىق بەلىن ابدەن تالدىرىپ تاستاسا كەرەك، بىردەن قۇلاي جىعىلدى دا، ەكى قولىن باسىنا جاستاپ، توبەگە تەلمىرگەن كۇيى اڭگىمەسىن جالعاستىردى.— الدەنەگە اسىعادى، اكري، باسىن قاتىرىپ الدەنەنى ىزدەپ كەلىپ جۇرگەنى... سوندا دەيمىن-اۋ، قايدا اسىعامىز، قايدا بارا جاتىرمىز؟ نەمەنەنى تىمىسكىلەپ يتشە ىزدەيمىز؟

نۇرجان:— جۇرتتىڭ ءبارى سەن سەكىلدى ۇيقىلى-وياۋ ءوتۋى كەرەك پە ەكەن ومىردەن.

باقىتجان:— ءاي، قويشى، اياق استىنان ابىز بولا قالماي،— دەپ قولىن ءبىر-اق سىلتەدى. باسىن كوتەرىپ، مالداس قۇرا وتىردى.— بوزامىق دۇنيە، اق قار، كوك مۇزدىڭ بەتىمەن بوس، قاڭسىعان، يتاياق بولىپ قالعان اعاش شانانى سۇيرەپ تەنتىرەگەنگە ءماز بولامىسىڭ. بوس شانا سۇيرەتۋ ءۇشىن ەشقانداي اقىلدىڭ، فيلوسوفيانىڭ قاجەتى جوق.

امانجان:—مىنا ماۋباستىڭ ءتىلى شىعايىن دەدى.— ءوزى شولاق تونىن جامىلىپ باقىتجاننىڭ جانىنا جايعاسا باستاعان.

باقىتجان:— جوق، ەندى، مەنىڭ ميىم جەتپەدى دەلىك... وزدەرىڭ ايتىڭدارشى،— دەپ قىزىڭدى.— قايدا بارامىز، وسى؟ اۋ، اعايىن، قايدا قاڭعىپ بارامىز، اكري؟

نۇرجان:— ءشوپ اكەلۋگە...

باقىتجان:— ال اكەلدىك... تويست اپاردىق امان-ەسەن دەلىك. سودان سوڭ؟..

امانجان:— سودان سوڭ تاعى دا شوپكە... قىسقاسى، سوۆحوز قايدا جۇمساسا — سوندا...

باقىتجان:— ءا، سولاي ما... ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ قايدا بارارىڭدى، وزگەلەر بىلەدى. قالاي ايداسا — سولاي جوسيمىز. قالاي جەتەلەسە — سولاي ەرەمىز سوقىر بوتادايىن... ادامنىن باسى — اللانىڭ دوبى دەۋشى ەدى بۇرىنعىلار، ەندى ۋپرايدىڭ دوبى بولدىق.

امانجان:— ەي، لاۋقي، سەن وسى ۇيدە قالساڭ، قايتەدى، پىكىرلەرىڭ ءبىر قازاندا قايناي الادى ەكەن، ءا.— مىسقىلداعانى. بىراق ودان باقىتجان قىڭعان دا جوق.

باقىتجان:— سەندەردىڭ قالعىلارىڭ كەلمەي وتىرعانى. اتتەڭ، قارىندارىندى شەرميتىپ ءبىر تويعىزسا; سۇيرەسە دە شىقپاس ەدىڭدەر بۇل ۇيدەن.— اقساقال،— دەدى توسەگىنە تاس بۇركەنىپ جاتىپ قالعان شالدى مازالاپ.— ايتىڭىزشى، ءبىز وسىندا مۇلدەم قالىپ، پاشتىي بالاڭىز بولساق، قالاي قارار ەدىڭىز؟

شال:— اللا ساقتاسىن. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قاسقىردىڭ ءۇش بولتىرىگىن اسىرايمىن دەپ، جالعىز سيىرىمدى جارىپ كەتكەن.

باقىتجان:— بولتىرىك جارىپ كەتسە، ءبىز جەپ كەتەر ەدىك. اقساقال، ايتىڭىزشى، جەتپىس جاساعان ءسىز، وسىنشالىق مول قۋات، تەپسە تەمىر ۇزەر قايراتتى قايدان الدىڭىز؟

— شال:— تابيعاتتان...

باقىتجان:— ال ءبىز تۋرنيككە اسىلامىز كەلىپ، تىرتىڭداپ جۇگىرەمىز كەلىپ، گيمناستيكا جاسايمىز. اقىر اياعى مىنە تورىنەن كورى جۋىق سىزدەن تاياق جەيمىز.

شال كۇلدى. كۇلدى دە ايتتى:— مارال كورەن، زولوتوي كورەن، جەن-شەن، بۇعىنىڭ ەتى مەن ءمۇيىزىنىڭ قانى، ايۋدىڭ ەتى — تازا اۋا، باستىعى جوق ءومىر — مىنە وسىلار مەنىڭ گيمناستيكالارىم.

— ەي، شال،— دەپ كەرىلدى امانجان.— سول كورمىڭنان ءبىزدى دە كورميتتاساڭ قايتەدى. ساعاتىمدى سىيلايىن.

باقىتجان بىلگىشسىندى:— كورىم ەمەس، اقىماق،— ك-و-ر-ە-ن... قازاقشاسى تامىر. ال سەن جەم جەگىڭ كەلەدى.

امانجان:— كاكايا رازنيتسا. جەيتىن نارسەنىڭ توركىنى — ءبىر.

باقىتجان:— ەندەشە، بۇگىننەن باستاپ ءشوپ جە.

امانجان:— سوۆحوزدىڭ مالىنا جەتپەيدى، ايتپەسە جەر ەدىم.

— ادامدار مىنەزىنە مەن دە قايرانمىن، شىراق.— سولاردان، ۇلارداي شۋلاعان ادامداردان قانشا جان ۇشىرا قاشساڭ، دا، قىر سوڭىنا ءتۇسىپ تاۋىپ الادى. تىپ-تىنىش وڭاشا ءومىرىنىڭ ايدىنىنا تاس لاقتىرادى. مەن — ءوزىممىن، باسقا ەمەسپىن، ەندەشە، وزىمشە ءومىر ءسۇرىپ، ءوز مەكەنىمدى، ياعني ءوز مەملەكەتىمدى قۇرعىم كەلەدى. مىناۋ قاراشا ءۇي — مەنىڭ كىشكەنتاي عانا، قارلىعاشتىڭ ۇياسىنداي مەملەكەتىم، قارا باسىمنىڭ جالعىز ەركىندىگى. بۇل — كىشى قوڭقاي مەملەكەتى، تۇسىندىڭدەر مە!— شال شاپتىعا ايعايلاپ، باسىن قاقشاڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ الدى. قىسىق كوزىنىڭ شاراسى ۇلكەيىپ، بىرەۋ قولقاسىن سۋىرا باستاعانداي اقيىپ كەتكەن. قورقىنىشتى، اسا قورقىنىشتى ءتۇرى بۇزىلىپ، باقسىلىعى قوزعانداي ساقىلدادى-اي. بىراق ءار ويىن، ءسوزىن شەگەلەپ، زەردەڭە ۇرعىلاپ اكەلىپ قوندىرعانداي تۇسىنىكتى جەتكىزدى.— سول قارلىعاشتىڭ ۇياسىنداي مەكەنىمنىڭ، قاۋىپسىزدىگىن كوزىمنىڭ قاراشىعىنداي كۇزەتىپ، سۋۆەرەنيتەتىن ساقتاۋ ءۇشىن ەلۋ جىل الىسقانمەن — الىستىم، اتىسقانمەن — اتىستىم. بۇل — مەنىڭ جانىمنىڭ (كەۋدەسىن ۇردى), رۋحىمنىڭ، جۇرەگىمنىڭ، ءتىپتى بۇكىل بوستاندىعىمنىڭ وتانى. ال سول تيتىمدەي مەملەكەت، وت جاققان وتانىمنىڭ، شەكارا — تابالدىرىعىن بۇزعاڭدارعا قاسىق قانىم قالعانشا ايامايمىن، مايدانداسامىن. ال بىلشىلداماي ۇيقتاڭدار. تاڭەرتەڭ ايىرتاۋدان اساتىن توتە جولدى نۇسقاپ جىبەرەمىن.— تاس بۇركەنىپ جاتىپ قالدى. جاتىپ قالسا دا قول-اياعى دىرىلدەپ، كۇبىرلەپ سويلەيدى: „مەنى دە ساعىناتىن كۇن تۋار... قوڭقايلار ۇرپاعى ولمەك ەمەس، ماڭگى جاسايدى. ويتكەنى قوڭقايلار ادامزاتتىڭ وزدەرى ءۇشىن كەرەك..."

شال تاقىر باسىن بوستەكتىڭ، شەتىنەن قىلتيتتى:–تەمىر پەشكە وتتىق سالىپ ماي شامدى سوندىرىڭدەر،— دەپ بۇيىردى دا، قايتادان جوق بولدى. بۇركەنىپ، ءبىر ۋىس بولىپ ۇيقتايتىن كىسى ەكەن.

انا ەكەۋى — امانجان مەن باقىتجان جاتىپ قالدى دا، نۇرجان دالاعا شىقتى. ۇركەر توبەدەن اۋىپ كەتكەن ەكەن. اسپان اشىق. ءتۇن سۋىق. اق سۇتتەنگەن اي اسپاننان موليە قاراپ، جەرگە سەكىرىپ تۇسكىسى كەلەتىندەي. العاشىندا „يش-اي" دەپ قالعان نۇرجان ءۇيدىڭ ىرگەسىندە قالقايىپ تۇرعان تراكتوردىڭ جانىنا بارعىسى كەلدى دە، قار ومبىلاۋدان قورىندى. جىم-جىرت. دۇنيەنىڭ بارلىعى ءۇسىپ ءولىپ، جارىقتىق اي قۇران وقىعان اق سالدەلى مولدا، ال سوناۋ جۇلدىزدار جانازاعا جينالعان مۇسىلماندار ىسپەتتى ەدى. اۋىلدا باسقاشا بولاتىن: سيىرى موڭىرەپ، اتەشى شاقىرىپ، ءيتى ۇلىپ — وزىنشە ۇلار-شۋ بولىپ جاتاتىن. ىشسە دە ماس، ىشپەسە دە حاميتتىڭ جامان گارموشكاسىن قۇلاشتاي تارتىپ، اۋىلدى باسىنا كوتەرە شىرقار ايعاي ءانى — مىناۋ جەر بەتىندە ادام اتتى — ەكى اياقتى، جۇمىر باستى اقىل يەسى بارىن ەسكە سالعانداي، جانىنا جاقىن ەستىلۋشى ەدى. ال قالاداعى ىزىڭ-شۋ، قىم-قۋىت ءومىر ءوز الدىنا... مۇندا شە؟ مۇندا — كىسىنى ەس-اقىلدان ايىرىپ، كەرەڭ عىلىپ تاستار تىنىشتىق. دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ تازا، ەڭ تىنىش جەر — وسى ايىرتاۋ سىن-دى. وسىنداي قۇلاقكەستى تىنىشتىقتان، ەلسىزدىكتەن قۇسالانباي جالعىزدان جالعىز جارتى عاسىر، ءتىپتى ودان دا كوپ ۋاقىت عۇمىر كەشكەن قوڭقاي شالدىڭ ۇرلىق تىرلىگىنە قايران قالۋعا بولۋشى ەدى. شەكسپيردى، تولستوي مەن حەمينگۋەيدى بىلمەي جەتپىس جىل ءومىر ءسۇرۋ دەگەن نە سۇمدىق؟.. دانىشپاندىق دەگەن ۇعىمنىڭ شارتتى ەكەنىن وسى قوڭقاي شال سايقىمازاقتاۋ ءۇشىن جەر باسىپ جۇرگەن سەكىلدى. ءيا، ادام بالاسى بارعان سايىن، ءتورت قۇبىلاسى تەڭەلگەن سايىن ەسكى ءومىردى، باياعى اربامەن قويان قۋعان زامانىن ساعىنار. بالكىم، تابيعاتقا قايتادان جاقىنداۋ دەگەنىمىز وسى شىعار... وسى شىعار...

ەسىك اشىلىپ، سىرتقا قاقىرىنىپ-تۇكىرىنىپ شال شىقتى. نۇرجان دالادا كوبىرەك اينالىپ قالعان سوڭ، جاساعان ساقتىعى بولار.

— نەعىپ ايعا قاراپ تەلمىرىپ تۇرسىڭ؟— دەدى.

— ءجاي، ءوزىم، اقساقال. ۇيقتار الدىندا ءوستىپ، تازا اۋا جۇتىپ، بوي سەرگىتەتىنىم بار».

— ءجون-ءجون، بار، ۇيىقتا،— دەدى دە ۇيگە جاپسارلاس سالىنعان قورانىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى. نۇرجان ءارى-بەرى توسىپ ەدى، شىقپادى. اۋەستىك جەڭدەپ، بىلدىرمەي ەسىگىنەن سىعالادى، ءبارىبىر ەشتەڭە كورە المادى. قاراڭعىعا كوزى ۇيرەنگەندە عانا بارىپ، سوناۋ تومەننەن — جەر استىنان جارىق ساۋلەلەنگەنىن بايقادى. سويتسە، قورانىڭ، ىشىنەن قازىلعان جەرتولە بار ەكسن. شەشىنگەن سۋدان تايىنباس دەگەندەي، تاۋەكەل دەپ جاقىنداي ءتۇستى. جەرتولەنىڭ قاقپاعى اشىلىپ، تومەن تۇسەر ساتى بار ەكەن. ماي شام وندا دا جانىپ تۇر. قوڭقاي شالدىڭ كولەڭكەسى اباجاداي بولىپ كورىنەدى. ءوزى ساموگون با، سىرا ما، ايتەۋىر، سارعىشتاۋ سۋسىندى، ءداۋ اعاش شەلەكتىڭ شۇمەگىنەن اعىزىپ الىپ، ءسىمىرىپ وتىر. بايلىقتىڭ، كوكەسىن نۇرجان، وسى جەر استىنداعى ۇيدەن كوردى. ادامنىڭ جانىنان وزگەنىڭ ءبارى بار سىقىلداندى كوزىنە. ءتىپتى شىنداپ ىزدەسە، ادامنىڭ جانى دا تابىلار ما دەپ قالدى. سوندا ونىڭ ەسىنە باياعىداعى ءبىر اۋىلدا ەستىگەن اڭگىمە ورالىپ ەدى. ءوزى قۇرالپى ورىنباي دەگەن جاس جىگىت، بولىمشەدە ەسەپشى بولىپ ىستەيتىن. وسى وتكەن جازدا وزدەرى كەلە جاتقان ايىرتاۋدىڭ ارعى بەتىنەن پىشەن دايىنداعان. سوندا اڭگىمەدەن اڭگىمە شىعىپ، ورىنباي ءبىر سىردىڭ شەتىن قىلتيتقان. ايىرتاۋدىڭ اسۋىندا ءبىر جۇمباق شال بار ەكەن. ءوزى تالاي كىسىنىڭ، اتۋعا بولمايتىن اڭنىڭ وبالىنا قالعان جاۋىز كورىنەدى. كەرەك دەسەڭ پاسپورتى دا جوق. بىراق ەشكىمنەن قورىقپايدى. قورىقپايتىن سەبەبى، ونى بۇكىل اۋدان، وبلىس باسشىلارى جاقسى بىلەدى-مىس. بىلەتىن سەبەبى، الگى شال ولاردى اڭنىڭ تەرىسى، ءدارى-دارمەكپەن قامتاماسىز ەتەدى ەكەن. ءبىر ۇلكەن قىزمەتتەگى كىسى اتى جامان اۋرۋدان ولگەلى جاتقاڭدا، ۆەرتولەتپەن ۇشىپ كەلىپ، الگى شالدىڭ ۇيىندە اي جاتىپ ەمدەلىپتى... جازىلىپتى. ەگەر شىن نيەت قىلسا، ولگەن ادامدى ءتىرىلتىپ الاتىن كورىنەدى. اۋەلى... شاماسى تايىپ، قۋاتىنان ايرىلعان دوكەيلەر ەپتەپ الگىدەن... قوزدىراتىن ءبىر پالە بار ەكەن عوي، سودان دا الىپ تۇرادى دەيدى... ارينە، سودان سوڭ ول شال قۇدايدىڭ ءوزىن تىڭدامايدى. بىراق ءوزى كەرەمەت قاتىگەز، قانىشەر كورىنەدى...

— „بۇل سول شال بولدى"— دەپ ويلاعان نۇرجان شەگىنە بەرەم دەگەندە، جەر ءۇيدىڭ، ىشىنە جىلقىنىڭ توڭ بوپ دومالانعان قيىن قۇلاتىپ الدى. شال سەلك ەتىپ، جوعارى قارادى دا، ماي شامدى ۇرلەپ سوندىرە سالدى. بىراق „بۇل كىم؟"— دەپ داۋىستامادى. كىم ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى...

وسى كۇنى تۇندە نۇرجان دا، نۇرجاندى اڭدىعان شال دا كوز ىلگەن جوق. بىرىمەن-ءبىرى ىشتەي ارباسىپ، ىشتەي اتىسىپ جاتىر ەدى.

شال ويلادى:— ء„ۇش جىگىتتىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتىسى — نۇرجان. قالعان ەكەۋى، كوزىنىڭ الدىنداعىنى عانا كورەتىن داراقىلاۋ، ويلارى تاياز. نە ىستەۋ كەرەك؟ ايىرتاۋدان اساتىن توتە جول بار دەپ، ءجون سىلتەپ جىبەرسەم عوي، ۇشەۋى دە قۇريدى. ال اينالما جولعا تۇسىرسەم امان-ەسەن جەتەدى. امان-ەسەن جەتكەن سوڭ، مەنىڭ بۇكىل سىرىمدى،بايلىعىمدى مۇقىم ەلگە جايادى. جايعانىنا قورىقپاسپىن، ۇرلىققا ءتۇسۋى مۇمكىن عوي. نە ىستەۋ كەرەك؟"

جىگىتتەر شارشاپ كەلىپ قاتتى ۇيقتاپ قالعان ەدى، تاڭەرتەڭ جۇلقىلاپ ءجۇرىپ قوڭقايدىڭ ءوزى وياتتى. نۇرجان دا ابدەن تاڭ سىز بەرگەندە كوز ىلىندىرگەندى. ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇرعان تراكتوريستەر، بەتى-قولىن جۋماستان دالاعا شىقتى. اپپاق شاعىرماق قاردىڭ ورتاسىندا مەڭدەي بولىپ قارايىپ دت-54 تۇر، قاسقىر جەمەپتى. موتوردى قىزدىرىپ، جانارمايدى جىلىتۋ ءۇشىن شالدان وتىن سۇراپ ەدى، قارسىلىق بىلدىرگەن جوق. تەمىر پەشتىڭ ۇستىنە ءبىر شەلەك سۋ قۇيىپ قويىپ، ونى دا ىسىتىپ رادياتورىنا قۇيدى. كوپ اۋرەلەنگەن جوق، تراكتوردى ءاپ-ساتتە وت الدىرىپ، ەندى اتتانامىز دەپ جاتقاندا، نۇرجان شالدان ەندىگى باعىتتىڭ ىڭعايىن سۇرادى.

— الدارىڭدا ەكى جول بار،— دەدى شال قابىرعاسىن تىرت-تىرت قاسىپ.— بىرەۋى الىس تا بولسا — جاقىن. ەكىنشىسى جاقىن — جاقىن دا بولسا — الىس. ەگەر ايىرتاۋدى اينالىپ جۇرسەڭدەر وتە ۇزاق جۇرەسىڭدەر... ال مىناۋ ءبىر — ۇلكەن قوڭقاي اسۋى ارقىلى جۇرسەڭدەر، ەكى-ءۇش ساعاتتا ىزدەگەن ءشوپتىڭ ۇستىنەن تۇسەسىڭدەر. ءشوپتى امان-ەسەن تيەپ الىپ، قايتاردا ايىرتاۋدى اينالىپ جەلە-جورتىپ اۋىلدارىڭا باراسىڭدار. سوندىقتان مەنىڭ اقىلىم — ۇلكەن قوڭقاي ارقىلى اسۋدان ءوتۋ. تراكتورلارىڭ مىقتى، دەندەرىڭ ساۋ، سايدىڭ تاسىڭداي جاس جىگىتتەرسىڭدەر، قيىندىق دەگەن نە ءتايىرى.

— ولاي بولسا، ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە سەندىك، اقساقال،— دەدى نۇرجان تراكتوردىڭ جىلان باۋىر تابانىنا شىعا بەرىپ.

— ەندى، وزدەرىڭ بىلىڭدەر... شىراقتارىم. پايعامبار جاسىنان اسقاندا، اقىل ايتىپ، جول كورسەتكەننەن وزگە نە قالدى دەيسىڭ...

— قۋاتىڭىزدىڭ قانشالىقتى ەكەنىن تۇندە كوردىك قوي،— دەدى باقىتجان.

— قۇر اۋىز اتتاندىردىڭ، شال،— دەدى امانجان.— ءبارىبىر ءتۇبى سەنىڭ ۇيىڭنەن شاي ىشپەي قويمايمىن. قايتاردا سوعا الماسام دا، كەلەسى جازدا، ادەيى ىزدەپ كەلەرمىن...

— مىلتىق كوزدەۋدى ۇيرەنە كەل،— دەدى شال مىسقىلداپ.— جەكپە-جەك شىققانداي بولساق، وكىنىپ جۇرمە.

— وعان دەيىن ءوزىڭ دە الجىپ ولەرسىڭ.— شالدىڭ كوزى باعجاڭ ەتە قالدى.

— قايسىمىزدىن بۇرىن ولەرىمىزدى ءبىر ءتاڭىر بىلەر،— دەپ كوككە قارادى.

— ال، حوش بولىڭىز،— دەدى نۇرجان تراكتوردى جىلدامدىققا سالىپ.

— ساۋ بولىڭىز،— دەدى باقىتجان ىرجيىپ. وسى ۇيدەن امان اتتانعانىنا شەكسىز قۋانىشتا ەدى. امانجان قوشتاسقان جوق. سۇپ-سۇر بولىپ نۇرجاننىڭ جانىنا وتىرا كەتتى.

اپپاق قاردىڭ اراسىنا ءسىڭىپ، بەرگى بەلەستەن اسىپ، كوزدەن عايىپ بولعانشا قوڭقاي تۇرعان ورنىنان تاپجىلماي، سوڭدارىنان قارادى-اي. ابدەن عايىپ بولعاندا عانا:—"توپىراقتارىڭ تورقا بولسىن",— دەپ بەتىن سيپادى دا، قورانىڭ ىشىنەن قازىپ، بەتىن سابانمەن بۇركەگەن جەرتولەسىنىڭ كەسپەلدەكتەي قۇلىبىن سىلدىرلاتىپ اشا باستادى. ەندىگى ساتتە ەلۋ جىل تىرنەكتەپ جيناعان قازىناسى تىعىلعان جەردىڭ استىنا ءتۇستى دە كەتتى...

ولەرىن سەزسە، وسى جەتى قات جەردىڭ استىنداعى قويماسىنا كەلىپ، باياعىدا ازىرلەپ قويعان مۇز استاۋعا جاتپاق. دۇرىستاپ جاتىپ العان سوڭ، قول جەتەر جەردەگى تيەكتى تومەن قاراي باسىپ قالادى. سول شاقتا مۇنىڭ ۇستىنە ادەيى ءۇيىپ، ءىلىندىرىپ قويعان توپىراق قۇلايدى. جەر ويىلىپ تۇسكەن سوڭ، قورانى دا جاۋىپ قالادى قىمتاپ. ال سودان كەيىن قوڭقاي مەن بايلىقتى تاۋىپ كورسىن... ەشبىر ادام تابا المايدى. تەك مىڭ جىلدان سوڭ... مىڭ جىلدان سوڭ...

ازىرشە ءولىم تيەگىن باسپايدى، سىرا اشىتىلعان اعاش كۇبىنىڭ تىعىنىن عانا اشادى. ابدەن اشۋى جەتكەن سىرادان سىڭعىتىپ ۇزاق ءىشتى...

ىشكەرى جاققا نۇرجاننىڭ وسىمەنەن ەكىنشى رەت كەلۋى. جازداي جاڭبىر جاۋماي، قۇرعاقشىلىق بولىپ „التاي" سوۆحوزىنىڭ بۇكىل شابىندىعى اقتاڭلاعى شىعىپ، كۇيىپ كەتكەن سوڭ سىپىرا تاۋ اراسى، توپىراعى قۇنارلى ءارى قىستىڭ كۇنى قار قالىڭ تۇسەدى، ءسويتىپ، ىلعالى مول ساقتالاتىن حاتىن وزەنى جاعىنان ءشوپ شاپقان. قازاقستاننىڭ ءبىر پۇشپاعىندا ءتۇتىن تۇتەتكەن بۇل سوۆحوزدىڭ جەرى التاي تاۋلارىمەن جارىسا، جاعالاسا بارىپ، سوناۋ تاۋلى التاي ولكەسىنىڭ ايماعىمەن شەكتەلەتىن. روسسيا مەن قازاقستاندى اتاقتى شىڭ مۇزتاۋدان باستاۋ الاتىن اعىنى قاتتى حاتىن وزەنى ءبولىپ جاتار ەدى. بۇل جاق باسقا اۋداننىڭ جەرى، ءبىر تۇكپىرىندە، تىم شالعايدا بولعاندىقتان، „ىشكەرى جاق" دەپ اتاپ كەتكەن. قۇرعاقشىلىك نە ىستەتپەيدى ادامدارعا. ايداپ وسى حاتىن جاعالاۋىنا الىپ كەلگەن. اۋىلدان شىققان اتتى ادام ەكى-ءۇش قونىپ ارەڭ جەتەر وسىنشالىق الىستا جاتقان تەگىن جەردىڭ شابىندىعىنا دانىككەنىنە ەكىنشى جىل. جاز شىعا تاۋدى شىر اينالىپ، ماشينا جولىمەن كەلەتىن، اي بويى پىشەن دايىنداپ، مايالاپ ۇيەتىن. سونان سوڭ جەر قاتا ماشينامەن تاسىپ جەتكىزىپ الاتىن. نۇرجان حاتىن جاققا العاش رەت كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا كەلگەن... ماشينامەن ءشوپ تيەۋگە كەلگەن... بىراق الا جازداي ارپالىسىپ دايىنداعان ءشوپتىڭ تەڭ جارتىسىن عانا تيەپ ۇلگەردى، ىزىنشە جاڭبىر جاۋىپ كەتكەن... جاڭبىر جاۋىپ كەتكەن سوڭ، ءشوپتىڭ ءبىرازى الىنباي قىسقا قالىپ قويعان. ەندى مىنەكي، تاۋ اسىپ، تراكتور شاناسىمەن تاسىپ الۋعا كەلە جاتقان بەتتەرى.

كوك تۇنەك اسپاندا، سوناۋ قارلى ادىرلاردى جيەكتەي باتىسقا جىلىستاعان جارىقتىق كۇن سالقىن ساۋلەمەن جاسقانا قارايتىن. ءۇش جىگىت تاڭەرتەڭ شالدىڭ ۇيىنەن شىققالى ءلام دەپ ءتىل كاتىسپاعان ەدى. تۇنەپ شىققاندارىنا راقمەت ايتىپ، قارا سۋ ۇرتتاماستان ەرتە تۇرىپ اتتانىپ كەتكەن. اسىرەسە ىشتەرى قالتىراپ، جىلان جۇتقانداي ءتىس-تىسىنە تيمەي ساقىلداپ كەلە جاتقاندارى — ىستىقتى اڭساعان اسقازاننىڭ كوتەرىلىسى ەدى. بۇرىنعىدان الدەقايدا الاسارىپ، قول سوزىمدا عانا تەگەنەدەي توڭكەرىلىپ تۇرعان اسپان، ول دا ءبىر ءتۇرلى كوڭىلسىز، ءوز-وزىنەن جۇدەۋ، ءوز-وزىنەن جابىڭقى تارتقان. ءوز-وزىنەن جۇدەۋ تارتقان اسپان عانا ەمەس، تاڭ اتقانشا ءبىر-بىرىمەن توبەلەسىپ شىققانداي توڭ تەرىس توماعا-تۇيىق وتىرعان ءۇش جىگىت تە. ارقايسىسى ءوز ويىن مالتا عىپ سورىپ وتىر. قازىر نۇرجاننىڭ ورنىنا تراكتور ايداپ كەلە جاتقان امانجاننىڭ اشاڭ تارتقان ەكى جاعى جالعىز-اق كۇندە سۋالىپ، تۇگى ەدىرەيىپ، جانسىزدانا باستاعان. ال ونىڭ قاسىندا قىسقا موينىن شولاق قارا تونىنىڭ جاعاسىنا تىعىپ، ۇيقىلى-وياۋ ماڭگىرىپ وتىرعان باقىتجان ءتىپتى باياعىدا ءولىپ، قاتىپ قالعانداي قۇر سۇلدەرى، جايناپ تۇرار دوڭگەلەك بەتى قان-ءسولسىز بوزاڭ، بۇرىنعىداي ەمەس، سوپايىپ ۇزارىپ كەتكەن سەكىلدى. ولارعا قارسى قاراپ، تەمىر جاشىكتىڭ ۇستىندە وتىرعان نۇرجان دوستارىنىڭ تىرشىلىك وتى قولامتالانا، سونۋگە اينالعان ديدارىنا تەسىلىپ ۇزاق قارادى: جيىرمادان جاڭا عانا اسقان جاس جىگىتتەردىڭ جۇزىندە ۋاعىنا جەتپەي قارتايۋدىڭ العاشقى بەلگىلەرى بار ەدى. سىرتتان گورى تراكتوردىڭ كابيناسى الدەقايدا سۋىق، ءتورت بۇرىشتانا — كامەرا ىسپەتتى قورشاعان كوك تەمىرگە ساۋساعىڭ تيسە قارىپ تۇسەدى. موتوردان شىققان بولىمسىز جىلۋ الگى دۇمبىلەز تەمىردىڭ استىندا تۇنشىعىپ، القىنعانداي ەدى، دەمىككەندەي ەدى. بۋ بولىپ ۇشادى. دۇنيەنىڭ ىزعارىنان گورى، جىگىتتەردىڭ ءوز اراسىنداعى سۋىقتىق جانىڭدى قارىعانداي ەدى. ۇرسىپ-تالاسپاي وسىنشالىق بىتەۋ مىنەزبەن وڭاشا وتىرۋ جۇيكەلەپ، جالىقتىردى بىلەم، قوس رىچاكتى كەزەكپە-كەزەك تارتقىلاپ، گازدى ازايتىپ، كوبەيتىپ، تولاسسىز قيمىل ۇستىندە كەلە جاتقان امانجان جىن سوققانداي ايعاي سالدى. ال قالعان ەكەۋى وقىس ۇنگە سەلك ەتىپ ەسى شىعا شوشىنىپ قالعان. امانجان تاعى ايقاي سالدى.

— اۋ-ۋ-ۋ...ا...

ايۋداي ۇيقتاپ جاتقان الىپ دوڭدەر قىبىرلاپ، ەرەكشە ءۇن قوسقانداي. گازدى باسىپ-باسىپ قالىپ، جىن ۇرعانداي ايعايلاعان جىگىتتى نۇرجان جىندانىپ كەتتى دەپ ويلاسا كەرەك:

— توقتا! تراكتوردى توقتات!— سولق ەتىپ بارىپ توقتاعان دت-نىڭ ىشىندەگى ءۇش جىگىت قوپاق قاعا ەكپىنگە ەرىپ، يزەكتەسىپ قالدى دا، ارقالارىن تەمىرگە سوعا سولق ەتىپ قايتا وتىردى. ءسال ۇنسىزدىك باستى. سوسىن نۇرجان امانجانعا اسا ءبىر قاجىسپەن قارادى.

— نە بولدى؟

بۇل سۇراقتى ەستىمەگەندەي مەڭىرەيىپ وتىرا بەردى. سۋالعان، تۇك-تۇك ات جاعىنداعى قىراۋ شالعان تۇگى بۇرىنعىدان ارى قالىڭداپ، قورقىنىشپەن ۇرپيەدى. كىرەۋكەلەنگەن كوزىندە ساۋلە جوق، جارانىڭ ورنىنداي شۇڭىرەيەدى. ال قوڭقاق مۇرنى مەن ورەسكەل ۇلكەن اۋزى ول دا جانسىز، اعاشتان ويىپ جاساي سالعانداي ەبەدەيسىز. ءتۇيىلىپ ءبىراز وتىردى دا:— نە دەدىڭ؟ — دەپ، نۇرجانعا قايىرا سۇراق قويدى.

— نەگە ايعاي سالدىڭ دەيمىن؟

— قاشان؟

نۇرجان ءوزىن-ءوزى زورلاعانداي ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى. بۇدان سوڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ يىعىنان ماي ءسىڭىپ، توت باسقان زىلدەي الاقاندارىمەن سالىپ-سالىپ قالىپ، جامىراپ ءبارى كۇلدى. مىنە، ەكىنشى ءتۇن توڭ بولىپ قاتقان كوڭىل ءجىپسىپ، تراكتور ىشىنە جەڭىل نۇر تاراعان. الىپ-قاشپا سەزىم ول دا قايماقشىپ قاتا باستاعان-دى. انە، جىبىگەندەي بولدى. سەبەپسىز، ايتپاي تۇسىندىرگەن كۇلكىنىڭ مازداعان وتىنا جىلىنعان ۇشەۋى الدارىندا نە كۇتىپ تۇرعانىنان بەيحابار، وسى ءساتتىڭ شۋاعىنا تالاسا ۇمتىلعان. بۇدان سوڭ نۇرجان نەگە ايقايلاعانىن ايتپادى، قالعاندارى تاقاۋلاپ سۇرامادى. جىم-جىرت، جۇمباقتى ساپارعا قايتا اتتانعان. بىراق دۇنيە بىرتە-بىرتە تاعى دا سۋىنا باستادى. سۋىقتىڭ ەڭ قاتتىسى — ۇنسىزدىك ەكەنىن ەندى عانا ۇققانداي نۇرجان ىڭىلداپ الدەبىر ءاننىڭ اۋەنىن ايتقان بولدى. ونىڭ مۇرنىنىڭ استىنان عانا سىزدىقتاپ، ءبىر ءتۇرلى تۇسىنىكسىزدەۋ شىققان ءۇنى انا امانجان مەنە باقىتجانعا ەستىلمەدى بىلەم، نازار اۋدارىپ ەلەڭدەمەستەن، نە قوسىلىپ ەرمەستەن وي ورمانىنا ءسىڭىپ، جالعىزسىراپ اداسا باستاعان. اينالا اپپاق قار، ۇشى-قيىرى تاۋسىلمايتىن اق شاڭقان قار، جانسىز اسپان، جانارسىز كۇن... ولار سۇرلەۋ، جولسىز باعانا، جالعىز ءۇيلى جالعىز شال قوڭقاي سىلتەپ جىبەرگەن باعىتپەن تۇسپالداپ قانا كەلە جاتقان. ازىرشە قار استىندا جاسىرىنىپ جاتقان ۇرى تاس، جىقپىل-ۇراسىز ەش نارسەگە ۇرىنباي امان-ەسەن كەلەدى. سوناۋ... وۋ، ايىر وركەش اق تاۋدىڭ ارعى ەتەگىندە يەن قىستاق، پىشەن ۇيىلگەن جەر بار. پالە-جالادان ساقتاپ، ءدام تارتىپ جەتە قالسا، تراكتوردىڭ شاناسىنا توتيايىنداي كوكپەڭبەك ءشوپتى تيەپ الادى دا، كەرى بوزداقتاتادى، اسىعادى... اۋىلدا اي مەن كۇندەي جارى كۇتىپ، قويعانى سۋىپ بارا جاتقانداي اسىعادى... وسىنداي شاتتىققا تولى شاقتا تراكتورعا قوس قانات بىتسە دەيسىڭ، بىراق ول جارىقتىق ءومىر باقيدا ۇشا الا ما؟.. بۇ جالعاندا ۇشا المايتىندار قانداي كوپ ەدى...

نەنى جانە نەگە ىڭىلداپ وتىرعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. مۇمكىن، جان دۇنيەسىن جايلاي باستاعان جالعىزدىقتان (ۇشەۋى بولسا دا) ازار دا بەزەر ەكى قولىن توبەسىنە قويىپ قاشىپ، مۇڭلىلاۋ اۋەنمەن ماڭايىنا جولاتپاي، ايداپ، قۋعىسى كەلگەنى مە; الدە وي دەگەن ءتۇپسىز تۇڭعيىق جىلىمنان قۇتىلىپ شىعۋدىڭ سوڭعى امالى وسى ما، ايتەۋىر، كوڭىلىندە توبىقتاي بولىپ، تۇينەكتەلە قاتقان مۇز توڭدىرعان سايىن ىزىڭ-ىزىڭ اۋەنگە باسادى-اي... نۇرجاننىڭ كوڭىلىندەگى توبىقتاي الگى مۇز ءدال بۇگىن دە، كەشە دە، ءتىپتى بىلتىر دا ەمەس، اناۋ ءبىر جىلى — شىلدەنىڭ مي قايناتار ىستىعىندا قاتقان ەدى... سودان بەرى ىزعار شاشىپ، ەڭسەسىن باسادى دا جۇرەدى. ءوزى كۇلگەنىمەن، كوزى كۇلمەي، قۋانعانىمەن، ۋانا الماي دۇنيەدەگى ەڭ قيماسىن ماڭگىلىككە جوعالتقانداي بۇيىعى تارتىپ، ءوز-وزىنەن قورىناتىن، ءوز-وزىنەن شوشىناتىن. ول جوعالتقان زاتى — ءوزى ەكەنىن سەزدى مە؟ سەزبەگەنى عوي، ايتپەگەن كۇندە ەل كوشكەندەي بولعان جانىن جارىلقار الدانىش ىزدەمەس پە ەدى، ءوز-ءوزىن الداماس پا ەدى؟ اسكەردەن ەسەن-ساۋ ورالىپ، تراكتورعا مىنگەنىنە ەكىنشى جىل تولدى، ءبارىبىر وسىناۋ شالعايداعى ەۆروپادا، شىعىس گەرمانيادا جۇرگەندەي ءون بويىن ساعىنىش بيلەپ، الدەنەگە اسىعادى، الدەكىمدى سارىلا كۇتەدى. مىناۋ كەڭ-مول پىشىلگەن كەڭ-مول دۇنيەگە سىيماعانداي ءوزىن ارتىق سەزىنگەن نەمەسە وسىنا داليىپ جاتقان جاپ-جالپاق جاپاننان قۇيرىق باسىپ دەمالار، ەنتىگىن باسار جەر تابا الماعانداي وگەيسىگەن.

ەكى جاستىڭ بىرىنە تولماي، وسىنشالىق قوجىراپ، ەرتە... تىم ەرتە ءتۇڭىلۋى، ەشكىمگە — ومىرگە دە، وزگەگە دە سالماق ارتپايتىن، تەك بار كىنانى ءوزىنىڭ قارا باسىنان ىزدەپ، مىنەز-قۇلقىنىڭ اۋىرلىعىنان كورەتىن، باسقانى ەمەس تەك ءوزىن — نۇرجانجاندى عانا جازعىراتىن. بالالىق شاققا ءبارى-ءبارى جاراسىمدى ەكەن: اسىر سالىپ وينادى، كۇلدى، جىلادى، الاڭسىز، جوقتان وزگەگە قۋاندى دا، العى كۇندەرىنەن اسىعىپ ۇلكەن جاقسىلىق، وقىس جاڭالىق كۇتتى. العاشىندا ون جىلدىقتى بىتىرسە بولدى، قيراتاتىنداي دەمىگە وتەپ كەلسە بولدى، تاسىپ-شالقىپ عۇمىر كەشەتىندەي ءۇمىت ەمشەگىن جانە دە ارمانسىز ەمىپ ەدى. ەندى مىنە، اناۋ ايىر وركەش اق تاۋدى اسسا، ارمانىنا جەتەتىندەي تۇنجىراپ، تۇپ-تۇنىق اسپاننىڭ استىندا قار تەڭىزىنىڭ جالعىز جەتىم قايىعىنداي — ەسكەكسىز; جەلكەنسىز قايىعىنداي قالىقتاپ ءجۇزىپ كەلەدى. مىناۋ اپپاق دۇنيەنىڭ... ءمىنسىز بەتىندەگى جالعىز نوقات — مەڭى ىسپەتتى تراكتور شىنىندا دا قار تەڭىزىندە مالتىپ كەلە جاتقانداي ەدى. شىنجىر تابانى كورىنبەي، تەك ءتۇتىنى عانا جىڭىشكەلەنە بۋداقتاپ، كوگىلدىر اسپانعا ءسىڭىپ، لەزدە جوق بولادى. باياعىدا نۇرجاننىڭ اپاسى ايتىپ وتىراتىن: بۇل دۇنيەدە قۋعان دا الدا، قاشقان دا الدا دەپ. سول ءبىر استارلىلاۋ ءسوزدىڭ ءمانىن ەندى تۇسىنگەندەي-ءدى. قۋىپ جەتە الماس، قاشىپ قۇتىلا الماس تاعدىردىڭ ايتاعىنا ءۇرىپ، ايداعانىنا كونگەن كونتەرى تىرلىكتەن تىزگىن ءۇزدى قۇتىلىپ كورشى، جوق بولماسا جان ۇشىرا ۇمتىلشى — جاقىنداساڭ الىستاپ، الىستاساڭ جاقىندايتىن ساعىم باقىتتىڭ ۇشپاعىنا شىقتىم دەگەن ءتىرى پەندە بار ما ءتايىرى: ءومىر بويى ءبىر نارسە جەتپەي وتە شىعار ادام بالاسى — ءوزىنىڭ از با، كوپ پە عۇمىرىندا زار ەڭىرەپ ىزدەگەنى قاناعات، توقتام ەكەنىن ىلعي دا كەش ءتۇسىنىپ، كوزىن جۇمادى-اي... نۇرجان بولسا ءومىردىڭ بىردە-ءبىر جۇمباعىن شەشە العان جوق ءالى. تەك ءاربىر ءىرىلى-ۋاقتى وقيعاعا تاڭداي قاعىپ، تاڭدانىپ، „نەگە ولاي ەكەنىن", ياعني اق دەپ جۇرگەنى — قارا، ال قارا دەگەنى اق ەكەنىن تۇسىنە الماي باسىن قاتىرىپ ويلاي بەرەر ەدى.

قار جامىلعان اينالا كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسىپ جاناردى جەيدى. ەسسىز، يەسىز تاۋ-تاۋدىڭ بارىنەن ءولدىم-تالدىم دەپ قۇدايدىڭ زورىنا اسساڭ، ەكىنشىسى تۇرادى كەل-كەل دەپ شاقىرىپ. ءۇش جىگىت ەندى كەلە جاتقان باعىتتارىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا كۇماندانا باستاعان. جولدىڭ وسىنشالىق ۇزاق بولۋى مۇمكىن ەمەس...

—توقتاتشى،— دەدى امانجانعا.— ازداپ ايالداپ، وڭ-سولىمىزدى تانىپ الايىق.

تراكتور توقتادى. بىراق موتورى تولاسسىز سوققان جۇرەك سەكىلدى دامىل تاپپاي جۇمىس ىستەپ تۇر. قوناقتاعان تاۋىقتاي ءبۇرىسىپ وتىرعان باقىتجانعا دا جان بىتە باستادى. تالىقسىپ بارىپ ۇيقى جەڭدەدى مە ەكەن، ازداپ قالعىپ العان-اۋ. ەكى كوزى قانتالاپ، نە بولدى دەگەندەي انالارعا جالتاق-جالتاق قارايدى. العاشقى ءسوزى:

— جەتتىك پە؟— بولدى. ەجەلدەن ۇرت مىنەزدى امانجان شام شاقىرا جاۋاپ بەرگەن:— اتاڭنىڭ باسى جەتتىڭ!

— دەگەنمەن قاي تۇستا تۇرمىز ءوزى،— دەدى قۇرداسىنىڭ ءسوزىن اۋىر الماعان ول جان-جاعىنا قاراپ.

— بىلسەك — تۇرامىز با؟ يت بىلە مە، توڭقايىپ-توڭقايىپ ەتەگىن ءتۇرىپ تاستاپ، ارتىن كورسەتىپ جاتقان تاۋدان وزگە قىبىر ەتكەن جان، ەربيگەن بۇتا جوق،—دەدى امانجان ءالى دە ءوز-وزىنەن اشۋلانىپ. اداسىڭقىراپ كەتكەندەرىن ول باعانا سەزگەندەي. تەك اناۋ ەكەۋى كاپەرسىز وتىرعان سوڭ پىسىقسىماعان. ەندى ەكى جىگىت جارىسا نۇرجانعا قاراعان. ءبىر كۇن بولسا دا تراكتوردىڭ ناعىز يەسى، جولباسشى جىگىت وسىتىن. ول بولسا ءۇنسىز. كابينا تۇتقىنىنان بوساپ شىنجىر تابانعا شىقتى دا، اق قاردىڭ بەتىنە قوس سىزىق تاستاعان ارتقا، سونسوڭ جان-جاعىنا سىعىرايا قارادى-اي... قىردان ويعا ءتۇسىپ كەتكەن سوڭ، نىسانالاپ كەلە جاتقان ايىرتاۋ دا كوزدەن تاسالانىپ كورىنبەي قالعان-دى. ال اسپان مەلشيىپ، تابالاعانداي، ءمىز باعار ەمەس. ەتەككە تۇسكەن سوڭ كۇن دە اق جيەك تاۋ يىعىنا تىم-تىم تاقالىپ، ەندى بولماسا باتىپ كەتەردەي مىنبەلەپ تۇر. نە ءبىر ەربيگەن قاراعاي، نە ءبىر قاراعان — بۇتاسىز —"ىشكەرى جاقتىڭ" قىل-قىبىرسىز كوسە تاۋلارى بار سىرىن ىشىنە بۇگىپ، سىزداۋىقتاي سىزدانادى. التاي سىلەمدەرىنىڭ ءدال وسى تۇسى قاس قىلعانداي نە سەبەپتەن تاقىر، تازا، تايگاسىز جالاڭاش ەكەنى تۇسىنىكسىز.

— نە ىستەيمىز؟— دەدى امانجان گۇر ەتىپ. وعان تاعى دا ەشكىم جاۋاپ بەرگەن جوق. ءسال ۇنسىزدىك بيلەدى.

— العاش باعىتىمىزبەن جۇرە بەرەيىك. سەنىڭ جۇرەگىڭ، ياعني ينتۋيتسياڭ ءبىر نارسەنى سەزگەن شىعار،— دەدى نۇرجان قاباعى قارس جابىلىپ تۇتىككەن دوسىنىڭ سۋىق جۇزىنە قاراپ.— اكەل، تراكتوردى ءوزىم جۇرگىزەيىن.

— مەيلىڭ، تەك اداسساق سەن جاۋاپ بەرەسىڭ،— دەدى دە ورنىنان تۇردى امانجان. باقىتجان ەكى جاققا دا قوسىلعان جوق، سول ۇندەمەگەن قالپىندا قايتادان قالعي باستاعان ەدى.

تراكتور تۇتقاسى ءوز قولىنا تيگەن سوڭ، ءدال الدارىندا اسپانعا سالىنعان باسپالداقتاي شانشىلا كوتەرىلگەن تاۋعا ورمەلەي جونەلدى. الگىندە ول وتىرعان تەمىر جاشىك ەندى امانجان ەنشىسىنە ءتيىپ، وسىناۋ ۇزاق تا اۋىر ساپاردان جەرىگەندەي كەجەگەسى كەيىن تارتىپ، تۇلان تۇتقان كەيىپتە ءۇنسىز وتىر. باقىتجان بولسا اناۋ اپپاق تاۋ ۇستەرىنە قۇلاپ كەتسە دە، سەزبەس سەزىممەن قالعىپ-شۇلعيدى. دت قاراعايدان قيىپ جاساعان جالعىز شانانى ارەڭ سۇيرەپ، قوپ-قوشقىل ءتۇتىن بۇركىپ، ارقىرايدى. تىكە تارتقان تاۋ قايقاڭى تومەندە تۇرعاندا جايپاقتاۋ سەكىلدى ەدى، ورلەگەن سايىن بيىكتەپ، قۇزارلانا بەردى. نۇرجان گازدى تولقىنداتا، ءۇزىپ-ءۇزىپ باسىپ، قيالاي تارتىپ، يرەك-يرەك سىزىق تاستاي، اسپانعا بەتتەگەن. تاۋ باسى جەتكىزەر ەمەس. اندا-ساندا تىركەۋدەگى شانانىڭ اماندىعىن تەكسەرىپ، سىعىرايعان تەرەزەدەن ارتىنا قاراپ قويادى. باۋىرى الاسا، اۋىر شانا قاساتتانا باستاعان جەنتەك-جەنتەك قار جيناپ، القىمىنا كەپتەپ ۇيەدى دە، قاسارىسقان نەمەنى تاپالاپ، باسىپ-جانشىپ وتە شىعادى. سايلاۋ جەرگە كۇن ساۋلەسى تۇسپەي كولەڭكە ۇيىپ جاتقان، تراكتور ورلەگەن سايىن جارىقتىق كۇن دە بيىكتەپ، تاۋ الاسارا بەردى. سازارعان دۇنيەنىڭ تىنىشتىعىن تراكتور داۋسى بۇزىپ، سەرەيىپ، ولىمگە بويۇسىنعان اينالا كۇرك-كۇرك جوتەلىپ، ۇيقىسىنان ويانعان كارى شالداي ەدى. كوكساۋ تاۋدىڭ دەمىككەن دەمى ىزعارلانا قوينى-قونىشىڭدى قۋالايتىن. الگىندە تاۋ تابانىندا تۇرعاندا ەپتەپ جىلىمىق سەزىلگەن، بيىكتەگەن سايىن اۋا دا سالقىنداي ءتۇستى. تۇستىكتەن ەسكەن قىزىل جەل بار، بەتتى قاريدى. ءۇش جىگىت تاۋ جەلكەسىنە شىققاندا ورە تۇرەگەلىپ، كابينادان باستارىن شىعارا العا قارادى — تاعى دا ءدال وسى تاباندارىن تىرەپ تۇرعان تاۋدان اينىمايتىن تاعى ءبىر تاۋ تۇرعان مەن مۇندالاپ. ۇشەۋى بىردەي كەلىسكەندەي ىسقىرىپ جىبەردى دە، ورىندارىنا سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى. ارىپ-اشىپ الداعى اسۋعا ىلىنگەندە سول اسۋدىڭ ار جاعىندا جۇماق كۇتىپ تۇرعانداي اسىعىپ ەدى، ەندى مىنە نە قىستاۋ، نە اعاش جوق، جۇپ-جۇمىر جۇمىرتقا — تاعى ءبىر تاۋ قاسقايادى. تاۋ مەن ادام اراسىنداعى

سوعىس تولاستار ەمەس...

— ەندى نە ىستەيمىز؟— دەدى شىدامسىز امانجان. باقىتجان ادەتىنشە ءۇنسىز وتىر.

— بىلمەيمىن،— دەدى نۇرجان قاجىعانداي كۇرسىنىپ.— جازدى كۇنى بولسا اينىتپاي تابار ەدىم. قازىر ءبىر-بىرىنەن ايىرماسى بولساشى. جۇمىرتقا سەكىلدى.

— وندا دا ءار تاۋىقتىڭ ەمەس، ءبىر تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسى، مەن ءۇشىن ەڭ سوڭعى تاۋ — وسى سەكىلدى،— دەدى امانجان قالتاسىنان „پريما" تەمەكىسىن الىپ. ەندى ءبارىبىر دەگەندەي شىلىمىن اسىقپاي تۇتاتتى دا:— ەي، تالتايماي، اياعىڭدى جيىپ وتىرشى، قاتىنىڭنىڭ توسەگىندە وتىرعانداي شىرەيسىڭ عوي،— دەپ باقىتجاننىڭ قاتىپ قالعان پيماسىن ءوزىنىڭ توڭ بولىپ سەرەيگەن پيماسىمەن توق ەتكىزىپ تەۋىپ جىبەردى. ول ۇندەگەن جوق، ادەتىنشە باقىرايىپ ءبىر قارادى دا، اياعىن جيىپ الدى.

— ەندى نە ىستەيمىز؟— دەپ نۇرجان سۇرادى. جاۋاپ بولماعان سوڭ، تراكتوردى جىلدامدىققا سالىپ، گازدى باستى.— نە بولسا دا توقتاماي جۇرە بەرۋ كەرەك.

— جىلجي بەرگەننىڭ جازاسىن جاعار ماي تاۋسىلعاندا تارتاسىڭ،— دەدى تەمەكىسىن قۇشىرلانا سورعان امانجان. بۇدان ءارى ەشقايسىسى سويلەگەن جوق. دت جاڭا عانا ازەر شىققان الىپ تاۋدان تومەن قاراي سىرعىپ، قۇلاي باستادى. تەرىسكەي جاعىندا ۇرا-جىرا بار، وقتا-تەكتە تاس كەزدەسىپ، بۇرا تارتا بەردى. نۇرجان ەندى انداعايلاپ، گازدى باسقاندى قويىپ، ساقتىققا كوشكەن. ەكى-ءۇش رەت شاقۇر-شۇقىر تاس ءتيىپ، سولق ەتىپ جىراعا ءتۇسىپ كەتكەن سوڭ، جىلدامدىعىن ازايتتى. تاۋدىڭ ورتا بەلىنە كەلگەندە نۇرجان ءوز-وزىنەن ەلەگىزىپ، ارتىنا جالت قاراپ ەدى، تىركەۋدەگى قار سىپىرعان شانانى كورە المادى. العاشىندا ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي تراكتوردى تاعى دا باياۋلاتىپ، ارتىنا قارادى. جوق. تورموزدى باسىپ، گازدى ازايتتى. بۇدان سوڭ جىلدامدىقتى شاپشاڭ ايىردى دا، جىلان باۋىر تابانعا قارعىپ شىعىپ، كەلگەن ىزىنە قارادى. ءجۇز مەتردەن استام قاشىقتىقتا قارعا باتىپ جاتقان شانانى كوردى. اۋزىنا العاش تۇسكەن ءسوز:

— تفۋ! اتاڭا نالەت!— بولدى. بۇل كەزدە امانجان كابينانىڭ كەلەسى ەسىگىن شيقىلداتا اشىپ، شىنجىر تاباننىڭ ۇستىندە اعىتىلىپ قالعان شاناعا تۇكسيە قاراپ تۇر ەدى. باقىتجان قاپەرسىز قالعىپ، سەلت ەتپەي وتىر.

— داۆاي نازاد! تراكتوردى شۇعىل بۇر دا، ارتقا تارت!

— ونى ءوزىم دە ءبىلىپ تۇرمىن، بىراق سول قياعا قايتا ورلەپ شىعا الامىز با؟

— تاۋەكەل،— دەدى امانجان،— وعان جەتەر تروسىمىز جوق، ءبارىبىر بارۋ كەرەك.

ورىندارىنا قايتا وتىرىپ، قاسات قاردى قاق ايىرا شىر اينالىپ كەرى بۇرىلدى. بىراق ون قادامنان اسا الماي، ءبىر ورىندا يتىڭدەپ شىر اينالىپ تۇرىپ الدى. قانشا جان ۇشىرا ىلگەرى ۇمتىلعانىمەن، ءتىپ-تىك جالاما بەت بەتتەتپەدى، تايعاناقتاپ قارعا ادىم جىلجي المادى. نۇرجان ەكەۋى الما-كەزەك اۋىسىپ، رىچاگتى وڭدى-سولدى تارتقىلاپ، گازدى ولەردەي كۇشەيتسە دە ەش ناتيجەسىز، بۋراداي بۇلقىنىپ، اش قاسقىرداي جەنتەكتەپ قار شاشقانى بولماسا، ءبىر ورىندا شىر كوبەلەك اينالا بەرگەن شىنجىر تاباندار.

— بولمايدى، بەتتەتەر ەمەس،— دەدى نۇرجان.

— قانە ماعان بەرشى،— دەدى امانجان الاقانىنا تۇكىرىپ.

— ءوزىڭ تارتپايسىڭ عوي. گازدى سەن باسساڭ دا، مەن باسسام دا — موتورى بىرەۋ.

— ەندى نە ىستەيمىز؟— دەدى امانجان كوزى الايىپ. سونان سوڭ ءالى دە ەس-اقىلدان ايرىلا ماۋجىراعان باقىتجاندى بۇيىردەن ءتۇيىپ قاپ:

— ەي، قوي كۇزەتىپ كەلدىڭ بە، الدە جاۋ ءتۇسىرىپ كەلدىڭ بە، تىم بولماعاندا وياۋ وتىرساڭشى.

— اكىري، قىزىقسىڭدار، مەن ءبارىن ءبىلىپ وتىرمىن. شانانى جاياۋ سۇيرەپ كەل دەيسىڭدەر مە؟ ونداي كۇش بولسا وسىندا وتىرار ما ەدىم، سەندەردەن ءسوز ەستىپ،— دەپ موينىن جاعاسىنا تىعا ءتۇسىپ، بىلق ەتپەستەن قالعي بەرگەن.

اينالا اپپاق قار، كۇن تاۋدىڭ ار جاعىنا سۋسىپ ءتۇسىپ بارادى. ساي-سالانى كولەڭكە باسىپ، اسپان كوبەڭ تارتقان. كوپ كەشىكپەي كەلەر ءتۇننىڭ حابارشىسىڭداي ءبىر سۋىق ىزعار سوعىپ، ونسىز دا جەتىمسىرەگەن كوڭىلدى كەۋلەيدى-اي. جەل كەۋلەگەن سايىن مۇرجادان ۋىلدەگەن ءۇن شىعاتىنداي. نە ىستەرىن بىلمەي، شاراسىزدىققا ۇشىراعان ءۇش جىگىت تاعى دا امالدارى ابدەن تاۋسىلىپ، ءسال-ءپال ءۇنسىز قالىپ ەدى. سول ۇنسىزدىكتى امانجاننىڭ گۇرىلدەگەن جۋان داۋسى بۇزدى:

— ەتەككە ءتۇسىپ، تاۋدى شىر اينالىپ، كەلگەن ءىزىمىزدى قۋالاي قىر جەلكەسىنەن كەلسەك قايتەدى.

— اكىري، ول دا اقىل،— دەپ باقىتجان تۇڭعىش رەت پىكىرىن ايتتى.— ۆوت باشكا.

— ساي تابانى قانداي كۇيدە ەكەنىن قايدان بىلەمىز. قاردىڭ استى تولعان تاس نەمەسە سور باتپاق بولسا...

— قىستا باتپاق بولۋشى ما ەدى، اكىري،— دەدى باقىتجان قاراپ وتىرماي.

— تىپ-تىنىش قالعي بەرگەنىڭ جاقسى ەدى، بەكەر-اق وياتتىم،— دەدى نۇرجان.— سوناۋ ەتەكتەگى سيىردىڭ سىلەكەيىندەي شۇبىرعان بۋدى كوردىڭ بە، سول جەردە قاردىڭ استىندا قاتپاي جىلىپ اعىپ جاتقان بۇلاق بار. ال بۇل جاقتىڭ بۇلاعى قىستىگۇنى دە باتپاقتى كەلەدى، ويتكەنى قار قالىڭ تۇسەدى. بىلايشا ايتقاندا، ۇستىندە كورپەسى بار، سۋ ميىم،— دەدى امانجان.

باقىتجان:— ۇلى مارتەبەلى مىرزام، قۇلدىققا باس يدىك، ءوزى بىلمەسە دە ەلگە اقىل ايتۋ — قازاقتىڭ قاسيەتتى ونەرى.

كەلگەن جولىمەن كەرى ورالا الماي كەشتى باتىردى. ارى تارت، بەرى تارتپەن ءوزارا كەرىسىپ تە الدى. شاپشىما تاۋعا قارسى سالعان تراكتور „مەنىڭ شامام جەتپەيدى" دەگەندەي، تۇرعان ورنىنان تىرپ ەتپەستەن شىر كوبەلەك اينالا بەردى، اينالا بەردى. ايدالا اپپاق تاۋدىڭ باۋىرىندا ارپالىسىپ، كۇرەسىپ جۇرگەن ءۇش جىگىتتى مازاقتاي كۇلىپ، كۇن ۇياسىنا باعانا كىرىپ كەتكەن. ەندىگى مەزەتتە ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قاس قارايا باستاپ ەدى. اۋەلى وڭتۇستىك شىعىستان جالعىز جۇلدىز تۋىپ، تاۋ-تاۋدىڭ شىعىس جاق جيەگى اعاراڭ تارتقان. بۇگىن اقپاننىڭ ورتالاعان كەزى، جارىقتىق اي دۇنيەنى اق نۇرعا بولەپ تۇرعان ادەمى شاعى ەدى. الىسا-الىسا ابدەن دىمى قۇرىپ، امالى تاۋسىلعانداي ءۇش جىگىت ەندى ولمەس كۇننىڭ قامىن ويلاعان. ىشكەرى جاقتىڭ تۇكىرىك قاتىپ تۇسەر ساقىلداعان سارى ايازى بۋىپ، اپپاق دۇنيەنىڭ جالماۋىز ءتۇنى يەكتەي باستادى. وت جاعىپ جىلىنايىن دەسە، جۋىق ماڭايدا ءتىس شۇقىر اعاش جاق، وڭكەي ءبىر جۇپ-جۇمىر تاقىر تاۋلارعا قاراپ تۇرىپ قارنىڭ اشىپ، قاسقىرشا ۇلىعىڭ نەمەسە بوتاداي بوزداپ جىلاعىڭ كەلەدى. الەمنىڭ وسىنشالىق قاتىگەز، جانعا جات، تانگە سالقىن سەزىلۋى — جيىرمادان جاڭا عانا اسقان ءۇش بويداقتى ال دەگەندە جاسىتىپ تاستادى. ەش ايلا-ارەكەتسىز بولدىرعان پىشىندە سۇلق وتىردى: الدەكىمدى جازعىردى، الدەكىمگە كىجىنىپ، بالاعاتتادى. تراكتور زىرك-زىرك ەتىپ ەكى يىعى سەلكىلدەپ جۇمىس ىستەپ تۇر، ءبىر قالىپتى گۇرىل، ىڭقىلىن تىڭداپ وتىرا بەرسەڭ وت الىپ ەمەس، جىلاعانداي قاي-قايداعىندى ەسىڭە سالادى; كوڭىلىڭدى شاباقتاپ، جانارىڭنان جاس تامادى، جانارىڭنان تامعان جاس قار بەتىنە مۇز مونشاققا اينالىپ تۇسەر ەدى، بويدان جىلۋ، جۇرەكتەن جىگەر بىرتىندەپ سۋسىپ قاشا باستاعاندا ارعى دۇنيەگە ارمانسىز اتتانىپ-اق كەتەر بۇيىعىلاۋ ءارى شىم-شىم جىلىمىق نۇر سەبەلەپ، ۇيقىڭ كەلە باستايدى ەكەن. بىراق مىناۋ اق قار، كوكسىرەۋ مۇزدى تاۋدا ءومىر باقي دا ۇيقىعا جەڭدىرۋگە بولمايتىن ەدى.

— ا... ا... ا... ۋ... ا!— امانجان قاق ماڭدايىنان الدەكىم سالىپ قالعانداي ايعاي سالىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. توبەسىن كابيناعا جامان سوقتى. وقىس داۋىستان انا ەكەۋى دە شوشىنا ورە تۇرەگەلگەن. ءدال وسى جولى „نەگە ايقايلادىڭ، جىن ۇردى ما" دەپ ەشكىم ايىپتاعان جوق.

— سەن باقىرىپ جىبەرمەگەندە وسى وتىرعان قالپىمىزدا قاتىپ قالادى ەكەنبىز،— دەدى نۇرجان كۇلىپ.

— جاڭا عانا كوزىم ىلىنە بەرىپ ەدى... اكري، قويانشىعىڭ ءبىر باسىلمادى-اۋ،— دەپ كۇڭكىلدەدى باقىتجان.

— نە ىستەيمىز؟— دەدى امانجان ەسىن جيىپ.— ءتىلىمدى تىستەپ العانىمدى.

— وزدەرىڭ بىلىڭدەر... مەنىڭ مىندەتىم ەرە بەرۋ،— دەدى باقىتجان ەسىنەپ-قۇسىناپ.

— سەن نەمەنە، كوشكە ەرگەن ءيتپىسىڭ؟— دەدى نۇرجان.

سوناۋ قارسى جاقتاعى اپپاق تاۋدىڭ ار جاعىنان ىڭىرانا كوتەرىلىپ، بۇپ-بۋاز اي تۋىپ كەلە جاتتى. الگىندە عانا ىمىرت جابىلىپ، كەسپىرى كەتە باستاعان قىسقى ولكە تىلمەن جەتكىزگىسىز كۇمىس نۇرعا شومىلىپ، سيقىرلى دا سايقال قىلىقپەن جارقىراپ-جايناپ تۇرلەندى-اي. سول ءسۇت دۇنيە-اق شاڭقان الەمنىڭ ارعى ءبىر تۇكپىرىنەن سىڭسىعان، قورلانا جىلاعان ءۇن كەلەتىندەي، تالىپ-تالىپ ارەڭ جەتەتىندەي. دامەستەم كۇرسىنىپ، دامەستەم جوتەلگەن بۇلىڭ-بۇلىڭ تاۋ قورشاۋىندا قالعان ءۇش جىگىت قاز-قاتار شىنجىر تابانعا شىعىپ، تۋعان ايدى جالقى ءسات قۇمارپاز كوڭىلمەن قىزىقتاپ قالعانداي قاسقايا قارسى الىپ، سەرەيىپ تۇرىسىپ قالعان.

— وسىنىڭ ءبارى بەكەرشىلىك،— دەدى امانجان اۋىر كۇرسىنىپ.— ءبارىبىر باياعىداي ەمەس، وندا جاز ەدى عوي... ونىڭ نە ايتقىسى كەلگەنىن، ءتىپتى نە ويلاعانىن قالعان ەكەۋى ۇققان دا، ۇقپاعانىن قايىرىپ سۇراعان دا جوق.

— مۇنداي ادەمى كورىنىس ەندى قايتالانا ما، جوق پا، كىم ءبىلسىن. قانە ۇشەۋمىز دە انامىزدى ەسكە الايىقشى،— دەدى باقىتجان جىلامسىراپ.

امانجان:— نەگە انامىزدى عانا...

— باسقا كىمىمىز بار. ۇلى ۇرىستىڭ ۇرلىق ۇرپاقتارىمىز. ۇشەۋىنىڭ دە قۇلاعىنا: „توڭىپ ءجۇرسىڭ-اۋ، قۇلىنىم",— دەپ

شەشەلەرى سىبىرلاعانداي بولدى.

— قانداي تاماشا،— دەپ ەلەۋرەدى باقىتجان وسىناۋ اق شاڭقان ايلى تۇنگە شىن سۇيسىنگەنىن جاسىرا الماي. ونىڭ جۇرەگى ءوز-وزىنەن تولقىپ، بەلگىسىز ءبىر جاعالاۋعا شاقىرعانداي-تىن.— راس، ايتامىن، دوستارىم، اينالاڭا قاراشى، عاجاپ ەمەس پە؟ ادەمى ەمەس پە؟ ەرتەك سىندى دۇنيە. اق بوز اتقا اق شانا جەگىپ، مىناۋ كىلەگەي قاردىڭ بەتىمەن اعىزار ما ەدى... اتتەڭ...

ءومىر بويى قالعىپ وتىراتىن جولداسىنىڭ وقىستان ويانىپ كەتكەن كوڭىل تولقىنىن تۇسىنبەدى مە:— سەنەن وسىنداي سەزىمتالدىقتى كۇتپەپ ەدىم،— دەپ نۇرجان اعىنان جارىلدى.

باقىتجان:— بەتپەردە عانا، شىن ادام سونىڭ ار جاعىندا، دەگەن ەكەن ءبىر دانىشپان.

امانجان:— سەنىڭ ول دانىشپانىڭ وتتاعان ەكەن، ەندەشە. „ادام ءبىر بوق كوتەرگەن — بوقتىڭ قابى"— دەگەن ءبىزدىڭ اباي اقساقال.— جوتەل بۋلىقتىرىپ، تاماعىن كەنەپ الدى دا،— ءبارى بەكەرشىلدىك. بۇگىن الداساڭ، ەرتەڭ — الداناسىڭ. باياعىدا... مۇلدەم باسقاشا ەدى عوي. ول شاقتا جاز بولاتىن. ال مەن ۋىزداي جاس ەدىم،— دەپ جۇمباقتىلاۋ كۇرسىندى.

باقىتجان:— قازىر قارتايىپ تۇرسىڭ با؟ بار بولعانى جيىرما ۇشتەن استىق.

امانجان:— ءيا، دوستارىم، بىزدەر بوس شانا سۇيرەتكەن، سوندىقتان جاسىنا جەتپەي قارتايعان ساقالى جوق شالدارمىز.

نۇرجان:— بالالىقتىڭ بازارلى كۇندەرىمەن جىلاپ قوشتاسقالى قاشان.— ول دا اسەرلەنىپ، كوڭىلى ءبىر ءتۇرلى الابۇرتىپ وتىر ەدى.— شىنىندا دا، باياعىداي ەمەس... ءبىر ءتۇرلى جانعا — جات، تانگە — سالقىن.

باقىتجان:— مىناۋ اپپاق دۇنيە... سۇپ-سۋىق.

— باقىتجان:— كىمدەرگە — سۋىق، كىمدەرگە — ىستىق، ومىرگە وكپەلەۋگە بولمايدى.

نۇرجان:— ەندەشە، تراكتوردى سوندىرمەي بولمايدى... باقىتجان:— نەگە؟

امانجان:— ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتىپ، شاشىمىزدى اعارتاتىن سەنىڭ وسى „نەگە؟"— دەگەن ساۋالىڭ شىعار.

باقىتجان:— ءومىردىڭ ءوزى وسى سۇراقتان تۇرماي ما؟

— جانارماي تاۋسىلىپ قالسا، ەرتەڭ مىناۋ يت ولگەن جەردەن شىعا الماي، سەسپەي قاتپايمىز با؟— دەدى نۇرجان.

— مەن دە بەكەر سۇراپ وتىرعانىم جوق. وسى بىردەمە ايتسام، شاپتارىڭا شوق تۇسكەندەي، تۋلايتىندارىڭ نە؟ موتوردى وشىرسەك تراكتوردىڭ سۋى قاتىپ قالماي ما؟. سودان سوڭ رادياتورمەن ماڭگىلىككە قوشتاسا بەر. ال رادياتورمەن قوشتاسقانىڭ — ومىرىڭمەن قوشتاسقانىڭ.— باقىتجان انا ەكەۋى اۋزىن اشسا تاعى دا داۋلاسايىن دەپ، ىشتەي شيرىعىپ دايىندالىپ ەدى، ولار ۇندەمەدى. ويتكەنى باقىتجاننىڭ „تاپتىم" دەگەن لوگيكاسى بۇلار ءۇشىن الىمساقتان بەلگىلى قاراپايىم نارسە. ەندەشە، باس قاتىرىپ، دالەلدەپ قايتەدى... باسقا عوي جاندارىن قيناپ وتىرعان... باسقا-سۋدى اعىزارلارى ءسوزسىز. بىراق ەرتەڭ قالاي قىزدىرادى تراكتوردى، رادياتورعا قۇياتىن ىستىق سۋدى قايدان الادى؟..

شاراسىزدىقتىڭ تورىنا قايتا قامالىپ، اسىعىس كوتەرىلگەن ايدان جىلۋ دامەتكەندەي تەلمىرىپ ءبىراز تۇردى.

— ۋرا!— دەدى باقىتجان تەرىدەن تىگىلگەن بيالايىن ءبىر-بىرىنە ۇرىپ. ءوزى جەرگە ۇشىپ تۇسە جازدادى.— ۋرا! انانى قاراندار. وت كورىنەدى.

ول نۇسقاعان جاققا جالت قاراسىپ ەدى، سول بۇيىردەگى الاسالاۋ تاۋدىڭ يىعىندا ءبىر نارسە جىلتىراپ جانىپ تۇر ەكەن. العاشىندا شىنىمەن وت ەكەن دەپ ويلاپ قالعان، وت بولعان كۇننىڭ وزىندە تىم-تىم الىستا ەدى.

— وت ەمەس،— دەدى امانجان ساسپاي،— تاۋدىڭ كوك جەلكەسىندە قاي اعايىنىڭ قازان اسىپ جاتىر ەدى. جۇلدىزدىڭ شەتى.

مىلقاۋ ۇنسىزدىك قايتا باستى. تەك دت-54 قانا دامىل تاپپاي زىركىلدەيدى. اقشاربىلانعان اينالادان ءولىمنىڭ سۋىق ءيىسى سەزىلگەندەي ءبىر ءتۇرلى قورقىنىشتى، سامساپ شىققان جانسىز جۇلدىز، قينالعان، ازاپ شەككەن ادامزات ءۇشىن وسىنشالىق پايداسىزدىعىن سەزىنگەندەي جاسقانا جىمىڭدايدى. نۇرجان اق ءتۇس — ساۋلەنى تۇڭعىش رەت ولەردەي جەك كوردى. بويىن ەپتەپ قورقىنىش بيلەگەن. ول وسالدىعىن جولداستارىنا سەزدىرگىسى كەلمەدى. سول سەكىلدى ول العاش رەت قارنىنىڭ اشقانىن سەزىندى، جىلى توسەك، ىستىق سورپانى ساعىندى، جۇتقىنىپ بارىپ ءوز ابەستىگىن جوتكىرىنىپ جاسىردى. ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن بەرى جاقسى مەنەن جاماننىڭ، اق پەن قارانىڭ ەكەۋ اراسىنا شەكارا قويىپ كورمەگەن ۇلان ءومىردىڭ تاۋقىمەتى ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە ورتاق، باس تا، جاس تا تالعامايتىن وسپادارلىعىن ءارى ادىلدىگىن باعامداعان. باعامداپ تۇرىپ، ءار نارسە ءوز تۇسىندا كەرەمەت ەكەنىنە وي كوزىن جىبەرگەن. سوعىسقا بارىپ ءبىر قۇلاعىن بەرىپ قايتقان بريگادير قادىل قانشا رەت جەر-جەبىر، جەكەن سۋىنا جەتىپ ۇرسىپ ەدى-اۋ. ايتارى جالعىز ءسوز بولاتىن:— ءبىز نە كورمەدىك، جاۋمەن الىستىق. جامباستان سىز، اياقتان ىزعار ءوتتى. جوقشىلىقتىڭ زاردابىن تارتتىق. ءيا، ءبىز نە كورمەدىك. كەيىنگى جاستار عوي مۇڭسىز-قامسىز، كۇندە ويىن، كۇندە توي، ەركەلەپ-ەسىرىپ ءجۇرىپ جاتقان. ەندى ويلاپ تۇرسا، ونىسى بەكەر، انشەيىن بايا-شايا بايبالام ەكەن. ء„بىز نە كورمەدىك؟ ەندەشە، مىنا ءبىز نە كورمەدىك؟ ەندەشە، مىنا ءبىز، بەيبىت ءومىردىڭ ءسىز كوزگە شۇقىپ، جازعىرا بەرەر ەركە ۇلدارى نە كورمەدىك؟ قايدا قيىندىق — سوندا جاتىر. ايقايلاعان ءۇنىمىزدى ەستىپ، كەڭىردەكتەن قار كەشىپ، بويىمىز سۋىپ بارا جاتقانىن كىم ەستىپ، كورىپ تۇر بۇل جالعاندا",— دەپ ايتقىسى-اق كەلدى.

— نە ىستەۋ كەرەك؟!— دەدى امانجان ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايراپ.— نە ىستەۋ كەرەك؟ ايتساڭشى، اعا تراكتوريسسىڭ عوي.—

نۇرجانعا شۇيلىكتى.

— وزدەرىڭ ءبىل، اكىري،— دەدى باقىتجان،— قارنىم اشا باستادى. ىشىمدە ءبىر كەسەك مۇز جاتقانداي.

— تراكتوردى سوندىرەمىز،— دەپ كەسىپ ايتتى نۇرجان. بۇدان سوڭ گازدىڭ تۇتقاسىن تومەن باسا سالدى. اپپاق ساۋمال سىمىرگەن اينالانى قۇلاق كەستى تىنىشتىق باستى. جىم-جىرت، جۇمباقتى دۇنيە. تىرشىلىكتىڭ كۇيىن شەرتىپ تۇرعان اپپاق دۇنيەنىڭ... بەتىندەگى قارا نوقات مۇلدەم ءۇزىلدى — ءبىر ساتكە كوز جۇمىپ ءولدى. ناعىز سۋىق ەندى عانا باستالعانداي.

ونىڭ نە ويلاعانىن ايتپاي تۇسىنگەن امانجان:— سۋىن اعىزايىق،— دەپ تراكتوردان قارعىپ ءتۇستى. ونىق ارتىنان ەكەۋى دە سەكىرگەن. ومبى كاردى كەشىپ بارىپ، تىعىنىن اعىتىپ جىبەرگەندە ىپ-ىستىق سۋ سارىلداپ، تيگەن جەرىن ەرىتىپ، بۋى بۇرقىراپ اعا جونەلدى. بۇل قالپىندا الىپ ءبىر وگىز ءزار جىبەرىپ تۇرعانداي ەدى. قولعاپتارىن شەشىپ-شەشىپ جىبەرىپ، ۇشەۋى بىردەي ەڭكەيىپ ىستىق سۋعا قالتىراي مۇزداعان قولدارىن جۋدى.

— قانداي راقات، ىشەر مە ەدى؟— دەدى باقىتجان ءماز بولىپ.— ىشىمىزدەگى مۇز ەرىر ەدى، اكري.

— سەنىڭ اسقازانىڭ دت-نىكىنەن الدەقايدا مىقتى، ىشسەڭ ء—ىش،— دەپ ازعىردى امانجان.

— تاپقان ەكەنسىڭ اقىماقتى. ەرتەڭ وسى سۋعا زار بولامىز.

— الدىمەنەن سول ەرتەڭگە جەتىپ الايىق،— دەدى امانجان.

— ءبىر امالى تابىلار،— دەدى نۇرجان. بۇدان سوڭ ۇشەۋى بىردەي كەيىن شەگىنىپ، جىپ-جىلى قولدارىن قويىندارىنا تىعىپ جىبەردى. اۋىزدارىنان ۇشقان بۋ اي ساۋلەسىندە كوك ءتۇتىن بولىپ بۋداقتايدى. بەلۋاردان قار كەشىپ كەلدى دە، تراكتوردىڭ تابانىنا سەكىرىپ قايتا شىقتى.

انشەيىندە اۋزىنا مارجان سالعانداي، قالعىپ، ءۇن-ءتۇنسىز وتىرا بەرەتىن باقىتجان تىم-تىم سوزشەڭ بولىپ كەتتى. الدە ىشكى ءبىر قورقىنىشىن جاسىرعانى ما، الدە شاراسىزدىقتىڭ تورىنا قامالعان سوڭ، „ەندى ءبارىبىر" دەگەن تاۋەكەلى مە؟ كىم ءبىلسىن. قازىر دە تراكتور تابانىنا قارعىپ قايتا شىعا سالىسىمەن; ەكى قولىن كەزەك سەرمەپ:— قار — مۇحيت; تراكتور — كەمە، ءۇش باتىر ايقاسقا شىقتى ءتىلسىز جاۋمەن،— دەپ ەلەۋرەپ، تاقپاقتاي جونەلدى.

— اتاڭنىڭ باسى،— دەدى امانجان يت جىنى ۇستاپ.— اپپاق داستارقاننىڭ بەتىندەگى ساسىق قوڭىزبىز. تاراقانبىز ورمەكشىنىڭ تورىنا شىرمالعان. قاناتىن اۋمەسەر بالا جۇلىپ العان دارمەنسىز شىبىنبىز. تىربانامىز كەلىپ، سودان سوڭ... تىراپاي اسامىز...

ۇنسىزدىك باستى. الىستان... تىم-تىم الىستان شىڭشىڭداعان ءبىر سىڭسۋ تالىپ جەتكەندەي. سول جۇمباق ءۇندى تەك قانا نۇرجان ەستىپ، ەلەگىزەدى.

— اپامدار تاماعىن ءىشىپ باياعىدا جاتىپ قالعان شىعار،— دەدى باقىتجان اياق استىنان مۇڭعا بەرىلىپ.— سەندەرگە بەكەر ەردىم، اكري... „ويباي، مىنا تۇرعان جەر، شاۋىپ بارىپ الىپ كەلەمىز",— دەگەن سوڭ...

— سەنى قويىپ، ءوزىم دە وكىنىپ وتىرمىن،— دەدى امانجان ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ. ۇنىندە ءزىل، الدەكىمگە كىجىنۋ بار.— وسىنىڭ ءبارى قوڭقاي قاقباستىڭ كەسىرى... قىستى كۇنى بۇل كەرباققان تۇستان ايىرتاۋعا اسار جول جوعىن سەزىپ ەدىم.

— سەزسەڭ نەگە ايتپادىڭ؟— باقىتجان شاپ ەتە قالدى.— سول ۇيدەن اۋىلعا كەرى قايتىپ كەتسەك، توبەمىزگە شاي قايناتارداي شوشىندىڭ... ەندىگى مۇرنىمىز شۋىلداپ ءوز وتىمىزدىڭ باسىندا، سوراپتاپ سورپا ءىشىپ وتىرار ەدىك. ەندى مىنە... ايدالا، اپپاق قار، قىرىق گرادۋس سۋىقتا بويىمىز سۋىپ بارا جاتقانى.— ونىڭ كوزىنە تىعىلىپ جاس كەلىپ قالىپ ەدى، ول وسالدىعىن جاسىرعان جوق، كەمسەڭدەپ قويا بەردى.— قۇدايىم-اي، ەلدەن ەكى ەلى اجىراۋعا بولمايدى ەكەن-اۋ...— وعان قوي دەپ جۇباتۋ ايتقان ەشكىم بولمادى. اركىم ءوز ويىمەن ارپالىسىپ وتىر ەدى.

امانجان:— اتتەڭ، ءبارى كەش،— دەدى ءتىسىن شىقىرلاتا قايراپ.— ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن جۇرەگىم سەزىپ ەدى. سەنگىم كەلمەپ ەدى سول شالعا. ەندى مىنە ادالدىقتان اداسىپ وتىرمىز. اكەڭنىڭ... سول قوڭقايدان باستاپ، بۇكىل الەمدى تراكتورمەن تاپتاپ وتەر مە ەدىم.— كوڭىلى قانشا ءپاس بولعانىمەن، امانجاننىڭ سوزىنە ەرىكسىز كۇلىپ جىبەردى باقىتجان. مىرس ەتتى دە:

— „گاريۋششيىڭ" جەتپەيدى عوي،— دەدى.

امانجان:— جوق، ودان باسقا دا ءبىر نارسە جەتپەيدى. ارام ولگەنشە — ايعايلاپ ولەيىن — ا-ا-ا-ا-ۋ-ۋ-ى-ا! مەن توڭىپ، جىلىنارعا — وت، ىشەرگە — اس تابا الماي وتىرمىن، ەي، ادامدار! ەستيمىسىڭدەر، مەنىڭ ءۇنىمدى!— ول قۇلاعىن توسىپ، تىڭ-تىڭداعان بولدى دا قايتا كىجىندى. جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، الدەكىمگە ايبات شەكتى.— ءا-ءا، ۇندەمەيسىڭدەر مە، قول ۇشىن بەرۋگە قورقاسىڭدار، ءا! ء„بىز نە كورمەدىك",— دەپ كەۋدەسىن قاعاتىن، ەي، اعالار، حا-حا-حا، ەندەشە، مىنا ءبىز نە كورمەدىك.— ءداۋ جۇدىرىعىمەن كابينانىڭ تەمىرىن قويىپ-قويىپ قالدى. قولىنىڭ اۋىرعانىنا دا قاراعان جوق. كەۋدەسىن قىسقان ۇلى دولىلىق دەس بەرمەي، قانىن ساق-سۇرق قايناتىپ ەدى...

باقىتجان:— ولە قالساق ءبىر-بىرىمىزگە توپىراق تا سالا المايتىن بولدىق-اۋ.

امانجان:— نيچەگو، قار سالامىز حا-حا-حا... نە دەگەن سورلى پەندە دەگەن...

— جەتتى! اجالدان بۇرىن الجىمايىق!— دەپ جەكىدى نۇرجان.

امانجان:— مىناۋ كابينا ەمەس — كامەرا سەكىلدى. ال سەن، جولداس ا-ا-اعا تراكتوريست، نادزيراتەلگە ۇقساپ كەتتىڭ; پم، دالادا بۇدان گورى جىلىراق شىعار. نە، ىستەيمىز؟ بوساتىڭدار مىنا تۇرمەدەن.— كابينا قابىرعاسىن تاعى دا ۇرعىلاي جونەلدى.

باقىتجان:— وزدەرىڭ بىلىڭدەر، اكري. مەن گلۋبوكي ۇيقىعا كەتتىم. ايتاتىن سالەمدەرىڭ جوق پا! چاو! حاي!

— مىناداي سۋىقتا ءبىر مينۋت تە كوزى ىلۋگە بولمايدى،— دەدى نۇرجان.— تراكتوردىڭ ىعىن تازالاپ، قاسات قار ويىپ اكەلىپ، ۇيشىك قالاپ الايىق. قاردىڭ ءىشى جىلى بولادى.

— استىمىزدان سىز وتپەي مە؟— دەدى باقىتجان قالىپتى ساقتىعىنا باسىپ. مىنەزى اۋىر، كوپ سويلەي بەرمەيتىن نۇرجان دوسىنىڭ شولاق ويلىلىعىنا جىنى كەلدى بىلەم:— تراكتوردىڭ بەسەتكاسىن توسەمەيمىز بە... ارتىمىزعا،— دەپ زىلدەنە ءتىل قاتىپ ەدى، ول ءبىر كۇن بولسا دا اعا تراكتورشى سانايتىن نۇرجاننىڭ ىڭعايىنا كوشىپ:— وزدەرىڭ بىلىڭدەر،— دەپ جىعىلا سالدى.

— ال نە تۇرىس، قار ويالىق،— دەپ الدىمەن امانجان قارعىپ ءتۇستى. ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى جەرگە سەكىرگەن ولار بەينە پاراشيۋتپەن قارعىعانداي توپ-توپ ەتىپ قۇلاپ جاتىر. ىزعىرىق جەل ءۇرىپ، بەرىشتەنگەن سەڭدەي سىرەسكەن قاردى كۇرەكتەپ، بالتالاپ ويىپ، سۋىق قارىپ ماڭقايىپ تۇرعان دت-نىڭ ىعىنا قالاپ، ءۇي جاساي باستادى. ساۋساقتارى توڭازىعانىمەن، قاپشاعاي قيمىلداپ، بىرسىندەپ ەندى بويلارى جىلىپ، ەپتەپ تەر شىققان. جان دارمەنگە ءتۇسىپ، قار ۇيشىكتى ءاپ-ساتتە جاساپ الدى. تراكتوردىڭ ابدەن ماي سىڭگەن وتىرعىشىن، ارقالىعىن شىعارىپ اكەلىپ توسەنىش جاسادى. دەنەسى جىلىعان جىگىتتەردىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى، ءبىر-ءبىرىن يتەرمەلەپ، اسىر سالىپ وينادى.

— ۇياداي،— دەدى امانجان گۇجىلدەپ.— تاماق تابىلسا قىستاپ شىعۋعا بولادى.

ۇشەۋى قاتارلاسا جاتا-جاتا كەتتى.

— ايتەۋىر، قارا باسىپ ۇيقتاپ قالىپ جۇرمەيىك،— دەدى نۇرجان. باقىتجان ايتتى:— ۇيقتامايتىن بولساق، يەسىنە ءۇي جاسادىق. امانجان ايتتى:— توڭباس ءۇشىن، اقىماق.

نۇرجان ايتتى:— استە ۇيقتاۋعا بولمايدى، ءۇسىپ ولەمىز. بۇدان ءارى امانجان تەمەكىسىن تۇتاتىپ ەدى، الا كولەڭكە قار ۇيشىكتىڭ ءىشىن ساۋلە تىمىسكەلەدى.

— تەمەكىڭدى بىقسىتىپ كەپ تارتا بەرمە، اكري،— دەپ باقىتجان قىلجىڭداعان بولدى،— ءۇيىمىزدى ورتەپ جىبەرەسىڭ.

 

— وتتاما،— دەدى تەرىس قاراپ بۇك ءتۇسىپ جاتىپ.— تەمەكىدەن ورتەنبەيدى مۇنداي ءۇي، سەن شىعارعان گازدان ورتەنەدى.

— تازدان تاراق، بىزدەن گاز قالعالى قاشان؟— دەدى باقىتجان. ودان ءارى قار ۇيشىكتىڭ ىشىندە بوتەن اڭگىمە بولعان جوق، اركىم ءوز ويىمەن وڭاشا قالعان. الىستان... تىم الىستان... اش قاسقىردىڭ ۇلىعانى ەستىلەدى. سول ءبىر ايلى تۇندە تاراعان جات ءۇندى باقىتجان دا ەستىپ، ەلەگىزەدى بىلەم، قورقىنىشىن قالجىڭعا اينالدىردى.

— تراكتورىڭدى قاسقىر جەپ كەتپەسىن،— دەپ جىرق ەتىپ ءوزى كۇلدى — ءوپ-وتىرىك كۇلدى. ونىسى وعاشتاۋ كورىندى. امانجان تەمەكىسىن قۇشىرلانا سورىپ، قايتادان بەرى اۋناپ ءتۇستى دە:

— وتتاپسىڭ، ەڭ اۋەلى ىشىمىزدەگى سەمىز، مايتىققان كوتەندەي سەنى جەيدى،— دەدى. وسىناۋ سىرىقتاي ۇزىن، ات جاقتى، قارا سۇر قۇرداسىنان سەسكەنۋشى ەدى، شاپتىعىپ بەتىنەن العان جوق، بىراق سوزدەن ەسەسىن جىبەرمەيدى.

— اش قاسقىر سەمىز، ارىق دەپ تاڭداپ جۇرەدى دەيسىڭ بە. سەنىڭ دە سورپالىعىڭ بار،— دەدى.

نۇرجان اۋىر ويدا ەدى. قايتا-قايتا كوزىنە تىعىلا بەرگەن ۇيقىنى ۋقالاپ قۋىپ، ءار نارسەنىڭ باسىنان ءبىر شالىپ، كوز ىلمەي ساندالىپ جاتقان. وسىندايدا، قولىڭ تيمەي جانتالاسقان ساتتە، مازا بەرمەس ويدىڭ دا ءتۇبى تايىزداپ، قاڭسىپ قالارى بار.

اسكەري قىزمەتتە جۇرگەن ەكى جىلىن ەسىنە ءتۇسىرىپ كورىپ ەدى، قۇر اۋرەشىلىك بولدى — كوز الدىنا كۇزەتتە تۇرعان ازاپتى ءتۇن عانا ەلەستەدى دە، تەك سول كىرپىك قاقپاستان قاقايىپ تۇرعان ءساتى عانا... ءتىپتى كوزى ۋاق-ۋاق جۇمىلىپ، قالعي بەرگەن سوڭ، امانجاننان شىلىم سۇراپ تارتىپ ەدى، ۇيرەنبەگەن سوڭ با، قولقاسىنا ءتۇتىن كەپتەلىپ، قاقالىپ-شاشالىپ مازاسى كەتتى.

— جىگىتتەر، ۇيقتاپ قالمايىق،— دەدى سونسوڭ داۋىستاپ.— دالاعا شىعىپ، ءارى-بەرى الىسىپ ويناساق قايتەدى. ۇيقىمىز قاشىپ، بويىمىز جىلىسىن،— دەدى.

— ول دا اقىل،— دەپ امانجان تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىن ءسوندىردى دە، ەڭكەڭدەي شەگىنىپ تىسقا شىقتى.

— توبەلەسەيىك، شىن ايتامىن، جىلىناتىن ءتۇرىمىز جوق، توبەلەسەيىك،— دەپ جالىندى امانجان جۇدىرىعىن ءبىر-بىرىنە ۇرعىلاپ، تىسىنەن وت شىعارا قايراپ.

— مەن ونداي ويىنعا قاتىسا المايمىن، اكري،— دەپ باقىتجان تايساقتاي بەردى. نۇرجان ايتتى:

— ءبىزدىڭ شامامىز ساعان جەتپەيدى عوي.

— ەكەۋىڭ جابىلاسىڭدار،— دەدى سوعىسقا ازىرلەنگەن امانجان. ال، قانە، كەلىڭدەر. جاساسىن توبەلەس، ۋرا!

باقىتجان:— ءا، ولاي بولسا موجنو. ەي، نۇرجان، سەن الدىنان شىق، مەن ارتىن ورايىن... پوزيتسيا كەرەك.

نۇرجان كۇلىپ:— پوچەمۋ مەن الدىنان، سەن ارتىنان...

باقىتجان:— سەبەبى مەن ادامداردىڭ ارتىنان باس سالعاندى ءتاۋىر كورەمىن.

نۇرجان:— ءيا، اركىمنىڭ ءوز ءتاسىلى بار. مەن-اق بەتپە-بەت بارايىن.

امانجان قولىن كوتەرىپ:— توقتاڭدار-توقتاڭدار، مۇنىمىز ناعىز توبەلەس بولا المايىن دەپ تۇر. كۇلىپ ءجۇرىپ جۇدىرىقتاسقاننىڭ ءمانى جوق،— دەپ توقتاتتى.— سودان سوڭ، سەندەر ماعان بۇكىل تاكتيكالارىندى سەزدىرىپ الدىڭدار. قازىر مەن موششنىي قورعانىسقا كەتەمىن دە، ارقامدى تراكتورعا تىرەپ تۇرىپ، جاقىنداعانىڭنىڭ جاعىڭنان ۇرا بەرەم. داۆايتە، رەبياتا، شىن مانىندەگى قاندى سويقان باستاۋ ءۇشىن ار-نامىسقا ءتيىپ ىزا كەلتىرەر بالاعات سوزبەن اتىسايىق اۋەلى. داۆايتە دوستار (كوزى جايناپ، ەكىلەنە سىلكىندى) ايىزىمىز قانعانشا ءبىر بوقتاسايىق. ەشكىم دە كورىپ، ەستىپ تۇرعان جوق.

نۇرجان:— ەندەشە، مۇنداي سپەكتاكلگە مەن ءۇزىلدى-كەسىلدى قاتىسپايمىن،— دەپ ازاردا-بەزەر بولدى.

باقىتجان:— ەڭ الدىمەن يت بولىپ باستايىق، قىزىق بولسىن.

امانجان تۇسىنبەي قالدى:— يتشە باستاعانى قالاي؟

باقىتجان:— ماسەلەن، جەر تارپىپ ۇرەمىز.

امانجان:— ۇرسەك ۇرەيىك... اۆ، اۆ، اۆ!

باقىتجان:— اۆ بولسا — اۆ!

ەكەۋى ءبىر-بىرىنە ىرسىلداپ يت بولىپ ءۇرىپ ءجۇر. ءبىر-بىرىنە جەر تارپىپ، تاپ-تاپ بەرەدى.

— بولدى، بولدى. سەنەن جاپ-جاقسى توبەت شىعىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەن. ەندى، بالا، قازاقتىڭ بۇرىنعى بيلەرىندەي جۇگىنىسكە وتىرىپ، بالاعاتىمىزدى باستاپ كەتەمىز. قامشى ورنىنا بيالاي تاستايمىز،— دەدى باقىتجان.

امانجان:— ول قىرىڭا دا كوندىك.— ايىزى قانا ريزا بولىپ ءجۇر.

باقىتجان:— جارايدى، ەندەشە،— دەپ العا سۋىرىلىپ شىقتى دا، مىقىنىن تايانا جۇگىنىپ وتىردى.— ەكى ءرولدى ءبىر ءوزىم-اق وينايىن. ەي، امانجان، كەل جۇگىنىسكە، قۇتىرعان بۋراداي جىنىڭدى شاشپاي تىڭدا مەنى. ال، باستادىم: يتاياقتاي بولعان اۋزىڭدى، قۇرىقتاي سورايعان بويىڭدى، قوراداعى قويىڭدى، تۇك ويلامايتىن ويىڭدى، كىرپىدەي تىكىرەيگەن شاشىڭدى، شاقشاداي بولعان باسىڭدى... انا جەرىڭدى، مىنا جەرىڭدى... پالەن ەتەيىن، تۇگەن ەتەيىن... (ەنتىگىپ) وبششەم ۇرايىن... ۋھ، ءجىپسىپ كەتتىم عوي، ىشپەي-جەمەي الباتتى بالاعاتتاسقان قيىن ەكەن...

امانجان تاماعىن كەنەپ، دايىندالىپ، ول دا جۇگىنىپ وتىر:— ال، لياۋقيىم، ەندى سەن تىڭدا; ەي، باقىتجان، كۇجىرەيگەن موينىڭدى، ستول ۇستىندەگى دويبىڭدى... ۇرىم-بۇتاق، زاۋ-زاتىڭدى دۆاينوي، تروينوي ۇرايىن... ءما، قامشىم، سەن سويلە.— قولعابىن قارسىداعى „بيگە" تاستادى. نۇرجان ەكەۋىنىڭ بالاعاتىن تىڭداپ، راقاتتانا كۇلىپ:

— باياعىنىڭ بيلەرى دە ءدال وسىلاي ايتىسپاعان شىعار. باقىتجان قىزىنا باستادى:— ەندەشە، نۇرەكە، الديار تاقسىر،توبە ءبيىمىز سەنسىڭ... ءبىزدىڭ جانىمىزدا باياعىنىڭ ءبيى ءجىپ ەسە الماي-دى.

نۇرجان:— وۋ، بۇگىنگى زاماننىڭ شەشەندەرى سەندەر بولساڭدار وندا... وندا قۇمىرسقا قۋىرىپ جە دەسەڭشى...

باقىتجان:— ەي، امانجان، „دت"-نىڭ اتى — تراكتور، اربا ەمەس، شانا ازدى دەيسىڭ بە، شانانىڭ اتى — شانا، قول شانا ەمەس، سەنبەسەڭ جاتىر انە; الدە نۇرجان ازدى دەيسىڭ بە، ازعان دا وزعان جوق، نۇرجاننىڭ اتى — تراكتوريست — ديرەكتور ەمەس; ال، بوقتاسۋعا كەلسەك: شاي ىشەتىن كەسەڭدى، سيىر ساۋىپ جۇرگەن...

امانجاننىڭ كوزى شاتىناي ايعاي سالدى:— نە؟! اكەنى ايتساق تا، شەشە جاعىنا بارىسپايىق.

زۋلاعان قالپىمەن بارىپ ءشانيىپ تۇرعان الاسا بويلى، تورتباق دوسىنىڭ شىقشىتىن الا ءبىر پەرىپ، قالپاقتاي ۇشىردى. توبەلەس باستالدى! ورنىنان باج-بۇج ەتىپ، قارمانا تۇرعان ول جان-جاعىنان قارۋ ىزدەپ كورىپ ەدى، كوزىنە قاردان باسقا ەش نارسە ىلىگە قويمادى.

— اكەڭنىڭ اۋزىن ۇرايىن، سۆولىش، وينايدى ەكەن دەسەم، شىنداپ ءجۇر عوي.— ودان سوڭ جەردەن ۋىستاپ ءبىر-ەكى رەت جەنتەك-جەنتەك قار لاقتىردى دا، جۇگىرگەن بويى تالتايا سەرەيىپ تۇرعان امانجاندى تەبە بەرگەندە، سونشالىق ءبىر قاپشاعاي شاپشاڭدىقپەن اياعىنان سارت ەتىپ ۇستاپ بۇراپ قالعانىندا تاعى دا قيرالاڭداپ قۇلاپ قالدى. ءىستىڭ ناسىرعا شابۋ قاۋپى تۇرعان سوڭ:— قويىڭدار! جەتتى ەندى! ءۇسىپ ولسەك تە، توبەلەسپەيىك! ايۋان بولىپ كەتتىڭدەر مە!— دەپ ارا ءتۇسىپ ەدى، قانى قارايىپ، ۇرىنارعا قارا تابا الماي، كۇشى اسىپ-تاسىپ، وزىنە لايىق بىلەكتى جاۋ ىزدەپ الاسۇرعان امانجان ونى دا بار پارمەنىمەن ۇرىپ ءوتتى. كوزىنىڭ وتى جارق ەتىپ باسى زەڭىپ كەتكەن نۇرجان سوققى قانشالىق اۋىر بولعانمەن، تىراڭ ەتىپ قۇلاعان جوق. نە ىستەرىن بىلمەي از-كەم ويلانىپ تۇردى دا، جىندانعان امانجاننىڭ قارعا اۋناپ قىڭسىلاپ جاتقان باقىتجاندى اياماي تەپكىلەگەنىن كورىپ ايعاي سالدى:— توقتات! فاشيست بولىپ كەتتىڭ بە؟

— مەن سەندەرگە ءفاشيستىڭ نە ەكەنىن كورسەتەيىن. ايتەۋىر، ارام ولەمىز! ءبارىبىر ءۇسىپ ولەمىز،— دەپ كىجىنگەن امانجان ەندىگى ساتتە وزىنە قارعىعان. قورعانباسا بولمايتىن ەدى. قارادان-قاراپ ءجۇرىپ ءبىر نارسەنى بۇلدىرگىسى، قيراتقىسى كەلىپ قىشىنا بەرەتىن امانجاننىڭ قولىنا ءدال قازىر مىلتىق بەرسەڭ ەكەۋىن دە قىزىل الا قان قىلىپ، اتىپ تاستارى شەكسىز ەدى. ادام بويىنداعى اساۋ قان تۇيىرشىكتەرى قوزىپ، جاۋىزدىقتىڭ سويقاندى سوعىسىنا شاقىرادى ەكەن-اۋ. زۇلىمدىق ءار ادامدا، ءار ۇلتتا بارىن بايىمداعان نۇرجان جوق. دوسىنىڭ ەكىنشى سوققىسى تيگەندە ءوزىنىڭ دە قانى تاسىپ، باسىنا شىققانى سونشا، سونسوڭ ونە بويى قالشىلداپ، قارسى ۇمتىلعانى، ۇپ-ۇزىن قۇرداسىن ىشىنەن پەرىپ، ىڭق ەتىپ اۋىرسىنا ەڭكەيىپ قالعاندا، اسكەردە ۇيرەنگەن ءتاسىلى بويىنشا كوك جەلكەدەن ۇرعانى، سونسوڭ ءوزى قۇلاماي تالتىرەكتەپ تۇرعان جىگىتتىڭ قىلتاسىنان تەۋىپ قۇلاتىپ، قۇلاپ بارا جاتقان ساتىندە سەكىرىپ بارىپ قوس اياقتاپ بوكسەدەن تەپكەنى، بۇدان سوڭ كوزىنە قان قۇيىلا دولدانىپ، ءالى قۇرىپ بۇك تۇسكەن بەيشارا امانجاندى ءبىر تەۋىپ كەتكەنى تەك اشۋى ساباسىنا ءتۇسىپ، ولەردەي وكىنىپ ەدى. ۇشەۋىنىڭ دە ۇيقىسى قايتىپ كەلمەدى نە

ءتىل قاتىسقان جوق، سۇلاپ-سۇلاپ دۇمبىلەز كۇي كەشكەن. ەندى ءۇش كۇن بويى ۇيقتاماۋعا جەتەرلىك ولجالى وي تاۋىپ ەدى.

دۇنيە اق شاڭقان... كەشەلەر سوعىپ وتكەن اق تۇتەك بوراننىڭ سارقىندىسى، سەڭدەي سىرەستىرىپ قاساتتاپ تاستاعان اق سىرەۋ كىرەۋكە... اق تاۋلار... الىسقا... الدەقايدا ءبىرىن-ءبىرى قۋا جارىسقان. ەربەڭ ەتەر تىرشىلىكسىز، سالقىن سازارعان قالپى ادىرلار ۇلى ءومىر شۋىلىنان بەيحابار — ايقارا جامىلعان اق كەبىنىن بۇرىسە بۇركەنەدى. ايلى ءتۇننىڭ استىندا ارۋاقتاي سوزىلعان سۋىق... اسا قىتىمىر دۇنيە... ءتۇن ورتاسى اۋعانشا جاق اشپاستان جايراپ نەگە توبەلەسكەندەرىن، كىمدى-كىم ۇرعانىن ۋايىمداپ جاتتى دا، باسقا... بۇعان دەيىن كەشكەن ءومىردىڭ، ءتاتتى ءبىر ءلاززاتتى ءساتىن ەسىنە الىسقان... ونداي قىمبات مينۋتتار نۇرجاندا جوق-تى، سىپىرا جايداق، تىرشىلىكتىڭ قامىمەن وتە شىققان سۇرقايلاۋ ەدى... ءالى كۇنگە ەشبىر قىزدىڭ بەتىنە قاراپ كۇيدىم-جاندىم دەپ عاشىق بولىپ كورگەن جوق-تى. ەمىرەنە ەسكە الار ەندى نەسى قالدى. مىناۋ قالتارىستا قاڭعىعان يەن جەرگە قاراشانىڭ قارا سۋىعىندا، بۇدان بۇرىن دا ءبىر رەت ءدام تارتىپ كەلىپ ەدى-اۋ. وندا ولار كوپ جىگىت بولاتىن، ماشيناعا ءمىنىپ، تاۋ اينالىپ، قارا جولمەن كەلگەن. ءيا، وندا ولار كوپ ەدى، سويتالداي-سويتالداي ون جىگىت... ءشوپ تيەۋگە كەلگەن. العاشقى كۇنى بەس ماشيناعا تيەر-تيمەستەن كۇن جاۋىپ كەتكەن. سونسوڭ، بارلىق ماشينانى قايتارىپ، ەڭ سوڭىندا وزدەرى جاياۋ قايتقان. ءيا، سوندا وزدەرى مىنگەن اۆتوماشينا بەلۋاردان باتپاققا باتىپ قالىپ، قايتىپ شىعارا الماپ ەدى... سىركىرەپ قارا كۇزدىڭ اق جاڭبىرى تولاسسىز جاۋعان. نە پانالار ءۇي، نە اعاش جوق، قۇدايدىڭ قۋ مەكيەن دالاسىندا قالعان ون جىگىت ەكى كەشتىڭ اراسىندا ون شاقىرىم الىستاعى وگنەۆكا دەگەن سەلوعا جاياۋ تارتقان... قارسىدان شابا جاۋعان جەلدى نوسەر وڭمەنىنەن وتەر سۋىق ەدى. ۇستەرىندە تەك كۇپايكەسى عانا بار جىگىتتەر كەرزى ەتىكتەرىن قورقىلداتىپ، ءتۇبى تەسىلىپ كەتكەن اسپاندى، بيىلعى قۋاڭشىلىق جىلدى، جازداي ءبىر تامباي قويىپ، كۇزدە سورعالاعان جاڭبىردى، اۋداننان ءجۇز شاقىرىم شالعايدان ءشوپ دايىنداعان باسشىلاردى وڭدىرماي بالاعاتتاعان... شەلەكتەپ جاۋعان جانبىردىڭ استىندا كوزگە تۇرتسە كورىنبەيتىن قاراڭعىلىقتى جامىلىپ، باتپاق كەشكەن جىگىتتەر سونادايدان سىعىرايا شاقىرعان بولىمسىز جارىقتى بەتكە الا بەزەكتەپ ەدى. اۋدەم جەردە عانا كوز قىسا قىلىمسىعان وگنەۆكانىڭ بۇلار اسىققان سايىن الىستاپ، جەتكىزبەي قاشقانى، ال قاراشانىڭ ەڭ سوڭعى جەلدى نوسەرى سابالاپ، موينىنان كىرگەن سۋ قويىن-قونىشىسىن قۋالاپ ەتىگىنە سورعالاعانى، ءتىسى-تىسىنە تيمەي ساقىلداپ سۇمدىق توڭعانى، وسىنا سۇڭگىلەسكەن ازاپتى ءحالدىڭ قايتىپ قايتالانباۋىن، مىناۋ كەرى باققان ىشكەرى جاقتا ات باسىنداي التىن بار دەسە دە قايتا اينالىپ كەلمەۋىن تىلەگەن ءوز-وزىنە انت ەتكەن، سىلپ-سىلپ باسىپ، جولسىز، ءجونسىز جورتقان ون جىگىت اۋىل شەتىندەگى تىلدەي كوپىردى ارەڭ دەگەندە سيپالاپ تاۋىپ، قۇندىزداي شۇباپ وتە بەرەمىز دەگەندە كەڭىردەكتەن كەلەتىن وزەنشەگە نۇرجان اياعى تايىپ كەتىپ، وڭباي قۇلاپ ەدى... جار جيەگىندەگى تالدى پانالاپ، ءجۇزىپ جۇرگەن تامام ۇيرەكتى ۇركىتە بىلش ەتىپ قۇلاعان نۇرجاندى قايكەن مەن اقاي زورعا دەگەندە شىعارىپ الىپ ەدى. قۇيرىق باسىپ وتىرىپ، ەتىگىنە تولعان سۋدى توگىپ تاستار قۇرعاق جەر جوق، ىلجىراعان ءسۋسىڭدى دۇنيەنى تاعى دا لاعىنەتتەۋدە، شىلپىلداتىپ ىلگەرى تارتا بەرگەن. بۇلار كەلىپ جەتكەنشە اۋىلعا ءسىڭىپ ۇلگەرگەن قالعان جەتەۋىنەن ايرىلىپ قالعان دا، مۇقىم وگنەۆكادان ەسىگىن قاقپاعان ءۇي قالدىرماعان. بىراق كوشە-كوشەنى جەزدەي قاقتاپ، ارالاپ شىقسا دا، بىردە-ءبىر ءۇي تۇنەۋگە رۇقساتىن بەرمەپ ەدى. سۋ تىشقانداي سۇمىرەيگەن ءۇش جىگىت ادامداردان وسىنشالىق مەرەزدىك، جاتپەيىل، ماسقارا قاتىگەزدىكتى بۇرىن استە بايقاماي، ءتىپتى مۇلدەم كۇتپەي كەلىپ، ءوز باستارىنا سارت ەتىپ تيگەندە عانا بارىپ، سۋىنا ءتۇڭىلىپ ەدى-اۋ. جوقشىلىق كەزىندە، ءتىپتى كۇنى كەشەگى سوعىستا ادامدار ءدال وسىلايشا قاتىباستانىپ، جات باۋىر بولعان جوق شىعار. الدە بۇل جۇرت تىم-تىم تويىنىپ كەتتى مە، كەكىرىگى ازىپ، كەكىرەلەدى مە، مۇمكىن، جەتى قات ءتۇن ىشىندەگى ۇرىلار دەپ سەنبەدى مە؟! قايدام، ايتەۋىر، نۇرجان وسى جيىرمادان جاڭا اسقان جاسىندا تۇڭعىش رەت ادامداردى جەككورە بەزىنىپ ەدى... بار بولساڭ كورە الماس، جوق بولساڭ بەرە الماس اعايىن شىر اينالىپ كەلگەندە، قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ كەتەرى راس تا... سونىمەن، ءۇش جىگىت قايكەن، اقاي، نۇرجان ولگەن جىلانداي شۇباتىلا قونىس تەپكەن وگنەۆكانىڭ باسىنا ءتۇسىپ، اياعىنا دەيىن ءار ءۇيدىڭ ەسىگىن تارتىپ، تەرەزەسىن قاعىپ شىقتى. ەشقايسىسى قوندىرمادى. اۋىلدىڭ شەتىندەگى وقشاۋلاۋ ورنالاسقان اقىرعى ءۇيدىڭ ەسىگىن تىقىلداتىپ ەدى — ار جاعىنان ايەلدىڭ „كتو؟" دەگەن جىڭىشكە داۋسى ەستىلدى دە، ىزىنشە ءوزى شىقتى. پۇشپاق-پۇشپاعىنان سۋ سورعالاعان ءۇش جىگىتتى كورگەندە العاشىندا اڭتارىلا سەسكەنىپ قالدى دا، „سىزدەرگە كىم كەرەك؟" دەدى. اقاي انا ەكەۋىنەن گورى پىسىقتاۋ ەدى:

— وتىنەمىن، جىلايمىن، قۇداي ءۇشىن تۇنەتىپ شىعىڭىزدار، قاراعاي اۋدانىنىڭ جۇمىسشىلارىمىز، ماشينامىز باتىپ، جاياۋ قالدىق. بارماعان ءۇي، تارتپاعان تۇتقامىز جوق، ەشكىم جولاتپادى، ءبىر قايىرىمدىلىق جاساڭىزدار، ءۇسىپ ولۋگە جەتتىك، بوساعادان ارى اسپايىق، تەك بويىمىز جىلىنسا بولدى،— دەپ زارلاي جونەلدى. تورگى بولمەدەن ەر ادامنىڭ ءۇنى ەستىلدى. ايەل بۇل ماسەلەنى جالعىز ءوزى شەشۋگە باتىلى بارمادى بىلەم، قايتا كىرىپ، كۇيەۋى بولار، الدەكىممەن اقىلداستى. سودان كەيىن عانا ەسىكتى ايقارا اشىپ:— كىرىڭىزدەر،— دەدى كۇلىمسىرەي. „كىرىڭىزدەر"— نۇرجان ءۇشىن بۇل جالعاندا وسى سوزدەن قۇدىرەتتى، وسى سوزدەن ىستىق، ءارى ارداقتى ۇعىم جوق شىعار. „كىرىڭىزدەر"— قانداي عاجاپ! وسى ىزگى نيەتتەن سوڭ ءولىپ كەتسەڭ دە نە ارمان. „كىرىڭىزدەر"— ادامزاتتىڭ قولى جاساعان بۇكىل ارامدىقتى اقتاپ قالار ىقىلاستى پەيىل-اي.

قاراپايىم جينالعان ۇياداي جىلى قوس بولمەلى شاعىن ۇيگە كىرگەندەرىندە ابدەن سىلىكپەسى شىعا توڭعان جىگىتتەردىڭ سۋ تامشىلاعان مۇرىندارىن ورىس كوجەسىنىڭ اشقىلتىم ءيىسى جاردى. ءجۇز جىلعا بىراق قارتايعان مۇشكىل حال، ءجۇز جىلعا قايتا جاسارعانداي قۋانا تولىقسىعان-اي! تابالدىرىقتان اتتاۋىن اتتاسا دا، نە ارى ەمەس، نە بەرى ەمەس، وشارىلىپ قالعان جاسقانشاق جولاۋشىلارعا ىرگە جاقتاعى ناردىڭ ۇستىندە مالداس قۇرا وتىرعان شەگىر كوز، سارى شاشتى ورىس:— تورگە شىعىڭدار،— دەپ قازاق تىلىندە ءىلتيپات ءبىلدىردى.— الدىمەن سىرت كيىمدەرىڭدى شەشىپ، سۋىن سىعىڭدار دا، پەشتىڭ ىعىنا جايىڭدار، ۇيالماڭدار. سوستيىپ، يت كورگەن ەشكىدەي تۇرا بەرۋدىڭ ەندىگى رەتى جوق ەدى. ىشتەرىندەگى ەرەسەگى اقاي باستاپ شولانعا شىعىپ، سىرت كيىمدەرىن شەشىپ، ەكەۋلەپ بۇراپ، سۋىن سىقتى. نۇرجان جالما-جان وتىرا قالىپ كەرزى ەتىگىندەگى شۇلپىلدەپ تۇرعان سۋدى توكتى. تۇنگى قوناقتارىنىڭ ءار قيمىلىن قالت جىبەرمەي باققان ءۇيدىڭ يەسى ايەلىنە تاماق ازىرلە دەپ ءامىر بەردى. تورگى بولمەدەن شاشتارى ءۇرپيىپ ەكى-ءۇش بالانىڭ باسى كورىنىپ ەدى، ۇيقتاڭدار، كىسى كورمەپ پە ەدىڭدەر — دەپ زەكىدى. بۋى بۇرقىراعان جويان تاباق بورشش الدارىنا كەلگەندە اناسىنان قايتا تۋعانداي جاسادى-اي. پەشتەن جاڭا عانا العان ىپ-ىستىق نان، پەشتەن وسى ازىردە عانا العان ىپ-ىستىق كوجەنى ازىپ-توزىپ كەلگەن ءۇش جىگىت مۇرىندارى شۋىلداپ ارمانسىز ءىشىپ-جەدى-اي. ۇنەمى قىلتىلداپ تۇرار پەندە شىركىننىڭ كوڭىلى باعانا جاقسىلىق اتاۋلىمەن قايتىپ وڭالماستاي بولىپ زارەزەپتەنە جەرىگەن ەدى، ەندى مىنە سول ەكى قولدى توبەگە قويا بەزىنگەن ادامداردان ايتىپ جەتكىزگىسىز دارقان كوڭىل تاۋىپ، پانالاپ وتىر. جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءبار-ءبارى بىردەي ەمەستىگىنە يمانداي يلاندى-اي. قاۋجاڭ-قاۋجاڭ تاماق جەپ، ار جاعىنا ەل قونىپ، سۋىق سورعان دەنەلەرى قىزىنا باستاعان جولاۋشىلار ناردىڭ ۇستىندە قوزعالماي وتىرعان ورىسقا تۇستەپ قاراپ ەدى، ءوز كوزدەرىنە وزدەرى سەنبەي قايران قالا تاڭىرقادى. بىراق ەشقايسىسى دا سەزدىرگەن جوق، ىشتەرىنەن تىنىپ، ءۇنسىز تۇسىنىسكەن. ءۇي يەسى ورىستىڭ ەكى اياعى تىزەسىنەن جوق، تومارداي شولاق ەكەن. دەگەنمەن، ول دا جىگىتتەردى ىڭعايسىز اسەردەن ءوزى-اق ارىلتقىسى كەلدى مە:— ەكى اياقتى گيتلەر الىپ قالعان. 1945 جىلعى 8 مايدا ميناعا ءتۇسىپ قالدىم،— دەدى. ول بۇل ءسوزدى نەمكەتتى، بۇگىن كۇن بۇلتتى ەكەن دەگەندەي جاي ايتا سالىپ ەدى.

— مەن سول گدر-دا سلۋجيت ەتتىم،— دەدى نۇرجان تەك وتىرماي. ءوزىن رەتيۆىح دەپ تانىستىرعان مۇگەدەككە قاراپ.

— قالاي، ۇنادى ما؟— دەدى.

— حالقى تازا، تياناقتى، بىزدەي ەمەس پىسىق.

— بىراق دۇنيە جۇزىندەگى اتاقتى دانىشپاندار دا، اتاڭا نالەت جاۋىزدىق تا سول سەن ماقتاعان حالىقتان شىعىپ جاتىر-اۋ،— دەپ الدەنە ويىنا ورالعانداي كۇرسىڭدى.— ال، جاتىپ دەمالىڭدار، شارشاعان شىعارسىڭدار. بيىلعى قۇرعاقشىلىق سەندەردىڭ اۋداندارىڭا قاتتى ءتيدى عوي.

— ءوزى سوڭعى جىلدارى تابيعات تا وزگەرىپ بارادى-اۋ،— دەدى باعانادان جاق اشپاي توسىرقاڭقىراپ وتىرعان اقاي. جىلى ءۇي ماۋجىراتىپ، ىستىق كوجە بۋىنىنا ءتۇستى مە، قايكەن يزەك قاعىپ، قالعي باستاعان.

— وزگەرگەن اۋا رايى عانا ما ەكەن، ەل دە باياعىداي ەمەس... قۇدايىن ۇمىتا باستادى،— دەدى رەتيۆىح جۇپ-جۇمىر شولاق تىزەسىن سيپاپ. مۇمكىن، ءالى دە سىزداپ اۋىرا ما، الدە بۇرىننان سيپاي-سيپاي ادەتتەنىپ كەتتى مە بەلگىسىز.

— ول وزگەرىستى وسى جولى كوردىك،— دەدى اقاي.— ءسىز بولماعاندا تاڭ اتقانشا جاۋىننىڭ استىندا قالار ەدىك.

— جالپاق جەردەن قاعا بەرىس، تىم شالعايدا تىرلىك قۇرعان ادامدار تاعىلانىپ، بوتەن مىنەز تانىتارى راس. اۋىل-ۇيمەن ارالاسپاعان سەميانىڭ بالاسى دا كىسى جاتىرقاعىش كەلمەي مە. بۇل اۋىلدا تەك كىلەڭ كەرجاقتار عانا ەمەس، كەرجاق بولىپ كەتكەن قازاقتار دا بارشىلىق،— دەدى دە، قوناقتار شامدانىپ قالدى ما دەگەندەي، اڭگىمەسىن ازىلگە شاپتىردى.— جاماندىق پەن جاقسىلىق ادامداردىڭ قانىنا ەمەس، جانىنا ۇيا سالعان عوي. نەعۇرلىم بايىعان، تۇرمىسى تۇزەلگەن سايىن تاۋبەسىن ۇمىتقىش كەلەدى. ەكى اياعىم بار بولسا، مەن دە قوندىرماس پا ەدىم، قايتەر ەدىم، ا، ماشا؟!

ىبىرسىعان ىدىس-اياقتى جۋىپ، باكىن-شۇكىن ءۇي ءىشىنىڭ شارۋاسىمەن جۇرگەن تولىق ايەل جىميىپ كۇلدى دە:

— ۋىزداي جاس كەزىڭدە، ءيا، ساۋ كەزىڭدە سەنەن قاتال، سەنەن تاكاپپار ەشكىم جوق بولاتىن. پاتشاعا سالەم بەرمەۋشى ەدىڭ. مەنى دە مەنسىنبەگەنسىڭ. سوعىسقا دەيىن سوڭىڭنان ەرمەگەن قىز قالىپ پا ەدى. سەنى قارماعىما تۇسىرگەن سوعىسقا راقمەت،— دەدى جاراسىمدى، ءارى جايدارى مىنەزبەن. ءبارى جامىراپ كۇلدى. قالعىپ وتىرعان قايكەن دە تۇككە تۇسىنبەسە دە، ءوز الدىنا ىرجالاقتاعان-دى.

ول جاتقان سوڭ دا كوپكە دەيىن ۇيقتاي المادى. كوز الدىنان ناردىڭ ۇستىندە بۋددا قۇدايى سىندى قاسقايىپ، جۇرەلەي وتىرعان رەتيۆىح كولدەنەڭدەپ كەتپەپ ەدى. جەر بەتىندە مۇگەدەكتەر بولماسا كوز ەتى وسكەن جۇرت ۇياتتان باياعىدا جۇرداي بولار-اۋ دەپ ويلادى. جەر بەتىندەگى ادامدار تەك ءبىر-ءبىرى ءۇشىن عانا تۋارىن ويلادى. جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ ءولىسى تىرىسىنەن، ءتىرىسى ولىسىنەن ايىرماشىلىعى جوق پا ەكەن دەپ ويلادى. جەر بەتىندەگى قىبىرلاپ ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن ادامداردىڭ تەك قىزىق ءۇشىن عانا ەمەس، قايعىنى دا قارسى الا بىلەر قاراپايىمدىلىعىن ويلادى. سول ىسپەتتى جەر بەتىندەگى ادامداردىڭ قايراتىنا قايران قالدى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونىڭ ەسىنە سەكسەنگە كەلگەن اجەسى ءتۇستى. وتكەن جىلى باسقىشتان قۇلاپ، اياعىن سىندىرىپ العان. سوندا اۋداننان كەلگەن جەدەل جاردەمگە سالىپ جاتقاندا اجەسى: ء„اي، نۇرجان،— دەپ ەدى،— سىنعان اياعىمنىڭ باسى تەرىس بۇرالىپ قالدى، بىلقىلداتپاي اۋناتا سالشى",— دەپ ەدى كۇلىپ. سوندا اجەسىنىڭ قايراتى بۇعان ۇلكەن مەدەت بولعان. جانە سول مىقتىلىقتى ماعان دارىتا كور دەپ ىشتەي تىلەگەن-ءدى. قاراشانىڭ نوسەرى تولاستاماي ەڭ سوڭعى ءانىن ايتىپ، تاڭ اتقانشا توي تويلاپ ەدى. شاتىرعا ءتيىپ تاسىرلاپ، تەرەزەنى سابالاپ، جىم-جىرت جاتقان جۋاس ءحالىنىڭ مازاسىن الادى. كەيدە نوسەر قايداعى-جايداعى وقيعانى ەسكە سالىپ، بەلگىسىزدەۋ مۇڭعا، الىستاپ قۇسپەن بىرگە قايتىپ كەتكەن ارمانىڭدى شاقىرعانداي بولادى. سول ۇزاتىلعان قىزداي سىڭسىپ كەتكەن ارمانىڭ قاناتى تالعانداي جاقىنداپ، جابىرقاۋ تارتقان جانىڭا قاۋىرسىنىمەن سۋ سەبەلەگەندەي مە، الدە تاعاتسىز قاققان قاناتىنىڭ سۋىلى ەستىلگەندەي مە، الدە ماڭگىلىككە — قۇزارعا قۇلاپ ءولىپ تىنعانداي ما... الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە نە بولىپ جاتقانىنان بەيحابار، دەل-سال ۇرلىق ءومىر كەشكەن شاعىن اۋىلدىڭ ءوز مەرەكەسى، ءوز قاسىرەتى — وزىندە. ۇلكەن كارتانىڭ بەتىندە جوق. وعان سيماي قالعان كىشكەنتاي اۋىلدىڭ ارقاشاندا ۇلكەن ارمانى بولۋشى ەدى.

تاعى دا تاڭ اتىپ، ەرتەڭ باستالعاندا بەرەكەلى ءۇيدىڭ شايىنا قانىپ، راقمەتىن ايتىپ سىرتقا شىققاندا ءۇش جىگىت تاعى دا سارساڭعا قالعان-دى. بۇلاردىڭ بار-جوعىن ەسكەرمەي، جارىلا قاشقان جەتى جولداسى الاڭ-ەلەڭنەن تۇرىپ، ويعا تۇسەر تراكتوردىڭ تەلەجكاسىنا ءمىنىپ كەتىپتى. ارى جۇگىرىپ، بەرى جۇگىرىپ، امالى تاۋسىلعان ۇشەۋىن تاۋ اراسىنداعى تانىماس ەل وگنەۆكانىڭ ءدامى جىبەرمەدى. ەتەككە تۇسەر كولىك جوق، ساتسىزدىك دەگەن اياق استىنان، تىلەپ تە، سۇراپ تا المايسىڭ. وگنەۆكا — سوناۋ ەتەكتەگى قايىڭدى كولحوزىنىڭ ءبىر بريگاداسى. قىس بويى، ءتىپتى وسى قاراشا ايىنان كەيىن تراكتور بولماسا، ماشينا قاتىناي المايدى. جەرى قارا توپىراقتى بولعان سوڭ، ەگىن بىتىك، پىشەن قالىڭ شىعادى. سەبەزگىلەپ جاڭبىر جاۋسا، قويۋ باتپاقتان اياق الىپ ءجۇرۋ زور، قىستا قار قالىڭ جاۋىپ، كوكتەم كەش شىعادى، كۇز تىم ەرتە تۇسەتىن. جول قاتىناسى قيىن بولعان سوڭ، قايىڭدى كولحوزى بۇل ىشكەرى جاقتىڭ مول بايلىعىن دەر كەزىندە جيناپ ۇلگەرمەي، ىسىراپقا ۇشىراتا بەرگەن سوڭ، كوپ نازار اۋدارماي، „وزدەرى بىلسىنگە" كوشۋشى ەدى. سولتۇستىگىندە اتاقتى حاتىن وزەنى، وڭتۇستىگى بۇقتىرما، ەكى وزەننىڭ ورتاسىنداعى يەن جەر تەگىن بايلىق، كۇيسىز كۇن كەشىپ، ۇمىتىلعانداي جەتىمسىرەپ جاتۋشى ەدى. ال وگنەۆكا ەڭ الىس، شەتكەرى اۋىلدىڭ بىرىنەن سانالاتىن دا، ۇلكەن جەردىڭ قوپ-كوپ جاڭالىعىنان كەرەڭدەۋ، توماعا-تۇيىق. وگنەۆكالىقتاردىڭ مىنەز-قۇلقى دا قىزىق ەكەنىن نۇرجان سول جولعى ساپارىندا اڭعارعان. اركىم كۇيبەڭ قاعىپ، ءوز شارۋاسىمەن اۋرە. ىرگەسىنەن بوتەن كىسىنى قويىپ، ساپ تۇزەپ ساربازدار ءوتىپ بارا جاتسا دا باس كوتەرىپ قارامايدى. سودان سوڭ بەرگەن سالەمىڭدى ساڭىراۋداي المايدى ەكەن. ال اسپان ويىلىپ جەرگە قۇلاسا دا ەلەڭ ەتپەيتىن نەمكەتتىلىك سانانىڭ تاسەمەندىگى — قاتال تابيعاتتىڭ وزىنەن جۇقتى ما دەسەڭ، جاز ايىندا وسى ولكەدەن سۇلۋ، تامىلجىعان جاناتتى جەردى تەك تۇسىڭدە عانا كورمەسەڭ باسقا جاقتان تابا المايسىڭ.

سويتالداي ءۇش جىگىت بريگادانىڭ كەڭسەسىنە بارىپ ەدى، اياداي بولمەنى كوك ءتۇتىن قىلىپ ىستاعان ءبىر توپ جىگىت وتىر ەكەن. كىرىپ كەلگەندەرگە سامارقاۋ موينىن بۇردى دا، دومينوسىن سارتىلداپ ويناي بەردى. ەسىك كوزىندە دەلديىپ ءارى-بەرى تۇرعان سوڭ، اقاي ەكى كۇن بويى تاستاماي ارقالاپ جۇرگەن دورباسىن قولتىعىنا قىسىپ:— بۇل اۋىلدىڭ باستىعى كىم ەكەن؟— دەدى. ەشكىم ءتىل قاتقان جوق. ويىن جالعاسا بەردى. اقاي داۋسىن قاتتىراق شىعارىپ:

— بۇل اۋىلدا باستىق بار ما؟— دەدى. ۇزىن بويلى، ارىق ورىس الايىپ ءبىر قارادى دا:— نەگە باقىراسىڭ، بۇل اۋىلدا ساڭىراۋ دا، باستىق تا جوق،— دەدى كۇركىرەپ. ونىڭ قارسىسىنداعى تىعىرشىقتاي قارا قازاق:— بريگادير تاڭەرتەڭ كولحوز ورتالىعىنا كەتكەن. سەندەرگە نە كەرەك؟— دەدى.

— ويعا تۇسەر تراكتور بار ما؟ سونىڭ ءجونىن بىلەيىك دەپ ەدىك، اعاسى،— دەپ نۇرجان كىشىرەيە سۇرادى.

— كەشكە ەكى تراكتور تۇسەدى.— الگى قازاق ءجونىن ايتتى.— توسساڭدار، الا كەتەر، بالكىم.

بۇدان ءارى اڭگىمە سوزىلمادى، ءۇش جىگىت ىزىنشە قايتا شىقتى. شىققانىمەن جاندارىن قويارعا جەر تاپپادى. ەرۋ بولا تۇرار جىلى باسپانا ىزدەگەندەي ەدى. مۇگەدەك رەتيۆىحتىڭ ۇيىنە قايتا بارۋدىڭ رەتى جوق. ساندالىپ، باتپاق كەشىپ كوپ ءجۇردى. وسىندايدا قاس قىلعانداي ۋاقىت شىركىن وتپەي-اق قويادى-اۋ.

— ءبىر بولكە نان سۇراپ جەسەك قايتەدى،— دەدى اڭقاۋلاۋ قايكەن.

— اتاڭنىڭ باسى، اقشا بەرمەسەڭ تاتىرمايدى دا. بىلتىر كەلگەندە دە اشتان ءولىپ قالا جازداعانبىز،— دەدى اقاي. ۇشەۋى ەندى ءۇسىپ-جىعىلىپ تۇرا بەرگەنشە ەرمەك ىزدەيىك دەپ ات قورا جاققا بارعان. الاسا بويلى، شوقشا ساقالدى قازاقتىڭ شالىن كورىپ، اكەسىن كەزىكتىرگەندەي قۋانا سالەم بەردى.

— اسسالاۋماعالەيكۋم، اقساقال!.

شال بۇلاردىڭ بەتىنە باجىرايا قارادى دا:

— زدراۆستۆۋيتە،— دەدى.

— مىنا شال ساقالى بار دەمەسەڭ، قازاقشا بىلمەيدى. بۇلدىرمەي تۇرعاندا قاشايىق،— دەدى اقاي. وسى كەزدە ات قورانىڭ ارعى تۇكپىرىنەن شىعا كەلگەن سارى قارىن ورىس كەمپىرى ايعايدى سالدى:— چتو ستويش، ستارىي چەرت...

بىلايىراق ۇزاپ شىققان سوڭ اقاي ايتتى:— باياعىدا وكىمەت ورناماي تۇرعاندا ىشكەرى جاقتىڭ كەرجاق بايلارىنا كوپ قازاق جالعا كەتتى دەگەن، سودان قالعان جۇرناق قوي.

قۇر بەكەر ساندالۋمەن كەش بولدى. ۇشەۋى قايتكەن كۇندە ويعا تۇسەتىن تراكتورعا ءىلىنىپ كەتۋدىڭ قامىنا كىرىستى. قىزۋلاۋ تراكتوريستەر اقىسىن بەرمەسەڭدەر وتىرعىزبايمىز دەپ اۋرە سالدى. ۇيلەرىنەن اسىعىس شىعىپ دايار ماشيناعا وتىرا سالعان جىگىتتەردىڭ قالتاسىندا كوك تيىن جوق ەدى، نە ىستەرلەرىن بىلمەي ساسقالاقتادى. وسى كەزدە اقاي ايتتى: مەن مىنا دوربانى بەكەر ارقالاپ ءجۇر دەيسىڭدەر مە؟ ىشىندە ءۇش-ءتورت كيلوگرامم قويدىڭ ءجۇنى بار، ءبىر اجەتكە جارار دەپ سالا سالىپ ەدىم. سونى كورسەتەيىك.

ءىشىپ العان ماساڭ تراكتوريستەر اقاي بەرگەن جۇنگە كەلىستى. تەك كابينادا ورىن جوق، وعان كارتوشكا تيەلگەن، سوقاعا وتىرىڭدار،— دەگەن سوڭ، كەشەلەر عانا سۇدىگەر جىرتىپ، باتپاق قاتقان سوقاعا اتشا ءمىنىپ سەكەكتەپ تاۋدان ءتۇسىپ ەدى ءتۇن جامىلىپ. مىنە، سول ىشكەرى جاقتىڭ ءدامى ەندى قىستا تاعى دا بۇيىردى. ەگەر بۇيىرسا...

قايدا قاراساڭ دا اپپاق قار: سەڭدەي سىرەسىپ قاساتتانعان قار; قاراساڭ كوز قارىقتىراتىن شاڭقان بەل-بەلەستەر، ەربەڭ ەتەر تىرشىلىكسىز سالقىن بەدىرەيگەن دۇمبىلەز تاۋلار.

تىم شالعايدان سارىن ەستىلەدى...

دوستارىم ۇيقتاپ قالمادى ما دەپ تىڭ تىڭداپ ەدى، مۇرىندارىن قايتا-قايتا تارتىپ، ءبۇرىسىپ وياۋ جاتىر ەكەن، قۋانىپ كەتتى. بىراق ەشقايسىسى دا الگى ءبىر ساتتەگى اشۋ-ىزادان ايىعا الماعانداي. „توبەلەسىپ العانىمىز تىم ناتيجەسىز بولمادى-اۋ",— دەپ ويلادى نۇرجان. بۇدان سوڭ ول سوناۋ ءبىر كوكتەمدە، العاش اسكەردەن كەلگەن

شاقتاعى وقيعانى ەسىنە ءتۇسىردى. كوزىن جۇما ءتاتتى ءبىر اسەرمەن قايتا... قايتا ەلەستەتتى. قانداي ادەمى كورىنىس ەدى. قانداي عاجاپ دۇنيە ەدى... ءيا، وندا كوكتەم ەدى عوي... وندا كوكتەم بولاتىن... كوك-جاسىل الەم بولاتىن. وندا اپپاق قار دا، اپپاق قاردىڭ ورتاسىندا مەڭدەي بولىپ قارايىپ تۇرعان تراكتور دا، مىناۋ ءبۇيىرى بۇلكىلدەپ، ۋايىم ۋىستاپ جاتقان ەكى دوسى دا، الىستان... تىم جىراقتان ۇلىعان اش قاسقىردىڭ ءۇنى دە... ازاپتى ءجۇرىس، ازىناعان وي دا — ءبارى-ءبارى، ءبارى-ءبارى جوق، تەك ءوزى عانا... تەك ءوزى عانا... تەك ءوزى عانا ما ەدى.

باياعىدا اسپان نە دەگەن ءتۇپسىز، كوكجيەك نە دەگەن شەكسىز ەدى: ءوز ويىممەنەن ءوزىم ارپالىسىپ جاتىپ، كۇننىڭ ەڭكەيگەنىن، ەندى تۇنگى ۇيقىسى — ۇياسىنا باتاتىنىن، سونىمەن بىرگە بۇگىنگىمەن باقيلىققا قوشتاساتىنىمدى، بىراق جىلدار سۋسىپ وتكەن سايىن ءدال وسىلاي قىستان قالعان مايانىڭ ۇستىندە كوككە قاراپ شالقامنان جاتقان جالقى ساتتىك وڭاشا كۇيىمدى ساعىناتىنىمدى بايقادىم با سوندا; وي دەگەنىڭ سول اسپان، سول كوكجيەك سياقتى شەكسىز دە شەتسىز ەمەس پە; ەندەشە، ءجۇز رەت ويلاعانشا، كوز شالقىعان، باتار كۇننىڭ نۇرىنا بالقىعان كوكتەمنىڭ كەربەز كەلبەتىنە ءبىر رەت قاراعانىم عانيبەت ەمەس پە; اراعا تالاي جىلدار سالىپ، تۋعان اۋلىڭا قايتىپ ورالساڭ، كوزىڭە كورىنگەننىڭ ءبارى-ءبارىن ايمالاپ ءسۇيىپ، اينالىپ-تولعانىپ، جىلتىراپ ايرىلىپ قوشتاسارسىڭ; امبە مىناۋ كوكتەم سەنى دۇنيەگە تاعى ءبىر تۋدىرىپ، بۇدان بۇرىنعى، بۇدان كەيىنگى ءومىرىڭنىڭ ايتىپ وتەر اسەم انىندەي، جۇرەگىڭنىڭ نازىك قىلىن شەرتكەن; جاڭا عانا قاۋشاعىن اشقان قىر گۇلى، جاپىراق جايعان جاس قايىڭ، موڭكىپ اعار تاۋدىڭ ەركە بۇلاعى، ءتاي-ءتاي باسقان ۇكىلى جاس بوتا، ەنەسىن قاقتاي ەمگەن قارا قاسقا قۇلىن، تۋعان جەرىنە قايتىپ ورالعان اققۋ-قاز مازاسىز تىرلىكتەن شارشاعان جانىمدى جاڭعىرتقان: دالانىڭ بالداي ءتاتتى اۋاسىن كەۋدە كەرە جۇتىپ جىبەرسەڭ، سارايىڭ اشىلىپ، ءوز-وزىڭنەن، مەيلى ماقاۋ بولساڭ دا، ايتەۋىر، ءبىر ءاندى ەمىن-ەركىن شىرقاعىڭ كەلەر، تالاسىپ بايىپ باتار كۇن مەن جاتقان مايانىڭ كولەڭكەسىن ۇزارتىپ، كوگى ەندى عانا تەبىندەي باستاعان توبەلەردى مازداتقان; تالاسىپ بايىپ باتار كۇن بار ايماقتى التىنمەن اپتاپ، ءومىر شاتتىعىنىڭ سالتاناتتى شاتىرىنا اينالدىرادى; تالاسىپ بايىپ باتار كۇنگە قارسى ءجۇرىپ كەلە جاتقان قىز ءشوپ ۇستىندەگى مەنى بايقاماي كوزىندە كۇننىڭ قىپ-قىزىل الاۋى سەكىرىپ ويناپ، مەن ءومىر باقيدا ەستىمەگەن، ءارى نازىك، ءارى سىرشىل اۋەندى ىڭىلداعان ەدى; اۋىلدان قىرعا ۇزاپ شىعىپ، سۇعاناق كوزدەر تۇتقىنىنان بوساپ، وڭاشا قالعان جاس قىز التىن اعىستىڭ ورتاسىندا جۇزگەن اققۋعا ۇقسايدى; مىناۋ كوكتەمنىڭ ءبىر بولىگىندەي بولىپ ءوزىنىڭ الاڭسىز كوڭىل كۇيىنە ەركەلەگەندەي ەدى-اۋ; ول جاراتۋشىسىن دا، جارىلقاۋشىسىن دا بىلمەيدى، تەك قانا، ايتەۋىر، ءبىر عايىپتان پايدا بولعان، ەسسىز قۋانىش قۇشاعىنا الىپ، الديلەپ تەربەيدى، الدەقانداي سۇلۋ ءھام سىرشىل دۇنيەدەن سىبىرلاپ اڭگىمە ايتادى; راقاتتىڭ، باقىتتىڭ بۋى ونە بويىن قىتىقتايدى; مەن عانا كەرەمەتپىن، مەن عانا اسقان سۇلۋمىن دەگەن تاكاپپار سەزىم جەتەگىندەگى ارۋ ءوڭ مەن ءتۇستىڭ ەكى اراسىنداعى بەيكۇنا ماساڭ حالدە ەدى; ول اندەتكەن كۇيى مەن جاتقان مايانىڭ جانىنا كەلىپ توقتادى; قىزدىڭ وسىناۋ وڭاشا الاڭسىز ەركىندىگىن ۇركىتىپ الماس ءۇشىن ءيىسى بۇرقىراپ جاتقان سارعىلتىم شوپكە بۇعا ءتۇسىپ ەدىم عوي; جاس قىز كۇن نۇرىمەن شاعىلىسىپ، سىناپتاي تولقىعان بۇلاق سۋىن ىشكەن التىن كيىككە اينالعان; جۇقالاڭ كوگىلدىر كويلەكتىڭ تارلاۋ تىگىلىسى بالعىن دەنەنىڭ ءار مۇشەسىن ايقىنداپ، القىنا سوققان جۇرەكتىڭ لۇپىلىنەن جىرتىلارداي بولادى; نە ۇزىن، نە قىسقا ەمەس قويۋ شاش بۇيرالانا قوبىراپ، اشىق ماڭدايدى قىزعانا جاسىرادى; ال ەندى عانا مۇسىندەنە باستاعان ءتىپ-تىك بالتىر ميۋا ورمانداردا سيرەك كەزدەسەتىن قوس قايىڭنىڭ ءسۇمبىل بىتىمىندەي; ال تال شىبىقتاي بۇرالعان تالدىرماش بەل ءۇپ ەتىپ سامال تۇرسا مايىساتىنداي; ال باتار كۇننىڭ باتسايى بوياۋىن جاعىنعان جىبەك مويىن، بايان ءتوس پەن قارا كوز — مەنىڭ دە، سەنىڭ دە تەك تۇسىڭدە عانا كورىپ، ەپوستىق جىرلاردان عانا وقيتىن ەرتەك سىندى، سيقىرلى امبە سىمباتتى تەڭدەسىز سۇلۋلىق; كۇن باتتى، سوندا دا ونىڭ قارا كوزى مەن ساداقتىڭ وعىنداي كىرپىكتەرىندەگى نۇر جوعالعان جوق، كۇن اۋليەنىڭ ءتۇندى ساۋلەلەندىرۋگە قالدىرعان اماناتىنداي، مەن دەمىمدى ىشىمە الىپ، قىبىر ەتپەستەن جاتقانىم; قىز كۇلىپ اققان بۇلاققا اياعىن سالىپ، ءتاتتى ارمان، بيىك قيال قاناتىندا وتىرعان; ول ەندى ىڭىلداپ ايتقان اۋەندى دوعارىپ، وزگەشە ادەم مۇڭعا بولەنگەن; بەيبىتشىلىك، باقىت، قۋانىش — دەگەن ۇعىمنىڭ ناعىز ءمانىن دە، ءسانىن دە مەن وسى قىزدىڭ بويىنان تاپتىم: قارابارقىندانا باستاعان كوكتەم كەشىندە ەكى تىزەسىن قۇشاقتاي وتىرعان وسىناۋ قىز، مۇمكىن، جىلدار بويى تىلسىمنان، ەرتەڭىمنەن نەمەسە ەرتەگىدەن ىزدەپ جۇرگەن ماحابباتىم با ەدى: مەن سوندا دۇنيەدە ءدال وسى قىزداي سۇلۋ، ءدال وسى قىزداي ءانشى، ءدال وسى قىزداي باقىتتى ادام جوق دەپ ءبىلدىم; وقىستان پايدا بولعان كۇناسى جوق ءمولدىر سۇيىسپەنشىلىگىمنەن شوشىندىم دا; ەندى قالعان ءومىرىمنىڭ مايەگى، جەر قوينىنا كىرگەنشە ايتىپ وتەر دۇعاسى — تەك سەنسىڭ، نامازدىگەر-ناماز شام اراسىندا عايىپتان تۋعان كوكتەم — قىز دەپ ەدىم-اۋ; سەن ماعان بۇدان ەكى جىل بۇرىن نەگە جولىقپادىڭ... جۇرەگىم توقتاپ قالعان سەكىلدى: الدەكىم ءتۇپسىز زىندانعا تاستاپ جىبەرگەن سەكىلدى; كوزىمدى جۇمدىم — ءبارىبىر قارابارقىن كەشتى نۇرلاندىرعان كوك كويلەكتى كوكتەم-قىزدى كوردىم، انە، قوس قاناتى بار قالىقتاپ ۇشىپ بارادى، انە، وقىستان كيلىككەن قارا قۇس ءىلىپ الدى دا كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەيتىن الىسقا الىپ ۇشىپ كەتتى... شوشىنىپ بارىپ كوزىمدى اشتىم: كوكتەم-قىزدىڭ پەرىشتەگە بالاعان يىعىنا قولىن سالىپ، جىرتىڭ-جىرتىڭ كۇلىپ تۇرعان داراقى جاس جىگىتتى كوردىم، يكەمىنە بەرىلىڭكىرەمەگەن قىزدىڭ قولىنان جۇلقا تارتىپ، مەن ءۇشىن بەلگىلى ءارى بەلگىسىز جاققا وزىمسىنە ءجۇر-جۇرلەپ، قويۋلانا باستاعان قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ بارا جاتتى، ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، سوڭدارىنان قۋعىم كەلدى; قىزعانىشتان ورتەنگەن جۇرەگىمدى جۇلىپ الىپ، سولقىلداپ تۇرىپ اعىل-تەگىل جىلاعىم كەلدى; بىراق كەيىنگى كەزدە ورنىققان اقىل مەڭدەدى مە الدە ەجەلگى دارمەنسىزدىگىم تۇساۋ بولدى ما — كوكىرەگىم قارس ايرىلىپ، وكىنگەنىم بولماسا، باتىلىم جەتپەدى: شالقامنان ءتۇسىپ قارا كوك اسپانعا قارايمىن; جۇلدىزدار جىپىرلاپ مولايعان، تىم بيىكتەن قىزىقتىرىپ، كوز قىسادى، انە، جۇلدىز اقتى — ەش نارسە ويلاپ ۇلگەرە المادىم; تاعى دا... ماعان جۇلدىزدار جاۋىپ تۇرعانداي بولىپ سەزىلدى: ۇستايىن دەدىم — اۋزىمدى اشتىم، الاقانىمدى جايدىم — ماڭايلامادى: سالقىن دا سايابىر تارتقان دالا بەيقام، توسىندە بولىپ جاتقان سان قۋانىشتان، سان وكىنىشتەن بەيحابار; جاڭا عانا بار جاستىعىمدى، بار ماحابباتىم مەن بازارىمدى ۇرلاپ، كوز الدىمدا قولتىقتاپ كەتكەن تانىمايتىن سارى اۋىز جىگىتتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ولەردەي جەك كورەمىن، مەنىكى انشەيىن جالعان قۇمارلىق ەمەس، كوكتەمگى بەيۋاقىتتا تۋعان شىنشىل سەزىمنىڭ ايىندا-جىلىندا، نە باسىما ءىس تۇسكەندە، نە كورەر تاڭدى كوزىممەن اتقىزىپ سىرقاتتانعاندا، سانامدا جالقى ءسات ساۋلەلەنىپ، سونسوڭ عايىپ بولار رۋحاني پىرگە دەگەن ۇلى ىنتىزارلىق بولار... مەن بىلەمىن „— قۇمارلىق كەمە جەلكەندەرىن كەۋلەيتىن جەل سەكىلدى — كەيدە، ول دا سۋعا باتىرادى، بىراق ول ونسىز جۇزە دە الماس ەدى"— مەنىڭ ويىم مەن بويىمدى بيلەگەن استە دە ونداي سەزىم ەمەس، ءىڭىردىڭ وزىندەي كەلتە دە كەمەڭگەر، ماڭگى تولاستاماس جۇمباق سۇيىسپەنشىلىك; اسپانعا قاراپ شالقامنان جاتىرمىن: مۇرىنعا كەپكەن ءشوپتىڭ ءيىسى كەلەدى، جۇلدىزدار اعىپ تۇر; اۋىل جاقتان: نۇرجان... دەپ شاقىرعان انامنىڭ ۇيرەنشىكتى ايقايى ەستىلگەن، نۇرجان... ۇيگە قايت... قۇلىنىم...

— ءيا، سوندا اسپان نە دەگەن ءتۇپسىز ەدى، كوكجيەك نە دەگەن شەكسىز ەدى... شەكسىز ەدى...

قايدا قاراساڭ دا اپپاق قار سەڭدەي سىرەسكەن، تۇتاسا قاساتتانعان سۋىق دۇنيە... الىستان — تىم شالعايدان قىزدىڭ سىڭسىتا سالعان ءانى كەلدى قۇلاققا...

كۇندىزگى دۇردارازدىقتان سوڭ امانجان دا كىرپىگىنە كىرپىگى ايقاسپاي بادىرايىپ جاتىر ەدى. ابدەن ماي ءسىڭدى بولعان سابالاق ءجۇندى شولاق قارا توندى قاۋسىرىنا ءتۇسىپ سوناۋ ءبىر شاقتاعى... جادىراعان جازداعى وقيعانى ەسىنە الدى. ەسىنە الىپ ەدى، بويىنا جىلۋ تاراپ، ەكى تىزەسىنىڭ توڭعانى باسەڭسىگەندەي بولدى. ادامنىڭ ويىنا وسىندايدا تەك ەستەن كەتپەس ءومىرىنىڭ ادەمى ءسات ەلەستەرى قانداي جاقسى... ءيا، وندا جايما-شۋاق جاز ەدى-اۋ، جاز بولاتىن، جايلاۋ بولاتىن:

„. تاقىمىمىزداعى ات ارقىراي كىسىنەپ قويا بەردى.

كەشكى ساۋىن ءبىتىپ، اعىتىپ جىبەرگەن قۇلىن ەنەسىمەن تابىسىپ، جىلقىلاردىڭ الدى قاراعايلى بەتكەيگە جوسىلا ءورىپ بارادى ەكەن; وقتا-تەكتە ءۇيىرىن قىزعانىسىپ، الاكوز بوپ تەبىسكەن ايعىرلاردىڭ شاڭ-شۇڭ داۋسى شىعادى; ونداي ساتتە ءتورت قاناتتى كيىز ءۇيدىڭ الدىندا تۇرعان جىلقىشى „اي-ءۇي" دەپ اراشالاي ايعاي سالادى; ءۇيدىڭ قىر جاعىنا قاعىلعان ماما-اعاشقا اتىمىزدى بايلاپ، ۇيگە بەتتەدىك; جىلقىشى قوناقجاي ادام ەكەن، ىزگى نيەت بىلدىرە ەسەندەستى; كيىز ۇيدەن ساباعا سار-سۇر قۇيىپ جاتقان ساۋمال داۋسى، اياق-تاباقتىڭ سىلدىرى ەستىلەدى; بىرتە-بىرتە ۇيىرىلە بەرگەن ىمىرت ۇزاپ بارا جاتقان جىلقىلاردىڭ قالىڭ قاراسىن عانا كوزگە سۇلدەلەندىرىپ، جەروشاقتاعى بىقسىپ جانعان وتتىڭ ساۋلەسىن ايقىنداي تۇسەدى; سوناۋ الىپ بۋراداي شوگىپ جاتار تاۋدىڭ قىر جەلكەسىنە كۇمىس شەگە قاعىلدى، ول ءتۇن — ارۋدىڭ العاشقى حابارشى جۇلدىزى — قويشى جۇلدىز، ورىسكە بەتتەگەن جىلقىنىڭ پىسقىرىنعان-وسقىرىنعانى ەستىلمەي، ەندىگى ساتتە كوزدەن تاسالانا باستادى، تەك اندا-ساندا الاكوز بوپ كەتىسكەن ايعىرلاردىڭ عانا جان ايقايى شىعادى; ەندى ۇيدەن گۇرپىلدەتە پىسكەن سابانىڭ داۋسى شىقتى; الىستان... اناۋ بۇيىعى-بۇيىعى جۇندەس جوتانىڭ ار جاعىنان „جولداياق، جولداياق" دەپ شاقىرعان قىز ءۇنى ەستىلەدى; ونىڭ جىڭىشكە دە جاراسىمدى داۋسى قاراڭعىلىق ۇيىپ، قالعي باستاعان تاۋ اڭعارىن جاڭعىرىقتىرادى; الاڭسىز ارمانشىل قىزدىڭ جالعىزسىراعانداعى بار ەرمەگى — سول جولدىاياق-اۋ دەپ ويلادىم; ەكى قولىن ارتىنا ۇستاپ، جىلقىلار ۇزاعان جاقتان ەكى كوزىن الماي تۇرعان جىلقىشى ەلەڭ ەتىپ: „اقبىلەك قوي، قويشىلاردان كەلە جاتقان",— دەدى; ءبىز ۇيگە كىردىك; سابا ءپىسىپ تۇرعان سۇڭعاق بويلى ادەمىشە ايەل يمەنە ەسەندەستى دە، ىركىلمەستەن قىمىز قۇيۋ قامىنا كىرىستى; بەتىندە مايى جۇزگەن قىمىزدى سىڭعىتا ءىشىپ جىبەرگەندە كوزىمىز شىراداي جانىپ قويا بەردى; ەكى-ءۇش كەسەدەن كەيىن جازدىڭ كۇشتى قىمىزى بويىمىزدى قىزدىرىپ، بۇكىل كورىنىس قايتا جاساردى، ءبىز ءوزىمىزدى وزگەشە كوڭىلدى، سەرگەك سەزىندىك، ءۇي يەسى اڭگىمەشىل ادام ەكەن، اۋىز جاپپاي سويلەپ وتىر; سىرتتان ات ءدۇبىرى ەستىلدى دە، الدەبىر ءاننىڭ اۋەنىن ىڭىلداپ، الدەكىم كىردى ۇيگە; ول كۇپايكەسىنىڭ جان قالتاسىنا قولىن سالعان كۇيى بوساعاعا سۇيەنىپ، قالت تۇرىپ قالدى; سىمداي عىپ كيىپ العان قارا شالبار، باسىنا وراعان جۇقالتاڭ قىزىل جاۋلىق، كۇپايكەسىنىڭ جاعاسىنان انتەك كورىنگەن اق كەۋدەشەنىڭ جاعاسى — ءبار-ءبارىن سۇمدىق شاپشاڭ ءارى تىنتە شولىپ شىقتىم دا وت قىزۋى مەن وندىق شامنىڭ ساۋلەسى نۇرلاندىرعان جۇزىنە ءۇڭىلدىم; بىلمەيمىن، مۇمكىن، قىمىز قىزدىرىپ، كوزىم بۇلدىراپ وتىر ما، الدە ەس بىلگەننەن بەرمەن ويشا قيالىمنان، اسىرەسە الداعى كۇندەرىمنەن تولاسسىز ىزدەيتىن، بىراق ول نە — ادام با، پەرىشتە مە،— ءوزىم دە سەزىنىپ بىلمەيتىن جۇمباقتى بەينە، ساعىنىش دەيتىن بۋالدىر ساعىمنىڭ اراسىنان جالت ەتكەنى مە; اسا تۇرپايى، ءارى جالىنىشتى كوزبەن قاراسام كەرەك; ەكەۋمىزدىڭ دە جانارىمىز جالت ەتىپ، بىلايعى جۇرت ەسىن جيىپ العانشا قاراسىپ، ءھام ىشتەي ۇعىسىپ تا ۇلگەردىك; ماعان ونىڭ ەش الامانعا ۇقسامايتىن تابيعي ديدارىنا ەندى ءبىر قاراۋدى جازباپتى; اكەسى — اقبىلەك، قىمىز ءىشىپ ال دا، جىلقىنى ەشكىولگەنگە بۇرىپ جىبەر،— دەدى; ول قىمىز ىشكەن جوق، ۇندەمەگەن قالپى وقىس بۇرىلىپ شىعىپ كەتتى; مەن جاڭا عانا جاسقانىپ كەتكەن كىرپىگىمدى قايتا كوتەرگەنىمدە بوساعا بوس تۇردى; بىراق اقبىلەكتىڭ بەينەسىن ويشا ەلەستەتتىم: ماعان ول سول بوساعادا قولىن قالتاسىنا سالىپ، ءالى تۇرعانداي سەزىلەدى; ماعان ول دۇلەي تاۋلاردىڭ ورتاسىندا ناجاعاي وتىمەن تۇسكەن كوك جاسىنعا، جۇرەگىمدى ۇستارامەن ءتىلىپ وتكەن قاساپشىعا ۇقسادى; نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ونى دا، ءوزىمدى دە، ءتىپتى تىرشىلىكشىل الەمنىڭ باسى تولىپ، جۇرەگىم اينىدى; جىلقىشىنىڭ ايەلى ايتتى: اقبىلەك وقۋعا تۇسە المادى، سوسىن اكەسىنە قولعابىس جاساپ جۇرگەنى عوي: „وقىپ كەرەگى نە دەپ ويلايمىن،— وقىپ كەرەگى نە", ەگەر مەن ونى وسىنا جايلاۋداعى قىمىز ءيىسى اڭقىعان كيىز ءۇيدىڭ بوساعاسىنان ەمەس، قالادان: پاركتەن، تەاتردان، بيويناقتان كورسەم، ءدال وسىنشالىق ءتاتتى مۇڭمەن اسەرلەنىپ، ءدال وسىلاي سۇلۋ كۇيىندە ەلەستەتە الماس ەدىم; مەن ونى ءتىپتى باسقاشا كورۋگە قۇشتار ەمەسپىن، وندا ول بۇكىل تاڭعاجايىپ جاراتىلىسىنان ايرىلىپ، ۇستىنە كۇپايكە ەمەس، اشەكەيلى جالتىراۋىق كويلەك كيگەن سايىن جاراسىمنان جۇرداي بوپ، بەتىنە وپا جاققان سايىن قارتاياتىن — سونسوڭ ماسقارا بۇزىلىپ، كۇناعا باتاتىنداي ەدى; وقىپ كەرەگى نە، وقىپ كەرەگى نە", بىراق مەن مىناعان دا وكىندىم: تابيعاتتىڭ تازا سۇلۋلىعىن، تابيعات ءوز ۋىسىنان-اق شىعارمايدى-اۋ، ال كوپ ادەمىلىكتى ءبىز، بولماعان سوڭ، قولدان جاسايمىز; اقبىلەكتەي قىز، بالكىم، ءجۇز جىلدا ءبىر-اق رەت تۋار، اتتەڭ، سونىڭ وزىندە بايقامايمىز، نە ەسكەرمەيمىز — تاعى تاۋدىڭ اراسىندا تاسالانىپ قالار; ماڭگىگە ۇمىتىلادى; قيمايسىڭ، قينالاسىڭ — دارمەنىڭ جوق، دارمەن بار-اۋ، كوزدى جۇمىپ كولگە سەكىرەر ەرلىگىڭ بولماعان سوڭ وسىلايشا سانامەن عانا ساندالىپ ايالايسىڭ... ايالايسىڭ، كەرەگى نە وسىنىڭ... سونسوڭ، سورلىقتىڭ ءبارىن تابىستىرماس تاعدىرعا تەلەمىز; جىلقىلى اۋىلدان ۇزاپ، قالىڭ .. قاراعايلى وڭكەيگەن جوتانى اسا بەرىپ، سوناۋ ەشكىولگەننىڭ باۋرايىنان سىڭسىتا شىرقاعان ءان قۇيىلدى قۇلاققا! ال مەن اقبىلەكتىڭ ءانىن تىڭداپ، ويعا شومدىم; ال جول سەرىكتەرىم تۇنگى انگە ءارى-بەرى قۇلاق ءتۇردى دە، ءبىرى „جىلقىشىنىڭ قىزىنا زووتەحنيك قىرىنداپ جۇرگەن كورىنەدى",— دەپ ەدى، ەكىنشىسى: „ول ءيتتىڭ ايەلى، ەكى بالاسى بار ەمەس پە",— دەدى الدەنەگە وكىنگەندەي كەيىسپەن; سوسىن ەكەۋى دە تەرەڭ كۇرسىندى: اسپانعا قارادىم: جاپ-جارىق سەكىلدى، قالانىڭ ءبىر ءوشىپ، ءبىر جانعان سانسىز وتتارىنا وتە ۇقسايدى ەكەن; جۇلدىز اقتى: ەشكىولگەننىڭ ار جاعىنا اسىپ، ال قارالانىپ جاتقان قارا جەرگە قارس كىرىپ كەتكەندەي بولدى; ماعان جۇلدىزدار جاۋىپ تۇرعانداي سەزىلدى; اۋزىمدى اشتىم، الاقانىمدى جايدىم — دارىمادى، جازدىڭ جانعا جايلى جۇمساق ءتۇنى بولسا دا قالتىراپ، توڭازي باستادىم; ەشكىولگەن جاقتان ەستىلگەن ءان باسەڭسىپ، ارقىراي كىسىنەگەن ايعىر داۋسى تاۋ-تاستى ۇزاق جاڭعىرىقتىرادى-اي... „زووتەحنيك قانداي ادام ەكەن؟ جوق دەگەندە وسىنىڭ دا باقىتى بۇيىرمادى-اۋ"— استىمداعى اتتى قامشىمەن ساۋىرلاپ سالىپ جىبەردىم — جازىقسىز سابادىم...

قارا كوك اسپان گاۋھارعا مالىنىپ تۇر.

امالىم نە، مەنەن الىس... مەنەن الىس نارسەلەر كوپ، ءبار-بارىنە قولىڭ جەتە بەرمەيدى. جان دۇنيەم ءان سالىپ تۇرارىن بىلايعى جۇرت بىلە مە، توڭ مويىن، ۇر دا جىق دەپ ويلايدى. ال مەن قىساستىقپەن ادەيى ىستەيمىن، ەرەگەسىپ ىستەيمىن... ەرەگەسىپ... قانداي راقات جاي... جىلى دۇنيە... جىلى-جىلى... قۇداي-اۋ، سول جىلقىشىنىڭ قىزى قايدا؟ تاعى تاۋدىڭ اراسىندا ماڭگىلىككە اداسىپ قالا ما؟ مىناۋ ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتا سالعان ءان، سول قىزدىڭ مۇڭ-زارى بولماسىن... انە، جەروشاقتا مازداپ وت جاندى. ىستىقتادىم... انە، ول ماعان ساپىرىپ-ساپىرىپ قىمىز قۇيدى... نەتكەن جىلى دۇنيە... ادام توڭعاندا عانا جىلىنادى ەكەن-اۋ... راقاتىن-اي... ىستىعىن-اي...

قايدا كوز سالساڭ دا، سەڭدەي سىرەسكەن، قاساتتانا قاتقان سۋىق دۇنيە...

باقىتجان دا كوز ىلە المادى.

ول ەندى بىلتىر قالادا قالىپ قويماي، اۋىلعا بەكەر ورالعانىنا وكىندى، ءيا، سوندا قالىپ-اق قويۋى كەرەك ەدى... بەكەر ورالدى اۋىلعا... وندا قوڭىر كۇز ەدى... بەكەر ورالدى اۋىلعا... بەكەر...

„اعىل-تەگىس ادام-اعىس.

ارپالىسقان ادام-اعىستىڭ ورتاسىنداعى بيويناق قايرانداپ قالعان كەمە سەكىلدى; كەمەنىڭ ءۇستى تولعان تاعى دا ادام، بىجىناعان جاستار; باقتىڭ داڭعاراداي داربازاسىنان كىرە سالا-اق ىلگەرىندى-كەيىندى سابىلعان جۇزدەگەن قىز-جىگىتتىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ، ءاپ-ساتتە باسىڭ اينالىپ، ەسىڭنەن اۋىسار ەدىڭ، الدەقانداي جەلىك پايدا بولىپ، شارشى توپتىڭ ورتاسىنداعى باستەستەردەي ەلىگەر ەدىڭ; توبەڭنەن تونگەن سانسىز شامدار كوزدىڭ جاۋىن السا، „چاچالاعان" ىشقىندى مۋزىكا ءۇنى قۇلاق تۇندىرار; بارىن كيىپ، باقانىن قولىنا الىپ شىققان قىز-جىگىت جازدىڭ مول-مول قىزىعى اعاش جاپىراقتارىنداي مىنتەلىپ، كۇزدىڭ سۇرعىلتىم جۋاس كۇندەرىنە ويىسا باستاعان سوڭ، مەيلىنشە ۇتىپ قالۋعا جانتالاسقان سىڭايلى; ساۋلەسىمەن جارقىراعان كوزدەردەن جاستىقتىڭ وتى ۇشقىن اتقانىمەن، ەپتەپ سۋىق سورىپ بوزارعان بەتتەر ءبارى ءبىر قوڭىر كۇزدى ەسكە سالادى; وقتا-تەكتە تەرەكتىڭ ساپ-سارى جاپىراعى قالبالاقتاي ۇشىپ، ونى اركىم جەرگە تۇسىرمەي ۇستاپ الۋعا تىرىسادى; وسى كورىنىسكە قاراپ تۇرىپ، جاس شىركىننىڭ بۇكىل ءسان-سالتاناتى سۇر بۇلت، قىراۋلى ىزعاردان قاشىپ كەلىپ، مىناۋ اياداي باققا جاسىرىنعانداي اسەردە قالاسىڭ; ءار اعاشتىڭ تۇبىندە ءۇيىر قۇرىپ، شىلىم شەگىپ تۇرعان اق شالبار، قايىس بەلبەۋ بوزبالالاردىڭ توق كۇلكى، داراقى داۋىستارىنا سىڭعىرلاعان ادەمى كۇلكى ارالاسادى; سامالاداي سامساعان ەلەكتر شامى اسپان بارىن، سول اسپاندا سانسىز جۇلدىز بارىن ۇمىتتىرعان; ادامداردىڭ وسىنشالىق مول بولىپ كورىنۋى — باق اياداي تار ەدى، ەسىكتەن كىرگەن بەتتە بي الاڭىن اينالىپ وتەسىڭ دە، الگىندەگى ورنىڭا قايتا كەلەسىڭ، وسىلايشا شىر اينالا بەرەسىڭ، اينالعان سايىن جاڭا تانىس تاۋىپ، ءارى-بەرىدەن سوڭ ءجۇز تانىسىڭ كوبەيەدى; مەنىڭ بۇل قالاعا وقۋعا تۇسۋگە كەلگەنىمە كوپ بولعان جوق، ءۇشىنشى كۇن; سوندىعى بولار، ءبارى بەيتانىس، جۇرت نە ىستەسە سونى ىستەپ، بيويناقتى ءبىر-ەكى رەت وراعىتىپ تا ۇلگەردىم; بيگە زاۋقىم جوق، بايقاماي بىرەۋدىڭ قىزىن شاقىرىپ قويسام، ءتارتىپسىز ۇلدار ساباپ تا جىبەرۋى ىقتيمال عوي، سونىمەن ون شاقتى رەت اينالعان سوڭ، وسى ەرمەكتىڭ ءوزى مەزى ەتتى، ال جەرگىلىكتى جاستار جالىعا قوياتىن ەمەس; مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، مەنەن وزگەنىڭ قاي-قايسىسى دا ەكى-ەكىدەن، ءۇش-ۇشتەن قىدىرىستايدى، تەك اناۋ ءبىر قولىندا شيىرشىقتاپ ۇستاعان قولشاتىرى بار قىز ەشكىمگە جۋىماي، ەشكىم جۋىماي، اداسقان قازداي سىڭار ءجۇر; انشەيىندە وزىنەن سۇلۋىراق قۇربىسىن كورگەندە قيپالاقتاپ قالار قىزدار دا، قىزىلدى كورگەندە قىزىنباي تۇرا المايتىن جىگىتتەر دە وقشاۋ جاراتىلعان اسقان كوركەم اناۋ ءبىر توتىنى ەلەمەۋى، ءتىپتى قاعىپ-سوعىپ كوز قىرىن دا سالماي وتە شىعۋى مەنى قايران قالدىردى; ساۋلەلى شامنىڭ ساۋلاعان نۇرىمەن تايتالاسقان كەلبەتتى ديدار. قولدان سوققانداي قيقى-شويقىسىز اسەم ءمۇسىن، كەلىستى دە كەربەز ءجۇرىس، اسىرەسە شىراداي جانعان قايقى كىرپىكتى شۋاقتى كوز — پەرىشتەنىڭ ءوزىن دە جولدان تايدىراتىڭداي-تىن; ادام-اعىستىڭ تولقىنىندا اسپاي-ساسپاي بولەكشە جۇزگەن قوڭىر-قاز ىسپەتتى; نە ءبىر قاتىگەز، قايىرىمسىز ادام، نە ءبىر قايعى جۇتقان قاسىرەتتى ادام عانا ءدال وسىلاي — دۇنيەدەگى قىزىقتىڭ ءبارىن تارىك ەتىپ قۋ باس بولىپ قالماق; مۇمكىن، اياعىنىڭ مۇكىسى، بەتىنىڭ تىرتىعى بار شىعار، سۇلۋلىق دەگەننىڭ ءوزى كوڭىل كۇيگە، سەزىنىپ-تۇيسىنۋگە بايلانىستى شارتتىلىق قوي، جو-جوق، مۇلدەم باسقا... جۇمباق جاراتىلعان جان ەكەن... مەن مىناداي ويعا كەلدىم... ءوز سۇلۋلىعىمەن جۇرتتى ءتانتى قىلعان، بۇلداي بىلگەن جانە وزىنە تەڭ تابا الماي، وسىندا جۇرگەننىڭ بارىنەن جيىركەنگەن، تىم-تىم بيىكتەگى — قول جەتپەس قۇزدارداعى ەڭلىككۇل; جىگىت-جەلەڭ ءارى-بەرى جانتالاسىپ يەكتەيدى دە، شاماسى مەن ءورىسى جەتپەيتىنىن بىلگەن سوڭ، بوس اۋرەشىلىكتى قويادى; ال ول ودان سايىن اسقاقتاپ بيىكتەي بەرەدى، وسىناۋ جايناعان كەلبەت، جاراسىمدى كەربەزدىكتىڭ كەرميىعىنا ەر سالار، قۇزارىنا قول سالار ەر جۇرەك „الپينيست" جوق بۇل قالادا! ولاي بولسا، كوپ ۇمىتكەرلەردىڭ ءبىرى رەتىندە نەگە تاۋەكەل دەپ تاس جۇتپايمىن; قىز دەگەن حالىق بەيتانىس جىگىتكە ۇيىرسەك بولماۋشى ما ەدى... ءتۇسىرىپ-اق كەتەرمىن... مىنا تۇرعان ءشوپ جەلكەلەردىڭ وزەگىن ءورت جالاسىن; بۇعان دەيىنگى بار تاجىريبەمدى جيناقتاپ، سىمداي بوپ كيلىكتىم: „قارىنداس، جالعىز نەگە ءجۇرسىز، قاسقىر جەپ قويسا قايتەسىز",— بۇل تاۋىپ ايتقانداعىم ەدى; ول ۇندەگەن جوق، ءيتپىسىڭ، كىسىمىسىڭ دەپ بەتىمە دە قارامادى، توماعا-تۇيىق، اۋىر ويعا بەرىلگەندەي اسىقپاي-ساسپاي ايالدايدى: „قارىنداس... ا... قارىنداس، تانىسىپ قويالىق، ەسىمىڭىز كىم؟"— ول ءلام دەمەدى، وتتى جانارىنا اقىل ۇيالاپ الىسقا قارايدى; شۋلى دۇنيەدەن بولىنگەن ماقاۋ كەيىپتە; مەن جارباڭداپ ءۇش رەت ەرە اينالىپ شىقتىم بيويناقتى، بىراق ءبارى بوس اۋرەشىلدىك، تانىمايتىن كوشكە ىلەسكەن اداسقان كۇشىكتەي ايانىشتى حالگە ءتۇستىم; ءوز-وزىمنەن ىڭعايسىزدانىپ ىشتەي ۇيالىپ تا كەلەمىن; ال دەگەندە بويىمدى بيلەگەن ەسەر سەزىم، ۇشقالاق وي قىز جانىندا قادىرىم قاشقان سايىن بەرەكەسى كەتىپ، موڭىرەپ جۇرتىنا قايتىپ، شىم-شىمداپ اقىلعا ۇلاستى; ەندى مەن دە ءۇن-ءتۇنسىز وعان قوسىلىپ الىپ اينالا بەرۋگە بەل بايلادىم; باعاناعى ءوز بەتىمەن لاعىپ جۇرگەن قىز-جىگىتتەر جاپا-تارماعاي بىزگە نازار اۋدارا باستادى، ءبىر-بىرىنە ىمداپ-نۇسقاپ، كەيبىرى كۇلىپ، كەيبىرى باسىن شايقاستى; مەنى بۇل جاعداي قاتتى قۋانتتى: ء„تىل تابىسپاسام دا، ەركە قىزدىڭ جانىنا ەرىپ ءجۇرۋىمنىڭ ءوزى ەرلىك ەمەس پە", جىگىتتەر ماعان ەمەس، مەن جىگىتتەرگە، ولاردىڭ دارمەنسىز ىنجىقتىعىنا كۇلدىم; بەسىنشى رەت اينالىپ بارا جاتقانىمىزدا جۇمباقتى سۇلۋدىڭ ءتىلى شىقتى: „بەكەر اۋرە بولاسىز، بەكەر..."— ونىڭ ۇنىندە سەنىمسىزدىك پەن جاتباۋىرلىقتىڭ جۇرەك سۋىتار سالقىنى بار ەدى، بىراق سوندا دا وركوكىرەك جەلىكتىڭ اۋپىرىمىنە باسىپ، توبەم كوككە جەتكەندەي قۋانىشتى ۇنمەن: „مەن ءسىز سەكىلدى بىرەۋدىڭ ۇكىلى بوتاسىمىن، سىرت كوزدەن ۇيات قوي، جەرگە قاراتپاي ءىلتيپات ءبىلدىرىڭىز"— دەپ سايرادىم; اتتەڭ، وسىنداي تاكاپپار ادام بولادى ەكەن-اۋ، جۇمعان اۋزىن اشساشى; ءبىز تاعى دا ءۇنسىز اياڭداپ كەلەمىز; مەن بولماسام ونىڭ جالىعاتىن ءتۇرى جوق ازىرگە; جۇرت تارقاۋعا اينالدى دا، جۇمباق قىز شىعار ەسىككە بەتتەدى; مەن سوندا دا قالماي، قوسارلانا جونەلدىم; ەسىكتەن شىعا بەرگەندە ءبىر بۇرىشتان قارقىلداعان قاتتى كۇلكى ەستىلدى; مۇنىڭ ەكەۋمىزگە باعىشتالعان ايار كۇلكى ەكەنىن بىلمەدىم، بىلسەم دە: وزدەرىنىڭ قولى جەتپەگەن سوڭ قىزعانادى،— دەپ ويلادىم; قىزدىڭ قاپسارىنان قالماي، ۇيىنە ەرىپ كەلەمىن; ول باعاناعى ءبىر سوزدەن سوڭ قايتىپ ۇندەمەگەن; اسپانعا قارادى، سولاي ۇزاق ءجۇردى; مەن دە كوككە تەلمىرىپ، جانىمداعى قىزدىڭ جان سىرىن ۇعۋعا ارپالىسىپ كەلەمىن; وتىرىگىم بە، شىنىم با، كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىلمەيمىن، لەكىتىپ كەلگەن جۇرەك تولقۋىمدى جاسىرا الماي سويلەپ-اق جىبەردىم: „اينام، ءسىز ال قارا اسپاندى نۇرلاندىرعان جۇلدىز سياقتىسىز، بىراق تىم الىستاسىز، سوندىقتان دا سۇلۋسىز، قادىرلىسىز; دەگەنمەن، ادامنىڭ قۋاتى جەتپەيتىننىڭ ءبارى-ءبارى كەرەمەت ەمەس قوي; نەعۇرلىم ادامزاتتان الشاقتاساڭىز، سولعۇرلىم كوزدەن تاسالانىپ، ءتىپتى ۇمىتىلاسىز، سونسوڭ اسىلدىڭ وزىنە كۇمان كەلتىرە باستاماقپىز; قانشاما تاعىلانىپ، ەل-جۇرتتان جەرىنسەڭىز دە، تۇبىندە اينالىپ تابار قازىعىمىز بار عوي; جالعىزدىق قۇدايعا عانا جاراسادى دەيدى، قوسا اعارار قوساق تاپپاي جەر قوينىنا كىرەم دەيسىز بە، ايتەۋىر، بىرەۋدىڭ جارى بولارىڭىز حاق; مۇمكىن ءسىز ءومىر بويى ىزدەپ كەلگەن نەمەسە ىزدەپ وتەر ەلەس ادامىڭىزدى رەنجىتىپ كەلە جاتىرمىسىز، مۇمكىن، ول ادام — مەن بولارمىن، ويلانىڭىزشى، وسى قىلىعىڭىز ءۇشىن عۇمىرلىققا وكىنىپ وتپەيسىز بە؟ بىلەمىن، قىزدار، اسىرەسە قازاق قىزدارىنا ساليقالى، سالماقتى، ءام كەربەز دە كەرىم بولۋ كەرەك، بۇرىنعى وتكەن اپالارىمىزدىڭ وسى ءبىر قاسيەتىن جويىپ الماي، جاڭعىرتۋ كەرەك تە شىعار، تۇسىنەمىن، بىراق مەن ءسىزدى تۇسىنبەيمىن; ءسىز، ايتالىق، مۇزعا قاتىرعان ءتىرى گۇلسىز، ەندى ءجۇز جىلدان سوڭ مۇزدى قايتا ەرىتىپ، تىرشىلىككە قايتا قوسۋ كەرەك شىعار، قۇدايا، وعان مەنىڭ ءداتىم، جاسىم جەتەر مە; ءسىز، ايتالىق، ءتۇن ارۋى اي-اق بولىڭىز، قۇداي-اۋ، وعان دا ادام قونىپ جاتىر ەمەس پە; ءسىز، ايتالىق، اۋرۋ بولىڭىز، قۇداي-اۋ، مەن وندايدان بەزەر مە ەكەنمىن، قايتا بۇرىنعىدان الدەقايدا ايالاپ، باۋىرىما المايمىن با، سونىڭ ءوزى جاقسى; ءسىزدى مەن الاقانىما سالىپ ارداقتاپ، جۇمىر جەردى شىر اينالىپ ەمدەتەر ەدىم، وسىلايشا شارشاۋدان ماحابباتتىڭ سارقىلماس قۋاتىن، جالىقپاس ءلاززاتتىن الار ەدىم; ءسىز، ايتالىق، مەنىڭ جارىم بولا قالساڭىز، ەگەر بىرگە تۇرۋعا كەلىسپەسەڭىز، نەكەلەسىپ الىپ اۋىلعا اتتانايىن، سويتەيىن، اينام، الىستان ساعىنىسايىق، سوسىن الاۋلى قيماستىقپەن ەڭىرەپ قايتا تابىسايىق; بايقايمىن، ءسىز مەنى جوعالتىپ الاسىز; "جوق، ءسىز مەنى جوعالتىپ الاسىز، جەتەر ەندى، ءبارى بەكەرشىلدىك!"— دەگەن داۋىستان سەلك ەتىپ ەسىمدى جيسام، قىز ءوز ءۇيىنىڭ باسپالداعىندا تۇر ەكەن; سوسىن جالت بۇرىلدى دا، ۇيىنە كىرىپ كەتتى; مۇڭ قابىزداعان بوتا كوزىندە ءبىر تامشى جاس بار-اۋ... ءجۇرىس توقتاپ، كىسى اياعى باسىلعان تىنىش كوشەمەن سىرپ-سىرپ اياڭداپ جالعىز قايتتىم; باعاناداعى شامدار اۋە جۇلدىزىمەن تايتالاسادى; اندا-ساندا مەن سەكىلدى جالعىز-جاياۋ كەزىگەدى; كۇزدىڭ سىزى قوينىنان كىرىپ، بالاقتان شىعادى; اسپانعا قارايمىن: جۇلدىزدار بەينە جاۋىپ تۇرعان سياقتانادى; اۋزىمدى اشتىم، الاقانىمدى جايدىم — جولامادى; جۇمباق قىزدى ىزدەگەن كوڭىل وسىلايشا جاپادان-جالعىز ماڭگى شەكسىزدىككە جۇرە بەرگىسى، جۇرە بەرگىسى كەلەدى...

ەرتەڭگى كۇنى كەشكە باققا تاعى كەلدىم، كەشەگى ءمىنسىز سۇلۋىمدى — ءوزىمنىڭ عانا تاكاپپار اياۋلىمدى جولىقتىرۋعا اڭسارلىمىن; داربازاعا جاقىنداي بەرگەندە بىجىلداپ جەدەل جاردەم كەلدى دە، اپپاق بوپ سۇلاعان قىزدى كوتەرىپ سالا بەردى; بۇل — جۇمباق قىز ەدى...

— ماليكا عوي، بايعۇستىڭ تالما اۋرۋى جازىلماي-اق قويدى،— دەگەن داۋىستار كۇز جەلىندەي ىزىڭداپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇلاعىمنان كەتپەيدى... بىراق مەن ونى ۇمىتۋىم مۇمكىن ەمەس ەدى... انە، ول جالعىز ءوزى مەن بىلمەيتىن، بىراق، ايتەۋىر، ءتۇبى بارماي قالمايتىن قارا تۇنەك ساپارعا اتتاندى...

اعىل-تەگىل ادام-اعىس.

قاراساڭ باس اينالادى... مەن سول ۋاقيعادان سوڭ، ول قالادا قالا المادىم... سودان بەرى كوزىمدى جۇمسام بولدى، اپپاق قىلىپ سۇلاتىپ، سول قول شاتىرلى سۇلۋ قىزدى جەدەل جاردەمگە سالىپ جاتادى. ءوز-وزىمنەن شوشىنىپ، كوزىمدى اشىپ جىبەرەمىن. ال قازىر ونى ەسكە الۋ ءتىپتى دە قورقىنىشتى ەمەس، ول مەنى انە قول بۇلعاپ شاقىرادى.

انە، ىمداپ شاقىرادى، ارتىنان ەرە بەرگىم كەلەدى.

قانداي راقات، جىپ-جىلى دۇنيە... جىپ-جىلى...

ەكى جولداسىم مەنى ىلعي ۇيقتاپ وتىرادىعا جوريدى، ال مەن ءتىپتى دە قالعىپ ەمەس، جو-جوق، كوزىمدى جۇمىپ، قول شاتىرلى قىزدى ەسىمە الامىن، ويتكەنى ونى شىن ءسۇيىپ ەدىم، بۇيىرمادى... قانداي جىلى، ىستىقتاي باستادىم، مازداتىپ وت جاققان كىم؟ قۇداي-اۋ، ءبىز قايدا جاتىرمىز وسى... ىستىقتادىم..."

ال قارا اسپانداعى اي ءوزىنىڭ قىزۋى جوق نۇرىن قانشاما ساۋلاتىپ توككەنىمەن، التايدىڭ قىرىق گرادۋس سۋىعى قىلقىندىرعان قارلى ولكە، تاس بولىپ قاتقان قالپى، ەشكىمگە كەرەكسىز قور كۇيدى باستان كەشىپ، ماڭگى تىنىشتىقتىڭ قۇشاعىندا تىرپ ەتپەي ءولىپ جاتىر ەدى. جارىقتىق اي دا قاتىپ قالعانداي، كەڭىستىكتى شاربىلاعان اياز اۋانىڭ ار جاعىندا، تۇتقىندا تۇر. اپپاق ءتۇن قانشالىق ادەمى بولسا، سونشالىق قاتىگەز سۋىق ەدى. „كورەتىنىڭدى كورمەي، كورگە كىرمەيسىڭ",— دەگەن ءسوز تەگى راس ەكەن، قار ءىننىڭ ىشىندە سەرەيىپ ۇيقىلى-وياۋ، ماۋجىراپ، توڭ تەرىس جاتقان ءۇش جىگىت ۇيقىعا جەڭدىرمەيىك دەپ وي تاۋساعانىمەن، بىرتىندەپ بارىپ، ۇيقى-دۇشپاننىڭ قوينىنا كىرە بەرىپ ەدى. ءولى مەن ءتىرىنىڭ ەكى اراسىندا تەربەلىپ، دەل-سال حالدە جاتقان... قۇداي-اۋ، وڭدەرى مە، الدە تۇستەرى مە... اپپاق كيىز ءۇي... اپپاق... ءتور الدىنداعى توسەكتە مامىققا ورانىپ، راقاتقا كەنەلىپ جاتىر ەكەن دەيدى. ورتادا — جەروشاقتا لاۋلاپ وت جانادى... توزاقتىڭ وتى ما، جۇماقتىڭ وتى ما بەلگىسىز... مىنە، ەسىك سىقىرلاپ اشىلدى دا، قولدارىنا شىراق ۇستاعان ەكى قىز كىردى. ۇستەرىنە قارا جامىلعان... ءبىرى — جىلقىشىنىڭ قىزى،ەكىنشىسى — قول شاتىرلى قىز. ءدال، وسى وسى مەزەتتە سونشالىقتى جۇمباقتى، سونشالىقتى سيقىرلى اۋەن ەستىلگەندەي بولدى. ءتاڭىرىم-اۋ، وندەرى مە، تۇستەرى مە؟..

جىلقىشىنىڭ قىزى ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ جاقىنداپ كەلدى — امانجاننىڭ ءدال جانىنا كەلدى. قولىنان تارتىپ تۇرعىزدى. جىگىت مەڭ-زەن.

— تۇر، جانىم، باسىڭدى كوتەر،— دەدى جىلقىشىنىڭ قىزى.— ساعان ايتار سىرىم بار".— تاڭ-تاماشا قالىپ، قىزدىڭ بەتىنە قاراعان امانجان:—"ايتا المايتىن شىندىعى، اشا بەرمەس سىرى بولماسا، ادام نەسىنە جەر باسىپ جۇرەدى،— دەدى تاڭىرقاپ. سوندا عانا، ەندى عانا تانىعانداي.— قۇداي-اۋ، سەنبىسىڭ شىنىمەنەن".

قىزدىڭ وتتاي جانعان ساۋساقتارى بەتىنە ءتيدى، ەپتەپ سيپادى: „مەنمىن. ءبىز ەكەۋمىز بار سىرىمىزدى، بار شىندىعىمىزدى ايتا بەرۋىمىزگە بولادى. شىن عاشىق ادامدار تەك ارعى دۇنيەدە عانا قوسىلادى".

امانجان ءالى اڭ-تاڭ: „سوندا قالاي؟ ءبىز جەر استىندا ءجۇرمىز بە؟"

جىلقىشىنىڭ قىزى: „— ءيا، جەر استىندامىز..."

امانجان: „— سەن قاشان كەلدىڭ بۇل جاققا؟"

جىلقىشىنىڭ قىزى: „زووتەحنيك الداپ، ابىرويىمدى توككەن سوڭ..."

امانجان:ء—"بىلىپ ەدىم، سەزىپ ەدى جۇرەگىم. ەسىڭدە مە؟.."

جىلقىشىنىڭ قىزى: „— ءيا، ءبارى ەسىمدە".

امانجان:— „ول كەزدە جايما-شۋاق جاز ەدى..."

جىلقىشىنىڭ قىزى: „— قىس جەر ۇستىندە عانا، جانىم. مۇندا جاز. جەر استىنا قار جاۋمايدى. ماڭگى جىلىلىق".

امانجان ەسەڭگىرەپ، قارا كويلەكتى قىزدىڭ قۇشاعىندا بىلق-سىلق وتىر: „— ءبىز ولىكپىز بە؟"— دەپ سۇرايدى. جىلقىشىنىڭ قىزى ونى ايمالاپ، مۇز بولىپ قاتىپ، جانسىزدانا باستاعان بەتىنەن سۇيەدى.

— „جوق-جوق، جانىم، ءبىز ماڭگى ءتىرىمىز. ويتكەنى ءبىز عاشىقپىز ءبىر-بىرىمىزگە... عاشىق جاندار ولمەيدى. رومەو مەن دجۋلەتتا، ءلايلى-ءماجنۇن، قوزى مەن بايان، ءبارى-ءبارى — جەر بەتىندە ارمانىنا جەتە الماعانداردىڭ بارلىعى وسىندا..."

امانجان قىزدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ورنىنان تۇرادى: „— ولاي بولسا... سولارعا بارىپ قوسىلايىقشى",— ەكەۋى قول ۇستاسىپ، كيىز ۇيدەن شىعادى. ءتاڭىرىم-اۋ، قايدا بارادى، قايدا؟! ءوڭى مە، ءتۇسى مە؟..

كيىزدىڭ ءدال تورىنە سالىنعان قۇس توسەكتە، ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ، راقاتتىڭ التىن بەسىگىندە تەربەلىپ جاتقان باقىتجان وسى جيىرمادان اسقان جاسىنا دەيىن وسىنشالىق كەرەمەت باقىتقا كەنەلىپ، وسىنشالىق جۇمساق تا جايلى مامىق توسەككە جاتپاعان شىعار-اۋ... شالقاسىنان ءتۇسىپ، سويعان قوي تەرىسىنە ورانىپ، بۋلانعانداي بالبىراعان... دۇنيەدە ەڭ قيماسى ۇيقى ەدى، ونىڭ دا كۇنى تۋىپ، قۇدايى ءبىر جاسادى. باس جاعىندا توتىدايىن تارانىپ، ماڭدايىن

الاقانىمەن سيپاپ وتىرعان ارۋ — باياعىدا قالاداعى كۇزگى پاركتە جولىقتىرعان قول شاتىرلى قىز — ماليكا ەكەن-اۋ، قانداي راقات...

— تۇر، باسىڭدى كوتەر. بۇل مەنمىن عوي. تانىماي قالعانىڭ با، قول شاتىرلى قىزبىن عوي،— دەيدى مۇزداي باستاعان بەتىنە ەرنىن تيگىزىپ.— سەنى ەرتىپ كەتۋگە ادەيى كەلدىم، جانىم.— ايمالاپ، باسىن سۇيەمەلدەيدى. باقىتجان تاڭ-تاماشا.

باقىتجان: „— ءتاڭىرىم-اۋ، ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە؟ مەن قايدا جاتىرمىن. نە دەگەن ىستىق دۇنيە... ءۇي مە بۇل؟"

قول شاتىرلى قىز: „— بۇل — جەر-انانىڭ ىستىق قۇشاعى. اناڭ دا قارا جەر، اتاڭ دا قارا جەر... جەر..."

باقىتجان ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي: „— ءيا، ءيا، سەنى جەدەل جاردەم الىپ كەتكەن".

قول شاتىرلى قىز: „— جەدەل جاردەم مەنى وسىندا — جەر استى ەلىنە اكەلىپ تاستاعان... ماڭگىلىككە اكەلىپ تاستاعان. ول شاقتا سارعايعان كۇز ەدى..."

باقىتجان: „— راس، كۇز بولاتىن، قازىر قىس. سۋىق. بىراق ىستىقتاپ وتىرمىن".

قول شاتىرلى قىز: „— بۇل ەلدە كۇز بولمايدى... ويتكەنى ءبىز جەر استىڭدا ءجۇرمىز... ماڭگى جىلى ءجۇرمىز. ەندى سەن ەشقانداي توڭبايسىڭ... ءجۇر مەنىمەن،— ادال سۇيەتىنىڭ راس بولسا، ەر سوڭىمنان".— جاس بوتاداي بۋىن-بۋىنى دىرىلدەپ، تالتىرەكتەگەن باقىتجاندى قولتىعىنان سۇيەپ جەتەلەيدى.

باقىتجان: „— قايدا، قاي جاققا بارامىز؟!"— جۇرەكسىنە تارتىنشاقتايدى.

قول شاتىرلى قىز: „سۇرقاي كۇزى، سۋىق قىسى، سۇمدىق ادامدارى جوق، عاشىقتار ەلى، ماحاببات پاتشالىق قۇرعان — و دۇنيەگە... جەر بەتىندە ءبىر-بىرىنە قوسىلا الماعان رومەو — دجۋلەتتا، ءلايلى — ءماجنۇن، قىز جىبەك — تولەگەن، بارلىعى سول جاقتا".

باقىتجان: „سوندا قالاي، ءبىز دە ولىككە اينالامىز با؟" قول شاتىرلى قىز: „— جوق، كۇنىم.— قۇشاقتايدى— جوق، بىزدەر ول جاقتا ماڭگى جاساپ وتەمىز. سەن بۇعان دەيىن ءولىپ كەلگەن ەدىڭ، ەندى بۇگىننەن باستاپ ءتىرىمىز... ءتىرىمىز... ءجۇر عاشىقتار مەكەنىنە، ءجۇر..."

باقىتجان جۇرەكسىنە ەرەدى: „تەك، اسىقپايىقشى..."— ەكەۋى اقىرىن-اقىرىن باسىپ، اق وتاۋدان شىعىپ بارا جاتادى. الىستان... تىم-تىم شالعايدان سىڭسىپ سالعان مۇڭلى اۋەن ەستىلەدى. قۇداي-اۋ، قايدا جاتىر؟ قايدا بارادى؟ ءوڭى مە، ءتۇسى مە؟ نە دەگەن كۇيىپ-جانعان دۇنيە...

اينالا اپپاق قار، سەڭدەي سىرەسىپ تۇتاسا قاتقان سۋىق دۇنيە.

كوك تاڭىرىسىندە ەركىن جۇزگەن اي استىندا اياز سورىپ، ماڭقايعان بىتەۋ تاۋدىڭ ورتاسىندا تۇتقىن بولىپ — قوزىداي قارايىپ قاۋقارسىز تراكتور تۇر. بۋلانىپ بارىپ، سۋىق ۇرعان تەمىرىن قىراۋ تۇتىپ، ءتۇرتىپ قالساڭ قارىپ تۇسەتىن اشۋ-پوشىم الىپ ادامنىڭ قارتايىپ، قايعى ويلاعاندا اقىرعى رەت سىلتەنىپ، ءتۇيىلىپ قالعان ءداۋ جۇدىرىعىنداي كەكتى ءبىتىم. ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ، قىبىر ەتەر تىرلىك يەسىن اياز شالىپ، ءۇسىپ ءولىپ قالعانداي — ءولى تىنىشتىق. سازارعان اق ءتۇننىڭ، ايتەۋىر، ءبىر تۇسىنان اتوم عاسىرىنىڭ اش قاسقىرى ۇلىدى ما، ءولىم ۇنىندەي — قورقىنىشتى ۇلۋ ەستىلەدى ەمىس-ەمىس. تەك سول ۇلۋ عانا بۇگىنگى ءزارلى ءتۇننىڭ جارشىسى. مىنە، اش ىشەكشە شۇباتىلىپ تاۋسىلىپ بىتپەيتىن قىستىڭ ۇزا-ا-ق تۇنىندە قاردان جاساپ العان ۇيشىكتە بۇك ءتۇسىپ، وي ەمىپ جاتقان ءۇش جىگىتتىڭ ادەمى قيالى قانشا سيپالاپ جىلىتقانىمەن، ماۋجىراتىپ اپارىپ — بىرتە-بىرتە ۇسىك ۇيىنە الديلەپ، الداپ-سۋلاپ كىرگىزە بەرگەن. اسا قاتالدىقپەن ءتىسىن قايراپ، ءتىلىن جالاقتاتقان اجال-ارىستان ول دا ارانى اشىلىپ، ۋىزداي جاس ولجاسىن قىزىقتاۋعا ساقاداي-ساي ەدى. جۇرەكتەرىن ەپتەپ جىلىتپالاعان الگى اسەرشىل كوڭىلدىڭ ءتاتتى ەستەلىگى بايىرقالاپ بارىپ، جۇقالاڭ تارتىپ، سۋىعان... سونسوڭ بۇكىل دەنەلەرى قىزىنىپ، بۋىن-بۋىندارىن الا باستاپ ەدى. بۋىن-بۋىندارىن الا باستاعان سۋىق ەندى قان تامىرلارىنا شاۋىپ، قۋالاپ، ماپەلەپ ەركەلەتكەندەي سايقالدىقپەن ۇيقتاتادى، جابىرقاڭقى جانىن تەربەپ، ۋاتادى... ۋاتادى... نۇرجان سەرەيىپ، اعاشتانىپ قاتا باستاعان اياق-قولىنىڭ شىم-شىمداپ جىلىعانىنا تاڭ قالدى. قىزىق... بەينە ءبىر قۇس توسەك، مامىققا ورانىپ جاتقانداي بوي-بويى بالبىراپ، بۇكىل دەنەسى تالماۋ تارتتى دا.، قىزىق... ۇلكەن باشپايىنان، ساۋساق-ساۋساعىنان وزگەشە ءبىر قىتىق ءجۇرىپ، دىزىلداپ قىشىعانداي ما-اۋ; ال ءوزى بۇرىنعىدان ارى ءبۇرىسىپ، قول-اياعىن باۋىرىنا جيىرا ءتۇستى; ول ءوزىن بەينە ءبىر قار-ۇيشىكتە ەمەس، قوزىنىڭ اپپاق جۇنىنەن باسقان التى قاناتتى اق وردادا جاتقانداي ۇلكەن راقات كۇيدە سەزىنگەن. امانجان دا، باقىتجان دا جوق، تەك جالعىز ءوزى — ءبىز ءوزى عانا... تابانى تىزىلداپ تاعى دۋىلدادى-اي: جەر-وشاقتاعى لاۋلاپ جانعان وت قىزدىرعانداي ما-اۋ; ەكى تىزەسىن باۋىرىنا الىپ، الگى تابانىن كۇيدىرگەن وتتان قاشا ما-اۋ... نە دەگەن ەرتەك سىقىلدى ەركىن دۇنيە، ەسەڭگىرەگەن حال; نە دەگەن جاس ءسابيدىڭ ۇيقىسىنداي بەيبىت دۇنيە، نە دەگەن اپپاق... ءسۇت دۇنيە... نۇرجان اق قوزىنىڭ جۇنىنەن باسقان وتاۋدا راقاتتىڭ التىن استاۋىندا تىنىشتىق كۇيىن كەشىپ، جۇمىلعان كوزىن اشۋعا قيماي، جۇمىلعان كوزىن اشسا، ەندى-ەندى عانا ەمىن-ەركىن سەزىنە باستاعان باقىتقا، راقاتقا تولى ۇيقىلى-وياۋ حالىنەن مۇلدەم ايرىلىپ قالام با دەپ شوشىنعان. ول ءتىپتى ءدال وسىلاي بۇكتەتىلە يلەنىپ جاتا بەرگەنشە تۇرايىن دەپ قانشا ما تالپىنسا دا، جاتقان جەرىنەن تىرپ ەتىپ قوزعالۋعا شاماسى جەتپەدى. الدەكىم الباستىداي كەۋدەسىنەن باسىپ قوزعالتپاعان. سونسوڭ ول تىم قۇرىعاندا وڭ جامباسىنا اۋناپ تۇسپەككە ارەكەت قىلىپ ەدى، ول ويىنان دا دانەڭە شىقپادى. ايقايلاپ امانجان مەن باقىتجاندى شاقىردى. ولاردا دا، وزىندە دە ءۇن جوق — تۇنشىققان تىنىشتىق. وسى كەزدە اق قوزىنىڭ جۇنىنەن جاسالعان اق وتاۋعا ۇستىندە قىپ-قىزىل كەبىنى بار قار قىزى كىردى. كىردى دە ءتور الدىندا قول-اياعىن تاڭىپ تاستاعانداي قور بولىپ سۇلاي جاتقان نۇرجاننىڭ باسىن كوتەرىپ:

„تۇر، تۇر، جىگىتىم، تاڭ اتتى، كۇن شىقتى",— دەدى جالىنىپ.

نۇرجان ءوز باسىن كوتەرۋگە قانشا ارەكەت جاساسا دا، تاس بايلاپ تاستاعانداي، قوزعالتا المادى: „— سەن كىمسىڭ؟ الدە پەرىشتە، الدە ادام..."— دەدى ەرنىن زورعا قيمىلداتىپ.

قار قىزى: „— قار قىزىمىن..."

نۇرجان ءالى ماۋجىراپ جاتىر:— „قار قىزى... مىناۋ سۇپ-سۋىق ولكەدە سىڭسىتىپ ءان سالاتىي ارۋ سەن ەكەنسىڭ عوي".

قار قىزى: „— ءيا، مەنمىن".

نۇرجان قۋانىپ كەتتى: „— سەنىڭ مۇڭلى ءانىڭدى جەر بەتىندە تەك مەن عانا ەستي الاتىنىمدى بىلەسىڭ بە؟ تەك مەن عانا تىڭداي الامىن".

قار قىزى: „ەگەر ونى بىلمەسەم، ىزدەپ كەلەر مە ەدىم".

نۇرجان جانىندا وتىرعان اپپاق قىزدى باۋىرىنا تارتىپ، ايمالايدى: „— كوپ ىزدەدىم عوي ءوزىڭدى... كوپ ىزدەدىم. شارشادىم، شارشاتتى مەنى. ايىرتاۋدا قار قىزى بار ەكەن، قىستا قارلى شاعىلداردىڭ اراسىندا كوزگە كورىنبەي ءان سالىپ جۇرەدى ەكەن دە، جاز شىعا جەتىقات جەر استىندا ءسىڭىپ كەتەدى ەكەن،— دەگەن اڭىزدى تالاي-تالاي ەستىسەم دە، ىشتەي يلانباۋشى ەدىم. ەندى مىنە، ءوزىڭدى كورىپ وتىرمىن. قانداي سۇلۋسىڭ".

— قار قىزى: „قانداي سۇلۋ بولسام — سونداي سۋىقپىن".

نۇرجان قىزدىڭ الاقانىن بەتىنە باسادى: „— راس سۋىقسىڭ. نەگە سولاي ەكەن؟"

قار قىزى: „— مەنى ادامدار ماڭگىلىككە وكپەلەتكەن".

نۇرجان: „— ادامدارىڭ كىم سوندا؟"

قار قىزى: „— قوڭقاي شال..."

نۇرجان: „— ول ادام ەمەس، قوڭقاي عوي".

قار قىزى: „— قوڭقايلار دا ادام. ولار كەرەك. ولار جاستاردى اداستىرۋ ءۇشىن جاراتىلعان. ال ادامدار ەڭ اۋەلى اداسىپ الماسا، ءبىرىن-ءبىرى استە دە ىزدەپ تابا الماس ەدى..."

نۇرجان: „— راس ايتاسىڭ، ەگەر سول قوڭقاي شال اداستىرماسا، سەنى ەشقاشاندا ىزدەپ تابا الماس ەدىم".

قار قىزى: „— ەگەر سول شال بولماسا، مەن ءدال وسىلاي ماڭگى-باقي اداسىپ، زار يلەپ، زار جۇتىپ وتپەس ەدىم. سەن مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭ، قازىر ورنىڭنان اتىپ تۇر دا، اناۋ ەكى جولداسىڭدى قۋىپ جەتىپ، ەرتىپ قايت، كەرى قايتار".

نۇرجان: „— ولار قايدا كەتتى؟"

قار قىزى: „قول-اياعىن ۇسىك ۇرعان ەكەۋى، جەر استى ەلىنە بەتتەپ بارادى".

نۇرجان ويلانىپ قالادى: „...مەن ءدال قازىر ورنىمنان تۇرىپ كەتسەم... سەنى قايتىپ كورە الماي قالارمىن. سول جەر استى ەلىنە ساعان ەرىپ مەنىڭ دە بارعىم كەلەدى. شىن باقىت، شىن ماحاببات، ناعىز بوستاندىق — جەر استىندا عانا..."

قار قىزى: „— مەنى سۇيەتىنىڭ راس بولسا، كەلە كورمە بۇل جاققا".— ەكى قولىن سەرمەپ زەرەزەپ بولىپ بەزەكتەيدى.

نۇرجان: „— نەگە؟ نەگە؟ نەگە؟"

قار قىزى: „— ويتكەنى ەكەۋمىز قوسىلىپ قويامىز".

نۇرجان: „— قوسىلساق شە؟ ءبىز عاشىق جاندارمىز عوي".

قار قىزى: „— شىن عاشىق و دۇنيەدە دە قوسىلماۋى كەرەك. بىرگە تۇرساق ءبارىبىر ۇرىسىپ قالامىز. قوزى مەن بايان ارىز بەرىپ باياعىدا اجىراسىپ كەتكەن. ويتكەنى ادام، قايدا دا ادام: جەر بەتىندە دە، جەر استىندا دا، ءتىپتى كوك تاڭىرىسىندە دە... ءبارى ءبىر ادام".

نۇرجان جالبارىنىپ جىلاپ جىبەرەدى: „— ماحاببات شە؟ ماحاببات!"

قار قىزى: „— جوق بولعان سوڭ دا ماحابباتقا تىم ىنتىزارمىز. ەگەر زاۋدە بار بولسا، باياعىدا جەك كورىپ كەتەر ەدىك. ناعىز ماحاببات جەر استىندا دا جوق. تۇر! ەگىلە بەرمەي، ەڭسەڭدى كوتەر.— قولىنان تارتادى.— ۇسىك شالا باستاعان ەكى دوسىڭدى ويات. سەن سەكىددى جىگىتتەر جەر استىنا عانا ەمەس، جەر بەتىنە كەرەك. تۇر! تۇر! تۇر!"

ول قار قىزى ەمەس. نۇرجاننىڭ تامىرىندا الاسۇرىپ، ايازبەن ايقاسقان، ۇسىككە بوي بەرمەي جانتالاسقان قىپ-قىزىل قانى، تۋلاپ سوققان جۇرەگى ەدى...

ءولدىم دەگەندە تىنىشتىقتىڭ بۇعاۋىن ءۇزىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى! الاسا قالانعان قار ۇڭگىردىڭ توبەسىنە توبەسى ءتيىپ قۇلاپ قالدى. وزدەرىنىڭ ونە بويىنان جان كەتىپ، ۇسىككە ۇرىنا باستاعاندارىن سەزدى دە، جالپ ەتىپ قۇلاعان قاردىڭ استىندا قالعان امانجان مەن باقىتجاندى جۇلقىلاپ، ءتىپتى تەپكىلەپ وياتا باستادى. جان دارمەندە ەكى بەتتەرىنەن ۇرعىلاپ، شىمشىلاپ ءجۇرىپ، ارەڭ ەستەرىن جيعىزدى. ەربيىپ-ەربيىپ ورىندارىنان كوتەرەم سيىرداي كيرەلەڭدەي كوتەرىلدى دە، سىلق ەتىپ قايتا قۇلادى. نۇرجان جانتالاسا ايعايلاپ:— تۇرىڭدار! جۇگىرىڭدەر! ءۇسىپ ءولىپ قالا جازداپپىز! ۇيقتاۋعا بولمايدى!— دەپ جۇلمالايدى ەكى جولداسىن.

امانجان:— ءتۇن ورتاسىندا وياتقانىڭ نە-ەي، جاۋ شاپتى ما؟ باقىتجان:— كىشكەنە ۇيقتاي تۇرايىنشى، اكري.— بىلق-سىلق ەتىپ ارەڭ تۇر.

نۇرجان:— ۇيقتاۋعا بولمايدى. ءۇسىپ ءولىپ قالامىز.— اياق-قولدارى دۋىلداپ، اشىعانىن ەندى عانا سەزگەن ەكى جىگىت نۇرجاننىڭ ىرقىنا كونە باستادى.

ولار ەندى الاسۇرىپ جاتتىعۋ جاساۋعا كىرىستى. نۇرجان كوماندا بەرىپ ءجۇر.

— تۇرىڭدار!— تۇرادى.

— وتىرىڭدار!— وتىرادى.

— تۇرىڭدار!

— وتىرىڭدار!

— ال ەندى تراكتوردى شىر اينالىپ جۇگىرەيىك.— تىزەلەرىنەن قار كەشىپ جۇگىرە باستايدى.

— ال ەندى بەتى-قولىمىزدى قارمەن ىسقىلايىق.

— ال ەندى ايقايلاپ كۇلەيىك. قانە، كۇلەيىكشى ءبىر، جولداستار. كۇلەيىك! كۇلەيىك! بۇكىل الەم كۇڭىرەنسىن... حا-حا-حا...

––حا...حا...حا...

––حا...حا...حا...

بۇكىل الەم „حا-حا-حا-عا" اينالىپ كەتتى.

ۇشەۋى ەسى اۋىسقان ادامداي كەڭىردەك جىرتا ساقىلداپ قارقىلداپ، قار تەپكىلەپ كۇلدى-اي...— ءومىر ءۇشىن، ءومىر ءۇنىن ەستىرتە قاساقانا كۇلدى...

— نە دەگەن تاماشا ءومىر؟ حا-حا،— دەدى امانجان ارپالىسىپ.— كۇلگەن ادامنىڭ ءبارى باقىتتى ەمەس، حا-حا...

ايۋداي قورباڭداپ، اي استىندا جانتالاسقان جىگىتتەردى كورگەن كولدەنەڭ كوز بولسا، جىن ۇرعان ەكەن دەپ ويلار ەدى.

— قانە، جىگىتتەر،— دەدى باقىتجان ەكى دوسىنىڭ قولىنان تارتىپ.— بيلەيىكشى ءبىر ايىزدى قاندىرىپ. ءوزىمىز ءۇشىن. ءسۇيىپ قوسىلا الماعان قىزدارىمىز ءۇشىن.

اتكوپىر قاردى تەپكىلەپ، ارسىل-گۇرسىل بيلەي باستادى.

— ال ەندى، جىگىتتەر، ەندى قۇشاقتاسىپ، ىستىق-ىستىق سۇيىسەيىك،— دەدى ەنتىگىن زورعا باسقان نۇرجان.— بۇدان كەيىن قولىمىز تيە مە، تيمەي مە؟ ءتىپتى بۇدان سوڭ ءبىر-ءبىرىمىزدى ءدال قازىرگىدەي قيماس كوڭىلمەن جاقسى كورە الامىز با؟

ۇشەۋى ءجۇز جىلدان سوڭ جولىققانداي قۇشاقتارى ايقاسىپ سۇيىسەدى.

— سۇيىسكەننىڭ ءبارى ماحاببات، قۇشاقتاسقاننىڭ ءبارى ادال دوس ەمەس،— دەپ، امانجان بىلش ەتكىزىپ تۇكىرىپ، بيالايىمەن اۋزىن ءسۇرتىپ تاستادى.— ونە بويىم ءبىر ءتۇرلى جىبىرلاپ، قىشىندىرا باستادى.

— تاڭ اتقانشا شىدايىق،— دەدى باقىتجان.

— تاڭ اتقان سوڭ قايىن جۇراعاتىڭنىڭ ۇيىنە باراسىڭ با؟..

— دەگەنمەن كۇن شىعادى عوي.

— وي، سول كۇنىڭدى!— دەپ امانجان ءتىسىن قايرادى.

— كۇنگە ءتىل تيگىزۋگە بولمايدى،— دەدى باقىتجان.— ساعان كەرەك جوق بولعانىمەن، وزگەلەرگە كەرەك.

— تۇرماڭدار، قيمىلداڭدار،— دەپ نۇرجان ەكى جىگىتتى يتەرىپ-يتەرىپ قالدى. قىزىق، سەرەيىپ تۇرعان امانجان ەكپىنىمەن ۇشىپ ءتۇستى. بىراق نۇرجانعا اشۋلانعان جوق. ورنىنان قايتادان قارعىپ تۇردى دا، كوزى شاتىنىپ، اۋزىنان بۋ بۇرقىراعان قالپى قولىن سەرمەپ:— ەل ءۇشىن العا؟ ۋرا، جولداستار!— دەدى جان داۋسى شىعا.

— سوۆحوز ءۇشىن! وتدەلەنيە ءۇشىن. جاساسىن ۋپراۆليايۋششي!— دەدى ەلىرگەن باقىتجان.

— ءبارىبىر ۇلكەن باشپايىمدا جان جوق،— دەدى امانجان ەنتىگىن باسىپ.— ونە بويى بىرتە-بىرتە قىزىنا باستاعانداي.

— مەن امان سەكىلدىمىن،— دەدى باقىتجان القىنىپ.

— سەن سەمىزسىڭ، سۋىق مايىڭنان وتكەنشە كوكتەم شىعادى-اۋ،— دەپ قالجىڭدادى نۇرجان. ۇشەۋى ايىزى قانا تاعى كۇلدى.

الايدا امانجاننىڭ ءحالى بارىنەن دە مۇشكىل ەدى، قول-اياعى، ءتىپتى بۇكىل دەنەسىن بىرتىندەپ ۇسىك شالا باستاعان سىقىلدى. ساقىلداپ كۇلىپ تۇردى دا، ءبىر ۋاقىتتا ءوز-وزىنەن بۇلقىنىپ، ۇستىندەگى كيىمىن اسىعىس شەشە باستادى. العاشىندا نۇرجان قالجىڭدايتىن شىعار دەپ ءمان بەرمەدى دە تونىن، سونان سوڭ پيدجاگىن شەشىپ، ەندى كويلەگىن سىپىرا بەرگەندە ۇستاي الدى.

— امانجان دەيمىن، نە بولدى ساعان؟!

— ەشتەڭە ەمەس، انا قاراڭدارشى، كوستەر جانىپ تۇر... فۋ، اتاڭا نالەت... ىستىقتادىم،— دەپ نۇرجاننىڭ قولىنان جۇلقىنىپ شىعىپ، سەكىرىپ بيلەي باستادى.— و، جارىقتىقتىڭ لاپىلداۋىن-اي... كەلىڭدەر قانە، وتتى اينالىپ ارمانسىز ءبىر بيلەيىك، دوستار. لاۋلا كوستەر! لاۋلا قار ۇستىندە جانعان وت!— ساق-ساق كۇلىپ، ىرعىپ ويناي بەردى.— سەندەر دە شەشىنىڭدەر!

— ۇستايىق،— دەدى نۇرجان.— ۇستاپ الىپ، دەنەسىن قارمەن ىسقىلاماسا بولمايدى.

— ۇستاي المايسىڭدار،— دەدى امانجان مازاقتاپ.— اينالايىن جارىق وت؟ كۇيدىرشى؟ ورتەشى! ورتەپ جىبەرشى، اناۋ قار بەتىندە قاپتاعان قارا مىسىقتاردى — (ەكى جىگىتتەن باستاپ سانايدى)... ءبىر مىسىق، ەكى مىسىق، ءۇش مىسىق، مىڭ-ميلليون مىسىق... جەر بەتىنىڭ ءبارى مياۋلاعان مىسىقتار...

باقىتجان جىلامسىراپ قويا بەردى:— اللا، تاعالام-اي، نە جازىپ ەدىك ساعان... قور بولدىق-اۋ...

— تۇر ورنىڭنان!— دەپ ايعاي سالدى نۇرجان.— ازامات ەمەسپىسىڭ.

ەپتەپ ەسى اۋىسا باستاعان امانجاندى ەكەۋى ەكى جاعىنان شاپ بەرىپ ۇستاپ الىپ ەدى، قارۋلى جىگىت بىرازعا دەيىن بوي بەرمەدى. بۇدان سوڭ تراكتوردى وت الدىراتىن قايىس بەلبەۋدى الىپ كەلىپ اياعىن تۇساپ بارىپ، ءبىرى كەۋدەسىنە ءمىنىپ وتىردى دا، ەكىنشىسى امانجاننىڭ ءون بويىن قارمەن ىسقىلاي باستادى.

— اتتەڭ، قازدىڭ مايى بولار ما ەدى. قولدىراي باستاعان ونە بويىن سىلاپ تاستايتىن،— دەدى باقىتجان.

— قويا بەرىندەر!— دەدى جۇلقىنىپ.— جاۋرادىم. قۇتىرىپ كەتتىڭدەر مە. شەشىڭدەر اياعىمدى. ءوزىم-اق...

ايتسەدە ءۇستى-باسى قولدىراپ ۇسىنە باستاعان امانجاندى تىرپ ەتكىزبەي باسىپ وتىرىپ، ەتىن ۇزاق ىسقىلاپ بارىپ ارەڭ بوساتتى. بۇدان سوڭ شاپشاڭ كيىندىرىپ، انا ەكەۋى ءبىر-بىرىنە لاقتىرا يتەرىپ، قىزۋ قيمىلعا ءتۇسىردى.

ارپالىسپەن بىرەر ساعات ۋاقىت ءاپ-ساتتە وتە شىقتى. امانجان ۇسىك شالعان دەنەسىندەگى مۇزداي باستاعان قان لۇپىلدەپ قايتا قوزعالىسقا تۇسكەن سوڭ، راسىندا دا، بۋسانىپ تەرلەگەن. قايراتتى جىگىت ەس-اقىلىن دا ءاپ-ساتتە جيناپ ۇلگەرىپ ەدى.

— راقمەت، دوستارىم،— دەدى ءجۇرىپ،— سەندەر بولماساڭدار جىندانىپ كەتە جازدادىم-اۋ. قىزىق، تاپ ورتامىزدا لاپىلداپ وت جانىپ تۇرعانداي ەلەستەپ كەتتى. ال كيىمدەرىمدى قالاي شەشكەنىمدى ءوزىم دە بىلمەدىم.

— ەندى ارقايسىمىز ءبىر-بىرىمىزگە ساق بولايىق. بىرەۋىمىز شەشىنە باستاساق بولدى، قارعا ەكپەتىنەن سالىپ، قۇيرىعىنان شاپالاقتاپ، ءبىر قابات تەرىسى سىپىرىلىپ قالعانشا ىسقىلايمىز، اكىري،— دەدى باقىتجان سەكىرىپ ءجۇرىپ.

— سەن ءبارىمىزدى الدىڭا سالىپ بارىپ ءۇسيسىڭ،— دەدى امانجان.— تەرىڭ كيتتىڭ تەرىسىنەن ءبىر كەم ەمەس.

جەر-جاھان اپپاق قار: سەڭدەي سىرەسىپ، تۇتاسا قاتقان سۋىق دۇنيە... ءتۇپسىز ال قارا كوك اسپاندا مىڭ-ميلليون جۇلدىز، جامباسقا اۋا باستاعان اي، باتىس كوكجيەككە سۋسىپ تۇسە باستاعان شوق ۇركەر اي ساۋلەسىمەن ايمالاسىپ جاتقان، قۇمارى ءالى تارقاماعان، ماۋقى ءالى باسىلماعان تويىمسىز. قورقاتىن سول قاردىڭ كويلەگىنىڭ دال-دۇلىن شىعارىپ، ىرقىنا كونبەي، دەگەنىن ىستەمەي، قاشىپ قۇتىلۋدىڭ امالىن ىزدەپ ارپالىسقان ادامدار — اي ساۋلەسىنىڭ استىندا سەكىرىپ ويناپ، سەڭدەي بيلەپ قۇتىرعان ءۇش جىگىت... ءومىردىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، ماحابباتتىڭ، شىن باقىتتىڭ نە ەكەنىن پارىقتاماعان جاس بۋىن — ەنەسىن ىزدەپ زارلاعان جاس بوتا...

جۇمىر جەر اپپاق قار: سۋىق الەم، سول سۋىق الەمنىڭ ءبىر پۇشپاعىندا ءولىم مەن ءومىردىڭ قاقپاقىلىنا اينالىپ، شىبىن جانى شىرقىراعان جيىرمادان جاڭا اسقان ءۇش بويداق; قولىندا قارۋى، الدىندا اتىسار جاۋى جوق، ءوز-وزىنەن جىندانعان، ءوز-وزىمەن مايدانداسقان ماقتاۋلى بەيبىت كۇننىڭ ءۇش سولداتى... ءۇش قويانشىق، ءۇش ەسالاڭ — ءۇش باتىر...

قاڭتاردىڭ ۇزا-ا-ق ءتۇنى تاۋسىلار ەمەس. ماڭگى قوزعالىسقا ءتۇسىپ، شاپشاڭ قيمىلمەن شارشاسا دا، شاپقىلاي بەرگەن سوڭ جىگىتتەردىڭ توڭدانا باستاعان دەنەسىنە جىلۋ تاراپ، ماڭدايلارى ءجىپسيىن دەگەن. توقىلداپ قاتقان پيمالارىن شەشىپ جىبەرىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ اياعىن قارمەن ىسقىلاپ ەدى، ەندى باشپايلارىنا دا جان كىرىپ، قان جۇگىرگەن. بويلارى جىلىعانمەن، ىستىقتى اڭساعان ىشكى سارايى سول — سالقىن قالپىندا، تەمىر قۇبىردىڭ اياز سورىپ، جەل كەۋلەپ ۋىلدەگەنىندەي قۇلازىڭقى. كوڭىلدەگى تۇيتكىل مۇز ەري قويماعان... ەرتەڭگى سۋىشكىلىكتەرىنە اسا سەنىمدى ەمەس. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ اش قاسقىرى ءتىپتى جاقىننان ۇلىعانداي...

— انا قارا!— دەدى باقىتجان ىشقىنا ايعايلاپ.— انانى قاراڭدار، بەس-التى يت تۇر.

— اتاڭنىڭ باسى،— دەدى اۋىر مىنەزدى امانجان ءبارىبىر ساسپاي.

— يەن تاۋدا يت ءجۇر دەگەن. ول — قاسقىر! ءبىزدىڭ جانازامىزدى شىعارۋعا كەلگەن، دارەتىڭدى الىپ، يمانىڭدى ۇيىرە بەر.

راسىندا دا، شانا اعىتىلىپ قالعان جوعارىدا قۇلاقتارىن تىگە سەلتيىپ-سەلتيىپ ءبىر ءۇيىر قاسقىر تۇر ەدى اڭدىپ. نۇرجان تۇڭعىش رەت زارەسى ۇشا قورىقتى. بىراق جولداستارىنا سىر بىلدىرگەن جوق:

— سىرىڭكە جاق!— دەدى امانجانعا. سودان سوڭ ءوزى تراكتور كابيناسىنداعى تەمىر قوبديدان ماي ءسىڭدى شوقپىت الىپ، سولياركا اعىزىپ ەدى، تۇتىكتەرى قاتىپ قالعان ەكەن، تامبادى. ادەمىلەپ تۇرىپ بالاعاتتادى دا، الگى ماي-ماي شۇبەرەكتىڭ ءوزىن تۇتاتپاققا ارەكەت جاساعان. جارتى قوراپ سىرىڭكەنى تۇگەسىپ بارىپ، ارەڭ بىقسىپ جانعان الاۋدى وڭدى-سولدى بىلعاپ ايعايلاپ-ايبار جاساعاندا، شوقيىپ-شوقيىپ وتىرعان قاسقىرلار جىلىستاپ، شەگىنىپ بارىپ، قايتا اڭدىدى.

— ءبارىبىر تراكتورعا جولاي المايدى،— دەپ جۇباتقان باقىتجان ءوزىن-ءوزى.— تەمىردەن قورقاتىن شىعار، اكىري.

— اتاڭنىڭ باسى،— دەدى امانجان شىرت تۇكىرىپ.— اشىققان قاسقىر سەنى تۇگىل، تراكتورىڭنىڭ ءوزىن اساپ قويار. باياعىدا قارا دالادا پاسەپتە جۇرگەن كەزىمىزدە ءبىر شەلەك اۆتولىمىزدى ءىشىپ كەتكەن.

— سەن دە سوعاسىڭ!— دەدى نۇرجان.— ادام داۋسىنان ۇركەتىن بولۋ كەرەك.— قوسىلىپ تۇرىپ، باياعىدا، مەكتەپتىڭ كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىندەگى حوردا ايتقانداي شىرقايىقشى ءبىر. كەلىڭدەر! شىرقايىق... شىرقايىق (ونە بويى دىرىلدەي باستاعان ەدى، الدە قورقىنىشتان، الدە توڭعاننان).

— قاسقىردى ولەڭ ايتىپ قۋعاندى قاي اتاڭنان كورىپ ەڭ.— بۇل ءسوزدى امانجان اشۋ شاقىرا ايتىپ ەدى.

— سونىمەن قاسەكەڭدەرگە كونتسەرت قويىپ بەرەتىن بولدىق. مەن بارىپ بيلەت ساتىپ كەلەيىن،— دەپ باتىرسىندى باقىتجان.

ولار قاسقىردان كوز الماي ىشتەرىنەن ەپتەپ ىڭىلداي باستاعان. ءبىر ۋاقىتتا باقىتجان جان ۇشىرا باقىرىپ جىبەردى:

— انە، انە، اكىري. بىزگە قاراي جاقىنداپ كەلەدى.— زار ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى.— ويباي! اپا!

— شىرقايىق!

— شىرقاساق شىرقايىق!

ءان باستالدى. ەش ادام ۇعىپ بولمايتىن، قىزىق ءان باستالدى: ءبىردىڭ باسى، ءبىردىڭ اياعى تۇسىنىكسىز، ءىشىپ العان ۋداي ماس كىسىنىڭ ساندىراعى سەكىلدى ءيىر-ءيىر، ۇزىك-ۇزىك قوجىراعان سۇرىقسىز اۋەن، بالدىر-باتپاق ءسوز ءارى تاماشا ءسوز.

نۇرجان قاسىنداعى سونۋگە اينالىپ، تۇتىندەگەن شۇبەرەكتى قاسقىرلارعا قاراي لاقتىرىپ جىبەرىپ، ءوز ومىراۋىن ءوزى سابالاي شەرتىپ، ازانداپ قويا بەردى:

...ولسەم ورنىم قارا جەر — سىز بولماي ما... ...مىڭمەن جالعىز الىستىم، كىنا قويما...

امانجاننىڭ ءانى:

اپپاق قار، اش قاسقىر، وۋ، وۋ... اپپاق قار، اش قاسقىر، وۋ، وۋ... اپپاق قار، اش قاسقىر، وۋ، وۋ...

باقىتجاننىڭ ءانى:

اپام-اي، اپام، اپام-اي... جالعىزىڭ قور بوپ قالا ما-اي. اپام-اي، اپام، اپام-اي... ەندى قايتتىم قورقام-اي...

قورقىپ-ۇركۋ سەزىمدەرى ولگەن، ىشتەرىندەگى ەڭ ەر جۇرەك، ەڭ قاتال امانجان قولعابىن شەشىپ ستاقان جاسادى دا وتىرىك اراق قۇيىپ، توست كوتەردى.

— ال ەندى، جولداستار، قاسەكەڭدەردىڭ ءبىزدى ۇمىتپاي، ەل ارالاپ، شارۋاشىلىقپەن، حالىقتىڭ تۇرمىس-حالىمەن تانىسقانى ءۇشىن، جاس ءوسپىرىم جاستارعا جاساعان اكەلىك قامقورلىقتارى ءۇشىن; وسى قاسەكەڭدەر بولماسا تاڭىمىز اتار ما، كۇنىمىز شىعار ما ەدى، ءوزىمىزدى اپ دەپ اساپ قويارىن بىلە تۇرا ماقتاماسقا امالىمىز بار ما؟ ال، اعالار، سىزدەر ءۇشىن الىپ قويالىق!—

شىعىستان، ايىرتاۋدىڭ وڭتۇستىگىنەن تاڭ ءبىلىندى!

شىعىستان، قىزەمشەكتەنگەن قارلى توبەلەردىڭ ار جاعىنان سىزات بەرگەن اينالايىن تاڭ، قۇلانيەكتەنە اعاراڭ تارتتى. اعاراڭ تارتىپ، ءتۇن پەردەسىن سىپىرعانشا، تاماعى كەبەرسىپ، داۋىستارى قارلىققانشا ءان سالعان ءۇش جىگىت ءبىر ءۇيىر اش قاسقىردى حورمەن شىعارىپ سالعان. سوندا جىگىتگەر قاز-قاتار تراكتور تابانىنا شىعىپ تۇرىپ ايتقان ەڭ سوڭعى تريو ءان مىناۋ ەدى:

بولدىق قوي بار ونەردى تاۋىسقانداي; مەرت بولدىق ايعا شاۋىپ ارىستانداي، ات جالىن تارتىپ مىنگەن بۇلا شاقتا، شىقىلىقتاپ كوزگە تۇستىك ساۋىسقانداي، ۋا

ساۋىسقانداي، ترا-تا-تا، حا-لال-اي، ساۋىسقانداي

نەمەسە ارىستانداي...

— ينتەرەسنو،— دەدى باقىتجان.— بۇگىنگى قاسقىرلار جەمەيدى، بىراق ماسقارا قورقىتادى.

— ۋرا، تاڭ اتتى!

ءبارى قۇلاقشىندارىن اسپانعا اتىپ، ۋرالايدى.

— ءبارىبىر باتىر اتاعىن بەرمەيدى،— دەدى امانجان مۇڭايىپ.

— ويتكەنى ءبىزدىڭ ەرلىگىمىزدى كورىپ تۇرعان ەشكىم جوق،— دەدى باقىتجان.

— كورىپ تۇرسا دا بەرمەيدى،— دەدى امانجان.— ويتكەنى ءبىزدىڭ دە، تراكتوردىڭ دا قاناتى جوق، جوق... ەشقاشان دا ۇشا المايمىز. ۇشۋ ءۇشىن تۋاتىندار بار. ءبىز — باۋىرىمەن جورعالاۋشىلارمىز.

ءيا، تاڭنىڭ اتقانى داۋسىز ەدى. ءتۇنى بويى جەمتىك اڭدىعانداي قىديىپ جىگىتتەردىڭ زارە-قۇتىن العان اش بورىلەر قۇيرىقتارىن بۇتىنا قىسىپ، تاۋدان اسىپ، قاشا ۇزاي كەتكەن. دەگەنمەن اش قاسقىردىڭ دا پايداسى تيمەي قالعان جوق. التايدىڭ قىرىق گرادۋس سۋىعىندا قاسات قار، اقىرعان ايازدا ۇسىككە شالدىرماي، تاڭ اتقانشا ارپالىستىرىپ، ءان سالدىرعان. پەندە دەگەننىڭ يتجاندى ەمەس پە، „ادام ءۇش كۇندە كورگە دە ۇيرەنەدى" دەگەن وسى، تاۋدىڭ قاقاعان سۋىعى مەن ءتىلى جالاقتاعان بورىسىنەن كەزەك قورعانىپ، تاعى ءبىر كۇندى قارسى العان. بىراق الدا ءالى دە ۇشى-قيىرسىز كۇرەس كۇتىپ تۇرعان-دى. تۇندەگى دۇردارازدىقتى قاسقىر جەپ كەتتى دە، تەك سول ءبىر ءوزارا تۇسىنبەۋشىلىكتىڭ كۋاسى ىسپەتتى، اپپاق قاردىڭ بەتىندە مۇرىندارىنان اققان قىپ-قىزىل قان قاتىپ جاتقان. كوزگە كۇيىك قىلىپ، كوڭىلگە قاياۋ سالدىرمايىن دەدى مە، نۇرجان اياعىمەن تەۋىپ-تەۋىپ، قارمەن كومىپ تاستاعان. ارينە، العاشقى ءسوز: „ەندى نە ىستەيمىز" دەگەن سۇراقتان باستالدى. قىراۋ باسىپ، مۇزداپ تۇرعان تراكتوردىڭ شىنجىر تابانىن تەپكىلەپ، ءار تەتىگىن شۇقىلاپ، باس-باسىنا شىر اينالىپ شىقتى.

— قارنىم اشتى،— دەدى باقىتجان ادەتىنشە. ونىڭ ويلانباي ايتا سالار ءار ءسوزى شانشۋداي تيەر امانجان مىرس ەتىپ، مىسقىلداي كۇلدى دە:

— شوشقا ولگەلى جاتسا دا، قورس ەتكەنىن قويمايدى،— دەپ تەمەكىسىن تۇتاتتى. نۇرجان سىم تەمىردىڭ باسىنا شۇبەرەك بايلاپ، الاۋ جاساپ الەك.

— تراكتوردى قىزدىرۋ ءۇشىن ەكى كۋبومەتر وتىن، ساقىلداپ قايناعان ەكى-ءۇش شەلەك ىستىق سۋ كەرەك،— دەدى.

— اۋىلدا، ءۇيدىڭ ىرگەسىندە تۇرعاندا قۇدايدىڭ زورىنا وت الدىرۋشى ەدى. يتاياق بولىپ قالدى دەشى.— باقىتجان ۋايىم ءبىلدىردى.

— سولياركانى جىلىتىپ الساق بىردەمە بولار ەدى...

— قۇر سوزبەن تراكتور قىزدىرىلمايدى. داۆايتە ىسكە كىرىسەيىك.— امانجان ماي جۇرەتىن جەز تۇتىكتەردى ۇستاپ، جابىسىپ-جابىسىپ تۇرعان قارىن سىپىرىپ تازالاپ، الاقانىمەن جىلىتا باستاعان. دۇنيەدەگى جاماندىق پەن جاقسىلىقتى جۇرتتان بۇرىن كورەتىن كورەگەن باقىتجان تاعى دا ايقايلاپ جىبەردى.

— انانى قاراڭدار! تال ءوسىپ تۇر!— ول نۇسقاعان جاققا جاپا-تارماعاي جالت قاراعاندا كەشە اپاق-ساپاقتا بايقاماعان ەكەن، بۇلار قونىپ شىققان تاۋدىڭ تەرىسكەيىندە تاربايا وسكەن تالدى كورەدى. بۇل „ىشكەرى جاققا" وتكەلى العاشقى كەزىكتىرگەن اعاش ەدى، سۇرەڭسىز ءومىردىڭ كوز سۇرىندىرەر تۇڭعىش قارايعانى بولعان سوڭ با، قىسقى جولاۋشىلاردىڭ ەسى شىعا قۋانعانى راس-تى. تاۋلىك بويى ءنار تاتپاي، سىلىكپەسى شىعا شارشاعان، زىقىسى كەتىپ جاۋراعان جىگىتتەر ءدال قازىرگى ساتتە ءار ەربيگەن بۇتا، ەربەڭ ەتەر جان-جانۋار كورسە، مىڭ جاسارى حاق ەدى. ءتىپتى بىلە بىلگەن ادامعا تۇندەگى قاسقىردىڭ ءوزى ەس بولدى. جارىقتىق كۇننىڭ قۇلاعى ايىرتاۋدىڭ يىعىنان قىلتيعاندا بۇلاۋعا ءتۇسىپ قالجا جەگەندەي، الگى قالجىراعان جىگىتتەرىمىز قاعاناعى قارق ريزا كوڭىلمەن الاقايلاپ ەدى.

— اينالايىن، كۇن!

— ءجۇر، باكە،— دەدى امانجان قولىنا بالتا الىپ،— ءجۇر، قاسات قاردىڭ بەتىمەن ەڭبەكتەپ بارىپ، اناۋ تالدى وتىندىققا قيىپ اكەلەيىك.

— ۇيدەن شىققاندا تراكتوريست ەدىك زىڭگىتتەي-زىڭگىتتەي، ودان قوڭقاي مەملەكەتىنىڭ تۇتقىنى بولدىق، ودان ءتۇنى بويى قاسقىرلارعا كونتسەرت قويىپ، ارتيست بولدىق، ەندى مىنە الپينيسكە اينالدىق...— دەدى باقىتجان.

— ەندى ءبىر كۇن دالادا قالساق، كەرى مايمىلعا اينالىپ كەتەمىز، ساسپا،— دەپ ارقاسىنان قاقتى امانجان.

— ءتىپتى سونىڭ ءوزى جاقسى. كەيدە ادام بولىپ جارالعانىما وكىنەمىن دە.

— ادام بولىپ جەتىستىرىپ جۇرگەنىڭ شامالى ەدى. ايدا، كەتتىك. باقىتجان بارعىسى كەلمەي قيپاقتاپ از-كەم تۇردى دا، دوسىنىڭ

الايا قاراعان كوزىنە كوزى ءتۇسىپ، الگى ويىنان لەزدە اينىدى. بوران سوعىپ، ابدەن بەرىشتەپ، شەگەلەنىپ قالعان قار بەتىمەن تاۋ باسىنا قاراي جورعالاي جونەلگەن ەكەۋىنىڭ سوڭىنان ءۇنسىز قاراپ ۇزاتقان نۇرجان:— جاقسى، جىگىتتەر!— دەدى كۇبىرلەپ. ءوزى تراكتور كابيناسىن اقتارىپ، اساي-مۇسايىن ازىرلەي باستادى. قار بەتىندە قارايعان ەكەۋدىڭ جىلجىعانىنان تايعاناقتاپ تومەن سۋسىعانى كوپ. جەل ءۇرىپ، جىلتىراتا قاتىرعان تايعاق تىم قاتىگەز، تىم قازىمىر ەدى. الدا كەلە جاتقان امانجان بەينە ءبىر الپينيستەر سەكىلدى بالتامەن ويىپ شۇڭقىرلاپ، باسقىش جاسايدى دا، تابانىن تىرەپ، ءىزىن باسقان باقىتجانعا بەلبەۋىن لاقتىردى. ول قاتارلاسقان سوڭ، تاعى دا العا، قۇزار تاۋعا شابۋىلدايدى دا يتپەكتەپ ورمەلەيدى... ەكەۋى دە التى ايرىعىنان تەر سورعالاپ ىستىقتادى. ونە بويىنان بۇرقىراپ بۋ شىعادى. ويدان قاراعان كىسىگە ورتەنىپ تۇرعانداي-تىن. كارتەردى شۇقىلاپ، ەكى دوسىنىڭ قيمىلىنان كوز جازىپ قالىپ ەدى، ءبىر نارسە ءدال جانىنان تومەن قاراي سوناۋ شاتقالعا زۋ ەتىپ اعىپ ءوتتى. ول نە بولدى ەكەن دەپ ويلاپ ۇلگەرگەنشە، جوعارىدان داۋىس ەستىلدى.

— قولابا، لاۋحي، ىنجىق. جات سولاي ساي تابانىندا! امانجاننىڭ لاقتىرعان بەلبەۋىن قاقشي بەرەم دەپ وقىستان

ايرىلىپ قالعان باقىتجان ايناداي جارقىراعان قار بەتىنە جۇپ-جۇمساق قۇيرىعى تيگەن سوڭ، قول شانا تەپكەندەي سىرعاناپ كەتكەن ەكەن. اناۋ وعان قاراپ الاڭدامادى، دۇرىستاپ تۇرىپ بالاعاتتادى دا، ءوزى ورمەلەي بەردى. بۇدان سوڭ ءور جاقتان تاعى دا داۋىستادى.

— نۇرجان، اۋ، نۇرجان، سەن وعان نازار اۋدارما، ءوزى كەلەدى يت بولىپ، بويىندا شىبىن جانى بولسا.

بالتانىڭ داۋسى ەستىلدى. ول تالعا ەسەن جەتىپ، قيا باستاعان ەكەن. بۇدان سوڭ بۋدا-بۋدا بۇتاقتى قۇشاقتاعان ول وقتاي زىمىراپ كەشە تراكتور شيىرلاپ قازىپ تاستاعان قازان شۇڭقىرعا گۇرس ەتە قالدى. نۇرجان سەرىگىنىڭ ەپتىلىگى مەن قاپشاعاي شاپشاڭدىعىنا تاڭ قالدى ءارى شىن كوڭىلىنەن ريزا بولدى. „ەسىرىك بولماي، ەر بولمايدى" دەگەن ءسوزدىڭ جانى بار.

توڭازىعان جاس تال بىقسىپ تۇتانا قويمادى. ۇستىنە ەپتەپ ەرىپ، ءمولت-ءمولت تامىپ تۇرعان سولياركا تيگەن سوڭ عانا جىلبىسقىلانا جانعانسىماق بولعان. الگى وتتى تراكتوردىڭ قۇيرىق جاق استىنداعى باكقا قويىپ، مىجىرايعان ماي-ماي شەلەككە تولتىرا قار نىعادى دا، الگى بولار-بولماس تۇتىندەنگەن وتتىڭ جانىنا تاقادى.

— مۇنىمىزدان تۇك تە شىقپايدى، — دەدى امانجان.

— سولياركا جىبىگەن سوڭ ۇستىنە قۇيىپ، مەنىڭ پيدجاگىمدى جاعايىق. سەندەردىكىنەن گورى ەسكىلەۋ عوي،— دەدى نۇرجان.

— اناۋ ءلياۋحيدىڭ تونىنىڭ ىشىنە كيگەن جەلەتكەسى بار، سونى قوسا ورتەۋ كەرەك، ايتپەسە ءبىر شەلەك قاردى قايناتىپ، سالقىنداتقىشقا قۇيۋ مۇمكىن ەمەس.

––ەڭ اۋەلى ونىڭ ءوزىن شاقىرىپ اكەلۋ كەرەك.

— كەلەدى ءوزى!— زىلدەنە ايتتى. باقىتجاندى نە سەبەپتەن سۋقانى سۇيمەيتىنىن نۇرجان بىلمەيدى. تۇندە رەتىن تاۋىپ، ساباپ تا الدى.

— دەگەنمەن سەن بارىپ شىعارىپ اكەل،— دەدى.— توسىپ وتىرامىز با وسىلاي.

ورنىنان كەرەناۋ كوتەرىلىپ بارا جاتىپ:— بارسام دا تەك جەلەتكەسى ءۇشىن بارامىن،— دەدى. سودان سوڭ قولىنا سۇيمەن الىپ، سەكىرىپ بارىپ قاتقان قارعا جالپ ەتىپ وتىرا كەتىپ ەدى، ەتەككە قاراي سىرعاناي جونەلدى. وت جاعا الماي كۇيبەڭدەگەن نۇرجاننىڭ

قۇلاعىنا ساي جاقتان باج-ءبۇج ەتكەن داۋىس تاعى ەستىلدى. باقىتجان الدا، امانجان سوڭىندا، سۇيمەندى تايانىش قىلا ورمەلەپ كەلەدى. باقىتجاننىڭ نە سەبەپتەن جان داۋسى شىققانىن تۇسىنە المادى. تراكتور جانىنا كەلىپ جەتكەندە جەلكەلەي نۇقىپ، ۇشىرىپ ءتۇسىردى دە: — لياۋحي، نەعىپ بۇگەجەكتەپ جاتىپ الدى دەسەم، بىزدەن جاسىرىپ قۇرت جەپ وتىر.

نۇرجان راس پا دەگەندەي وعان قاراپ ەدى، ۇرتى تومپايىپ، سىلەكەيى شۇبىرا جالماڭ-جالماڭ ەتكەنىن كورىپ شىنداپ ءتۇڭىلدى.

— ۇيات ەكەن،— دەدى.— سوعىس بولسا نەمەسە اشارشىلىق بولسا قايتەر ەدىڭ. قاسقىر دا قاس قىلمايدى جولداسىنا دەگەن قايدا؟ اپاڭ قالتاڭا سالىپ بەرگەن ءبىر ۋىس مالتا قىستان شىعارادى دەدىڭ بە؟

— قىزعانعاندارىڭ وسى بولسا ءما، الىڭدار، تالاپ جەڭدەر، ءتىپتى قارىندارىڭ اشىپ بارا جاتسا مەنى سويىپ، قاقتاڭدار،— دەپ قالتاسىنان العان مالتانى شاشىپ جىبەردى. بىراق نۇرجان دا، امانجان دا ءمىز باقپادى. اپپاق قاردىڭ بەتىندە ءبىر ۋىس مالتا بىتىراي شاشىلىپ جاتتى. ەشقايسىسى ەڭكەيىپ المادى دا.

— شەش جەلەتكەڭدى،— دەپ ءامىر بەردى. باقىتجان ءۇنسىز شەشىنە باستادى.

جانارماي جىپسىگەن سوڭ پيدجاك پەن جەلەتكەنىڭ ۇستىنە مالشىتا قۇيىپ، لاپ ەتكىزىپ تۇتاتتى. ءومىر وتى لاۋلادى! تىرشىلىك باستالدى! وت تيگەن جىگىتتەردىڭ بەتىنەن قان، وت تيگەن جەز تۇتىكتەردەن ماي جۇگىردى. بىرەر شەلەك قار قايناتىپ، سالقىنداتقىشتىڭ مۇز قابىرشىقتانعان وڭەشىنە قۇيدى. كارتەردىڭ مايى ءجىبىدى! جانارماي تيگەن سوڭ باعاناعى شىلقىعان جاس تال دا سىتىرلاي جاندى! كۇن جارىقتىق ارقان بويى كوتەرىلىپ، جانارىڭدى جالايتىن ساۋلەمەن مۇقىم ماڭاي، اينالا — اپپاق قار اينەكتەي جارقىرادى-اي. شىڭىلتىر ايازدىڭ استىندا شىنى ۋاتىپ تاستاعانداي شاعىلىسا وينايدى... ءوزىنىڭ قىڭىر قىلىعىنا وكىنىپ، سەڭ بوپ قاتقان ۇياتى ول دا ءجىبىدى بىلەم، باقىتجان مۇرنى قاناعانشا دەدەكتەپ جۇمىس ىستەدى. قايىس بەلدىكتى دوڭگەلەك وت الدىرعىشقا وراپ اكەپ، تۇيىنشەگىن ىلگىشىنە ءىلىپ، كەزەك-كەزەك تارتا بەرگەن سوڭ ەڭ الدىمەن پۋسكاش تىرىلداپ ىسكە قوسىلدى دا، اقىرەتتەي جايىلىپ، سۋىق جۇزبەن سىزدانا سازارعان اقشاعىل تاۋلاردى جاڭعىرىقتىرىپ، تراكتور وت الدى. بىرازعا دەيىن كوكساۋ تيگەندەي قاقالىپ-شاشالىپ بابى بولمادى. نۇرجان بارىپ گازدىڭ تۇتقاسىن باسىپ قالىپ ەدى، وكىرىپ-وكىرىپ ءتۇنى بويعى وكسىگىن قۇسىپ تاستاپ، باياعى اۋەنىنە باسىپ، اۋەۋلەي ءانىن شىرقادى-اي... جاساسىن ءومىر! جاساسىن، جاستار! جاساسىن، جاسا-سىن، جاساسىن!..

جىگىتتەر ونى-مۇنى، كەرەك-جاراعىن تەمىر قوبديىنا باقشالاپ تۇرىپ سالدى، وتىرعىش پەن ارقالىقتى قار ۇيشىكتىڭ استىنان ارشىپ الىپ، ورنىنا قويدى. كابيناعا قارعىپ ءمىنىپ، „جولىمىزدى وڭعارا كور" دەپ كۇبىرلەپ ساپارعا، تىرشىلىك جورىعىنا اتتاندى انە! نە بولسا دا تاۋەكەل جاساپ، مىناۋ تاۋدىڭ بالاعىنداعى وزەكشەنى قۇلداپ، مىناۋ مەكەن بولعان اق تاۋدى شىر اينالا وراپ، كەلگەن ىزدەرىمەن جوعارىدا قالعان شانانىڭ قىر جەلكەسىنەن تۇسپەككە نيەت ءبىلدىردى.

بىراق نۇرجاننىن بۇل ۇسىنىسىنا امانجان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى.

— ەسىمىز باردا — ەلىمىزدى تابايىق،— دەدى ول.

— سەن قالاي ويلايسىڭ؟— دەدى امانجان.

— سەن قالاي ويلاساڭ — سولاي ويلايمىن،— دەدى باقىتجان.

— ءتۇۋ... يت ارقاسى قياننان كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي بار اۋىرتپالىقتى ارقالاپ شىققاندا، جول ورتادان قايتىپ كەتۋگە ءداتىم شىدامايدى. ەل-جۇرتتان ۇيات.— اعا تراكتوريستىڭ بۇل سوزىنە امانجاننىڭ كۇلكىسى كەلدى.

— پاح.، حي-حي... شىركىننىڭ ەلدەن ۇيالا قالعانى-اي... ۇلىعان قاسقىر، ۇيتقىعان بورانعا بەسىكتەن بەلى جاڭا شىققان بىزدەردى الداپ-ارباپ ايداپ سالعاندا، سول ەلىڭ... ۇيالمايدى، ءبىز ۇيالۋىمىز كەرەك! ايدا، بىلجىراقتى قويىپ تراكتورعا مىنىڭدەر. كۇن باردا ەتەككە ءتۇسىپ الايىق.— ءوزى قارعىپ تراكتوردىن تابانىنا شىقتى.

— اسىقپا، جىگىتىم، داۋىسقا سالامىز،— دەدى نۇرجان.— ودىراڭداما سوقىرىم، بالانى باسىپ كەتەسىن دەگەن ەكەن باياعىدا بىرەۋ.

— پاح! بەينە ءبىر كينوداعىداي. كومسومول جينالىسىن اشامىز دەشى.

— ار-ۇيات جينالىسى.

— حۆاتيت!— دەپ ايعاي سالدى امانجان.— شالتاي-بالتايدى قويىڭدار. ەكى تاۋلىك الىسقاندا ار-ۇياتىمنان ايرىلىپ قالعانمىن. ال قارىز الۋعا اركىمنىڭ ءوز قارا باسىنا جەتپەي ءجۇر.— موينىنىڭ تامىرلارى بىلەۋدەي بولىپ ءىسىنىپ شىعا كەلدى. ادامداردىڭ مىنەز-قۇلقى قىزىق قوي: قازىر بىلاي، قازىر ولاي. ال امانجان ءوز ايتقانىنا كونبەسەڭ، باسىن كەسىپ الساڭ دا ۇستانعانىنان تايمايتىنداردىڭ ءبىرى-ءتىن. سۋىق قاتتى قىسقاندا تورس-تورس ايرىلاتىن قارا جەردىڭ ءوزى ىسپەتتى، جان دۇنيەسىنە، پسيحولوگياسىنا ساي كەلمەيتىن نارسە بولماسا ەشكىمنىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرمەيتىن ول، قازىرگى داۋ-دامايدا ءسوزسىز جەڭەم دەپ ويلادى. ەكى كۇن بويى ءولىم مەن ءومىردىڭ قاقپاقىلى بولىپ، قار-قاتىننىڭ تۇتقىنىنان ەندى بوساندىم با دەگەندە، جالعىز شانا ءشوپ ءۇشىن اجالعا باستارىن تىگۋ — بارىپ تۇرعان اقىماقتىق دەپ ويلادى. جو-جوق، پاتريوتتىق رۋح، جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى امانجاندا دا سونگەن جوق، بىراق كوزسىز ەرلىكتىڭ زامانى ەمەس قوي بۇل. نە ىستەسەڭ دە اقىل، ايلا كەرەك.

ول اسىرەسە كەشەدەن، شالمەن ارباسۋدان كەيىن، قاتتى وزگەرىپ كەتىپ ەدى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، باقىتجان باعاناعى ءبىر قۇرت ماسەلەسىنەن كەيىن، ءوز-وزىنەن ول دا وزگەرىپ سالا بەرگەن. اسىرەسە نۇرجاننىڭ كەۋدەسىنە توننىڭ ىشىنەن كيگەن پيدجاگىن شەشىپ وتقا تاستاپ، دىردەكتەپ تۇرعان كەيپىن كورگەن ساتتەن باستاپ، جان دۇنيەسىنە، پسيحولوگياسىنا ساي كەلمەيتىن نارسە بولسا شىدامى تارس ايرىلار ەدى. ءوز ىرقىمەن بولماسا ەشكىمنىڭ ايتقانىنا قونىپ، ايداعانىنا جۇرمەيتىن ول، قازىرگى داۋ-دامايدا ءسوزسىز جەڭەم دەپ ويلادى. ەكى كۇن بويى ءولىم مەن ءومىردىڭ قاقپاقىلى بولىپ، قار-قاتىننىڭ تۇتقىنىنان ەندى بوساندىم با دەگەندە، جالعىز شانا ءشوپ ءۇشىن اجالعا باستارىن تىگۋ–بارىپ تۇرعان اقىماقتىق دەپ ويلادى. جو-جوق پاتريوتتىق رۋح جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى امانجاندا دا سونگەن جوق، بىراق كوزسىز ەرلىكتىن زامانى ەمەس قوي بۇل. نە ىستەسەن دە اقىل، ايلا كەرەك.

ول اسىرەسە كەشەدەن، شالمەن ارباسۋدان كەيىن قاتتى وزگەرىپ كەتىپ ەدى. نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، باقىتجان باعاناعى ءبىر قۇرت ماسەلەسىنەن كەيىن، ءوز-وزىنەن ول دا وزگەرىپ سالا بەرگەن. اسىرەسە نۇرجاننىڭ كەۋدەسىنە توننىڭ ىشىنەن كيگەن پيدجاگىن شەشىپ وتقا تاستاپ، دىردەكتەپ تۇرعان كەيپىن كورگەن ساتتەن باستاپ، جان دۇنيەسىنە تاماشا ساۋلە تاراپ ەدى. كۇپىرلىككە تولى كۇندەرىمەن مۇلدەم قوشتاسقانداي، ادامگەرشىلىك، دوستىق، قيماستىق دەگەن تۇسىنىكتەردىڭ ءمانىن شىنداپ پارىقتاعانداي بولعان. ءبىر باعىتقا — ءبىر ماقساتپەن اتتانعان ادامدار اراسىندا قارا سۋدى ءبولىپ ۇرتتار قويان-قولتىق ىنتىماق بولمايىنشا، ىلگەرىلەۋ مۇمكىن ەمەستىگىن ۇققان. اناۋ ۇزەڭگىلەس كەلە جاتقان دوستارىنىڭ توتىققان مىس ءتۇستى شارشاڭقى ديدارىنا ۇزاق ءۇڭىلىپ، ولاردى ەندى عانا تانىعانداي، ولارمەن ەندى عانا شىنداپ دوستاسقانداي بالاشا قۋانعان. ءارى ءوزىنىڭ كەشە تۇندە وڭباي تاياق جەگەنىنە ءتىپتى وكىنگەن جوق، قايتا „وزىمە دە سول كەرەك" دەپ ءوز-ءوزىن تابالاعان. ەر-ازامات نە مايداندا، نە جورىقتا سىنالادى دەگەن وسى. ول — باقىتجان وسىناۋ قار شاعىلداردىڭ اراسىنان دوستارىن عانا ەمەس، ءوزىن دە ىزدەپ تاۋىپ العانداي ەدى. ول ۇلى جاڭالىق اشتى — ءوزىن اشتى...

قوڭقاي شالمەن اراداعى قاقتىعىستان سوڭ، مىنەزى كۇرت وزگەرگەن امانجان عانا. نە كورىندى؟

— „لياۋقيسىڭ، ۇيقىشىلسىڭ، تاماقساۋسىڭ",— دەپ مەنى كەلەمەجدەگەندە پاتەفونداي سايراۋشى ەدىڭ، ءبىر بارماعىمدى بۇگىپ ءجۇردىم دەشى... ءبىرىنىڭ ءجۇنىن ءبىرى جۇلىپ جەپ قوعام مالى تۇر ماڭىراپ.— باقىتجاننىڭ بۇل جالىندى ءسوزى، شىنىندا دا، ابەس ەستىلىپ ەدى، اسىرەسە اق قار، كوك مۇزدىڭ ورتاسىندا، ءتىس-تىسىنە تيمەي بۇرسەڭدەپ، ەكى تاۋلىك ءنار تاتپاعان ىشەكتەرى يتشە ۇلىپ جاتقاندا... امانجان، ءىشىن باسىپ قاتتى كۇلگەنى سونشاما، تراكتوردىڭ شىنجىر تابانى سولقىلداپ كەتتى.

— پاح-پاح، شىركىننىڭ پاتريوتىن-اي، حا-حا ۋ-ۋ-ىشەگىم-اي... پاۆكا كورچاگين ورتامىزدا ءجۇر ەكەن عوي...— كۇلكىسىن شورت تىيدى دا، ارس ەتىپ جەكىدى.— لياۋقي نەمە، قوعامعا مال كەرەك بولعاندا، ادام كەرەك جوق پا؟! ا! اشتىقتان، لاجسىزدىقتان ءبىر-ءبىرىمىزدى تىرىدەي جەگەلى تۇرىپ، جالىندى سوزدەر ايتامىز. جالىندى ءسوز جانىمىزدى الىپ قالا المايدى، جارقىنىم. ناسيحاتشىم مەن لەكتورىم جانىمنان تابىلىپ راقات بولدى-اۋ. قۇلاعىمنىڭ ەتىن قوعامتانۋدان بەرەتىن ىزىلداق مۇعالىم جەپ ەدى... ەندى مىنە...

دەم العان سايىن اۋىزدارىنان بۋداق-بۋداق بۋ شىققان ءۇش جىگىتكە سونادايدان قاراپ تۇرىپ، ىشتەرى ورتەنىپ تۇر-اۋ دەپ ويلاۋعا بولۋشى ەدى. ال ولاردىڭ سىرتى قالتىراعانمەن، جان دۇنيەلەرى لاپىلداپ جانىپ جاتقانى راس-تى. امانجاننىڭ اشۋلانىپ ايتقان سوزىنەن سوڭ، نە ىستەرىن بىلمەي ءبىراز ويلانىپ، ءۇنسىز قالعان. قازىرگى جاعدايدى سالماقتاپ قاراسا، امانجاننىڭ ءسوزىن دە تەرىس دەي الماس ەدى. نە ىستەۋ كەرەك مۇندايدا؟ جان باعىپ اۋىلعا تايىپ تۇرسا، نەگە كەلدىڭ دەپ ايىپقا تارتپاس.

قار شاعىلداردىڭ اراسىنان، قار قىزىنىڭ سىڭسىتا سالعان مۇڭلى ءانى ەستىلگەندەي...

— اۋىلعا ءبىر ايىر بولسا دا پىشەن اپارماي، كەرى ورالمايمىز. قازىر تاۋدى شىر اينالىپ، اناۋ شانانىڭ جەلكەسىنەن تۇسەمىز. وسى پىكىرگە قوسىلام دەگەندەرىڭ قول كوتەرىڭدەر،— دەپ كەسىپ ايتتى نۇرجان. ارى تارت، بەرى تارتپەن ىرىلداسىپ تۇرا بەرسە، قىستىڭ كەلتە كۇنى قازىر-اق باتىپ كەتەر.

— ول ءۇشىن تاعى دا ەكى تاۋلىك كەرەك. ونداي جاس جۇتار تاۋەكەلگە سەنىڭ قارنىڭ، تراكتوردىڭ مايى شىداماس،— دەدى امانجان.

— ەگەر سەنىڭ بارعىڭ كەلمەسە، وسى جەردە قالا بەر. مانەۆردى ءبىز ءوزىمىز-اق جاساپ كەلەمىز.

نۇرجان مەن باقىتجان قول كوتەردى. وسى كەزدە امانجان تراكتوردى ءسوندىرىپ جىبەردى دە، ەكى مىقىنىن تايانا تالتايىپ، گۋسەنيتسانى سولقىلداتا ويناپ، ءتىسى اقسيىپ تۇرا قالعان.

— بۇعا بەرسە — سۇعا بەرۋگە ابدەن ۇيرەنگەنسىڭدەر،— دەدى قارعا شىرت تۇكىرىپ.— ال ەندى تىرپ ەتىپ كورىڭدەرشى. ەڭ اۋەلى ەكەۋىڭدى، سودان سوڭ ءوزىم قان بولايىن.— قالتاسىنان باكىسىن سۋىرىپ الدى. ەكى جىگىت شوشىنا قاراپ قالعان. باسقا-باسقا، ءدال وسىنى كۇتپەپ ەدى. ءبىر جاسىنان بىرگە وسكەن دوس، زامانداس، اعايىنداس... تاعىسىن، تاعىلار — ءبار-ءبارى بىت-شىت، ءبار-ءبارى بەكەر، انشەيىن قايعى-مۇڭسىز ەرىگىپ جۇرگەندە ايتىلار شارتتى ۇعىم ەكەنىنە نۇرجاننىڭ كوزى تۇڭعىش رەت جەتكەن ەدى. ەندەشە، اناۋ اۋىلدا ىزدەپ بارار كىمى قالدى؟ قاي ەكى تۋىپ، ءبىر قالعانى بار. شەشەسى مە، قارىنداسى ما؟ ولار ءوز كۇنىن ءوزى، نۇرجانسىز-اق كورە بەرەدى. ءتاڭىرىم-اۋ، نۇرجاننىڭ وسى ەكى جىگىتتەن باسقا كىمى بار ەدى؟ „امانجان، سەن... وسىنداي ما ەدىڭ؟.. پىشاق جۇمساعانى نەسى... جو-جوق، اۋىلعا ەندى قايتىپ بارماۋ كەرەك ەكەن. نە بولسا دا وسىنا قار-ەلىندە، ادامدارى از كەڭىستىكتە ءولۋ لازىم ەكەن..."

— نادوەلي ۆى منە، نادوەلي!— دەپ كەڭىردەگىن سوزىپ باقىرعان امانجاننىڭ ورەسكەل ءۇنى ونىڭ ويىن بۇزدى. بۇلاردان ءسال بيىكتە، شىنجىر تاباندا تۇرعان ونىڭ كوزى وت شاشا باعجاڭ ەتكەندە، نۇرجاننىڭ الدىندا بىرگە ءوسىپ، بىتە قايناسقان جان دوسى ەمەس، قوڭقاي شال تۇرعانداي جۇرەگى ءدىر ەتە قالدى.— ۆوت تاك نادوەلي منە ۆسە ليۋدي. ۆسە چەلوۆەچەستۆو!

— مىنانىڭ ورىسشاسى نيچاۋا ەكەن، ا نۇرجان،— دەپ باقىتجان ازىلگە شاپتىرىپ ەدى، امانجان تەبىنىپ:

— ىرجاقتاما،— دەدى.— بوق-جىنىڭدى اقتارا سالارمىن. ۋپراي اكەڭە قوش دەۋگە شاماڭ كەلمەي قالار، ويناستان تۋعان شاتا نەمە!..

— ا-ا!— دەپ اڭىرىپ تۇرىپ قالعان باقىتجان دەنەسىن توق سوققانداي اسەردە باسىن قوس قولداپ قىسقان قالپى، وسىنشالىق اۋىر ءسوزدى كوتەرە الماعانداي شوكەلەپ وتىرا بەردى. ەكى كوزىنە قان تولا باستاعان. „شاتا" دەيدى-اۋ. وسى ءبىر قاڭقاۋ ءسوز ءۇشىن وزىنەن ارى نامىستانىپ، تالاي بالانىڭ مۇرنىن دال قىلعان امانجان، ەندى مىنە، ەس ءبىلىپ ەر جەتكەندە، بەتى بىلش ەتپەي ءوزى ايتىپ تۇر. نەندەي ءبىر تىلسىم كۇش، ورنىنان تىك كوتەردى دە، ارسىلداپ تۇرعان الىپ امانجانعا قاراي اتىپ جىبەردى. الەمدە مەنەن مىقتى ەشكىم جوق دەپ اسپەنسىپ تۇرعان جىگىتگىڭ ەڭ اۋەلى قولىنداعى پىشاعى شىر ەتىپ ۇشىپ، قارعا ءسىڭىپ جوق بولدى دا، ءوزى كەسكەن تەرەكتەي سۇلاپ ءتۇستى. مىنە كەرەمەت! سوققى قاي جەرىنەن ءتيدى، ونى امانجان دا، ءتىپتى وسى ارەكەتتى باققان نۇرجان دا بايقاماي قالىپ ەدى. جالعىز-اق ساتتە جەڭىسكە جەتكەن باقىتجان تراكتور تابانىنا قارعىپ شىقتى. قارعىپ شىقتى دا:— ۇندەمەگەنگە ۇرۋلەرىڭدى قويمادىڭدار. سەندەردەن كەلگەن كەرەمەتتى كورىپ الدىم،— دەدى ساسپاي سويلەپ.— قوڭقاي شالدان قورىق، قاسقىر مەن ايازدان، اشتىقتان قورىق، ەندى امانجاننان شوشىپ سۇرگەن ءومىردىڭ ءىشىن ۇرايىن. ەي، نۇرجان، تراكتورعا وت الدىر. شاناعا بارامىز. انا قاباعان يت جاتسىن سولاي بۇرالىپ. مونشادا بەرگەن انتتى بۇزعان ادامنىڭ تارتار جازاسى — وسى.— كىشكەنە قايىس ءجىپتى نۇرجانعا لاقتىردى.

— جەڭدىك دەپ تۇرسىڭدار عوي. ءما، ءما...— دەپ ساۋساعىن شىعاردى امانجان. تۇرايىن دەپ ەكى-ءۇش رەت تالپىنىپ ەدى، ءبۇيىرى ۋداي اشىپ كوتەرتپەيدى. „اتاڭا نالەت قاي جەرىمنەن ۇرعان" دەپ ىڭىرسي كۇبىرلەدى.— ءبارىبىر اجالدارىڭ مەنەن... بۇگىن بولماسا ەر-تەڭ، ەرتەڭ بولماسا — ارعى كۇنى.

تراكتور دىرىلداپ الا جونەلدى. قانشا ءتوزىمدى، كەڭ پەيىل، جۇرەگى جۇمساق بولعانىمەن، نۇرجان ءبىرجولا تۇڭىلگەندەي ەدى، دت-عا قارعىپ ءمىندى دە، موتوردى جىلدامدىققا قوسىپ، رىچاگتى تارتىپ قالدى.

— كەتتىك!— دەدى جانىنا جايعاسقان باقىتجانعا،

— كەتتىك!— دەدى ول دا. اپاي-توپايى شىققان جەنتەك-جەنتەك قاردىڭ ۇستىندە بەلى كەتكەن سيىرداي كيرەلەڭدەپ امانجان قالدى. بىراق ول: „توقتا، مەنى الا كەتىڭدەر",— دەپ جالىنبادى. كوزى قانتالاعان قالپى، قاقپانعا تۇسكەن قاسقىرداي ماڭگىلىك كەكپەن، ارلان اشۋمەن قالدى. دەنەسىنىڭ اۋىرعانىنا، سۋىقتىڭ وتكەنىنە قاراعان جوق، سول قۇلاپ تۇسكەن قالپىندا — مىزعىماي، وجەت ءبىتىم، بىتىسپەس وشپەندىلىكپەن قالدى. تراكتور ەتەككە قۇلداپ، ۇزاپ كەتكەن سوڭ، قورلانا جىلادى. ساي-سۇيەگى سىرقىراپ، قولقاسى قوپارىلا ەڭكىلدەدى. كوز جاسى اقشا قاردىڭ بەتىنە مۇز-مونشاققا اينالىپ ءتۇسىپ جاتىر. باسقا-باسقا، ءدال باقىتجاننان وسىنداي سوققى جەيمىن دەپ ويلادى ما. مۇرنى پىسىلداپ، قالعىپ-شۇلعىپ وتىراتىن بوق قارىن ەمەس پە ەدى. جو-و-وق، بۇل ويلاعانداي ەمەس ەكەن. تۇيە بويىنا سەنىپ قۇر قالىپتىنىڭ كەرى وسى دا... سۋىقتان دومبىعىپ، قىزارىپ كەتكەن ساۋساقتارىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ ۇرلەدى دە، قوينىنا تىقتى. سون-اۋ-وۋ ويعا موينىن سوزىپ قاراپ ەدى، بەلۋاردان قار كەشكەن تراكتور ءتۇتىنى بۋداقتاپ، سايمەن ىلديلاپ شىرقاپ بارادى ەكەن. توقتاۋسىز زىرىلدايدى. مىنا ەكپىنىنە قاراعاندا جالعىز-اق ساعاتتىڭ ىشىندە تاۋدى شىر اينالىپ، قارعا قاقالىپ جاتقان شانانىڭ قىر جەلكەسىنە جەتىپ كەلەر ءتۇرى بار. امانجان دوستارىنا ەرمەي قالىپ قويعانىنا، ءوزىنىڭ وڭباي قاتەلەسكەنىنە وكىندى. ەندى وندا جالعىز-اق امال قالىپ ەدى. ول — اناۋ ەكى ءجۇز مەتر جوعارىدا جاتقان شاناعا ورلەپ بارىپ، ەكى جىگىتتى توسىپ وتىرۋ. كەشىرىم ءوتىنۋ. وعان امانجاننىڭ نامىسى جىبەرە قويسا... سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ ىزعارلى تىنىشتىق. تىرس ەتكەن ءۇن جوق. دۇنيەدە ءولى تىنىشتىقتان قورقىنىشتى نە بار ەكەن؟

كەشە بۇلار توپشىلاعانداي ساي تابانى سور، قويتاستى كەدىر-بۇدىر وپپا ەمەس ەكەن. ول دا بولسا العاشقى ساتتىلىكتىڭ باسى ەدى. شىنجىر تاباننان اسىپ، قابىرشىقتانا بەرىشتەنگەن قار سەڭىن قاق جارىپ، جۇزە جونەلگەن. كەشەگى كوكىرەكتەرىن ىڭعىرۋداي كەۋلەگەن جات سەزىم، جابايى قىلىق سەيىلىپ، ۇلى ءبىر مايدانعا اتتانعانداي تۇستەرى ءارى تۇيىلگەن، ءارى ءوزى كۇشىنە يمانداي سەنگەن قايسارلى، ءارى قاسىرەتتى. شىنداي وشىككەن ادامنىڭ قاساقانا جاسار ەرەگەسپە دولىلىعى بار. ءتۇڭىلىپ بارىپ، ءۇمىتىن ءۇزىپ بارىپ، ءوز تىلەۋىن ءوزى عانا تىلەر-جالعىزدىقتىڭ، جاناشىرسىز جەتىمدىكتىڭ زارىن تارتىپ، زاپىسىن شەككەن قايران كوزسىز ەرلىك-اي، ءولىمدى تەك وسىلايشا، وسىنداي كوكپەرى، اساۋ مىنەزبەن عانا جەڭە الاسىڭ...

اينالا اپپاق قار: سەڭدەي سىرەسىپ، تۇتاسا قاتقان سۋىق دۇنيە.

— نۇرجان،— دەدى باقىتجان توماعا-تۇيىق تراكتور جۇرگىزىپ وتىرعان مۇڭلىلاۋ جۇزىنە قاراپ.

–اۋ.

— ۇسىك شالىنعان ادام ىستىقتاپ، ۇستىندەگى بار كيىمىن شەشە باستايتىنى راس-اۋ دەيمىن... تۇندە مەنىڭ بويىم ەندى عانا جىلىپ، كۇيىپ-جانا باستاعان شاعىمدا، قول شاتىرلى قىز كەلىپ، جەتەلەي جونەلدى. سەن سيراعىمنان جۇلىپ وياتتىڭ، ايتپەگەندە بۇگىن سەرەيىپ قاتىپ جاتار ەدىك.

ولار بىرازعا دەيىن تاعى دا ءۇنسىز وتىردى. اندا-ساندا قار استىندا جاسىرىنىپ جاتقان ۇرى تاسقا تابانى شاق ەتە قالعان دت-54-تە ءمىن جوق، زىرلاپ-اق كەلەدى. كەشە ازەر دەپ اسقان تاۋدى شىر اينالىپ وراپ، ءوز ىزدەرىنە قايتا تۇسكەندە قىستىڭ قىسقا كۇنى ەڭكەيە بەرىپ ەدى. 

— توڭعان جوقسىڭ با؟— دەدى نۇرجان پيدجاگى مەن جەلەتكەسىن سولياركا قۇيىپ جاققاندارى ەسىنە ورالىپ.

— قالتىراعانىم بولماسا، قىج-قىج قايناپ وتىرمىن،— دەدى باقىتجان كۇلىپ.— تاڭەرتەڭگىدەن قالتامنىڭ تۇبىندە ءبىر مالتا قالىپ قويىپتى، ۇيات بولماسا ءبولىپ كەمىرسەك قايتەدى.

نۇرجان ونىڭ، قيپاقتاعان مۇساپىرلەۋ كەيپىنە قاراپ كۇلىپ جىبەردى. نەسىنە قىبىجىقتايسىڭ، اكەل.

قالتادا جۇرە-جۇرە ابدەن ساتالاقتانعان مالتانى ەكى جىگىت كەزەك-كەزەك كەمىرە باستادى. ماقاۋ دا دۇلەي تاۋدىڭ مازاسىن الىپ،

زارەسىن ۇشىرعان دت-54 كۇنى كەشە عانا ءدال وسى مەزگىلدە ءوزى سالعان ورما جولمەن قايقايا ورلەپ بارا جاتتى.

قاساتتانعان قارعا باتىپ، قاتىڭقىراپ قالعان اعاش شانانى اينالىپ ءوتىپ شەگىندى دە، سولق ەتىپ توقتادى. تراكتور توقتار-توقتاماستان جەرگە قارعىپ تۇسكەن باقىتجان قولىمەن ىمداپ; ءالى دە شەگىنە ءتۇس دەگەن بەلگى جاساپ ۇلگەردى. ال ءوزى شانانىڭ زىلدەي اۋىر تەمىر مۇرىندىعىن مىقشىڭداپ كوتەرىپ، ىلگەشەك تەسىگىنە ءدال كەلتىردى. قاردى تەپكىلەپ تيەكتى ىزدەپ ەدى، تاپپاعان سوڭ، داۋىستادى:— گۋسەنيتسانىڭ پالتسىسىن اكەلمەسەڭ، تيەك جوعالىپ قالىپتى،— دەدى. نۇرجان لاقتىرعان ساۋساق تەمىردى تەسىككە تىعىپ، بالتامەن ۇرىپ كىرگىزدى. ودان سوڭ، كوز ىلەسپەيتىن شاپشاڭدىقپەن كابيناعا قايتا سەكىرىپ ءمىنىپ:— ءبىسمىللا، ال اتتاندىق!:— دەپ كوزىنەن وت شاشا العا قارادى.

كەشەدەن بەرى يت اۋرەگە تۇسىرگەن كەرى باققان شانانى سۇيرەگەن دت-54 ەڭىسكە قاراي قۇيرىعىنا شەلەك بايلاعان اتشا زىمىراي جونەلگەن. تاۋلىك بويى ءولىم مەن ءومىردىڭ اراسىندا وتكەن اسقارالى كۇرەسكە مويىماعاندار... جەڭىسكە جەتتى. ولاردىڭ ەندىگى ماقساتى — ايىرتاۋدىڭ ارعى ەتەگىندەگى وگنەۆكا اۋلىنا ىلىگۋ. سوندا تۇنەپ شىعىپ، ءجون سۇراپ، كۇزدەن قالعان ءشوپتىڭ نەگىزگى جوباسىن تابۋ. ءسويتىپ، ءبىر مايا ءشوپتى شاناعا ىڭىراندىرا تيەپ، اسۋ ارقىلى ەمەس، اۋىل-اۋىلدىڭ اراسىن قوسىپ جاتقان كۇرە جولمەن شەڭبەر جاساپ اينالىپ، ەسى بارىندا ەلىن تابۋ. ارينە، ۇزاق تا بولسا — قىسقا جول تەك سول بولماق.

شانانى امان-ەسەن تىركەپ الىپ، كوڭىلدەرى حوش قالپىمەن جوعارىدان تومەن قۇلديلاعاندا امانجان باعاناعى ورنىندا ءالى جاتىر ەدى. سونادايدان قاراعاندا، قار ۇستىندە قارايعان ادامدى ءتىرى دەپ، توپشىلاۋ مۇمكىن ەمەس. العاشىندا اشۋمەن، قىرسىعىپ جاتقان شىعار دەپ ءمان بەرمەپ ەدى، ءتىپتى تۋرا قاسىنا كەلگەنشە قىبىر ەتپەگەن سوڭ، شوشىنىسىپ قالعان.

— مەرتىگىپ قالماسىن،— دەدى نۇرجان.

— سۇيەك سىندىرار سوققى مەنىڭ قولىمنان قايدان كەلسىن. مونتانسىپ جاتقان شىعار.

دت-54 — تاپالاپ كەتەردەي بولىپ، تۇمسىعىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتاعاندا دا امانجان تىرپ ەتپەگەن. سول، الىسقا... قار باسقان تاۋلاردان جوق ىزدەگەندەي، قادالا قارايدى. كابينانىڭ ەسىگى اشىلىپ، نۇرجاننىڭ باسى قىلتيدى.

— تۇر ەندى، استىڭنان سۋىق وتەدى. كەتتىك،— دەپ داۋىستادى. امانجان ۇندەگەن جوق، بەدىرەيگەن قالپى — سۇپ-سۇر بولىپ جاتا بەردى. تراكتوردان قارعىپ ءتۇسىپ، قاسىنا كەلگەن نۇرجانعا نازار سالمادى. قولىنان تارتىپ:— ءجۇر دەيمىن. وكپەگە قيساق تا، ولىمگە قيامىز با ءبىر-ءبىرىمىزدى. اعاتتىق سەنەن دە، بىزدەن دە كەتتى. كىنالاسار

تۇس بۇل ەمەس.

بۇل كەزدە باقىتجان دا شىداي الماي جەتىپ كەلىپ قالىپ ەدى.

— بيتكە وكپەلەپ تونىمدى وتقا سالمايمىن،— دەپ كەرگي تۇردى ورنىنان. بىراق امانجاننىڭ، وسىنشالىق، اياعىنىڭ باسىن قايقايتىپ كىمگە بۇلداناتىنىن ەكى جولداسى تۇسىنە المادى. سوندىقتان دا الگى ءبىر اۋىر ءسوزى كوڭىلدەرىنە كەلمەدى. ۇيدەن ۇشەۋ بولىپ شىعىپ، ەكەۋ بولىپ ورالۋ مۇمكىن ەمەس، ەرتەڭ امانجان ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە، تاعى دا ەكەۋى جاۋاپ بەرەتىنى شاكسىز. ەندەشە، امانجان بۇلدانباعاندا — كىم بۇلدانادى. بىراق اققۋ، شورتان، شايانداي ارقايسىمىز ءار جاققا تارتىپ، شالقاسىنان تۇسەر شاتاققا بارۋعا قۇقىمىز بار عوي. تىم قۇرىعاندا وسىنى تۇسىنبەگەنى رەنجىتىپ ەدى نۇرجاندى. ءوزىنىڭ جۇرەگى بوس، تىم-تىم كوڭىلشەك، اقشا قارداي تازالىعىنا تۇڭعىش رەت جىنى كەلدى.

امانجان تراكتورعا كەرەناۋ كوتەرىلىپ، ۇيرەنشىكتى ورنىنا شالقالاي جايعاستى دا، كوپكە دەيىن اڭگىمەگە ارالاسپاي توماعا-تۇيىق وڭاشا وتىردى. ەڭ العاشقى سۇراعى دا تۇيەدەن تۇسكەندەي ەدى.

— ەي، لياۋقي،— دەدى باقىتجانعا. بۇرىن اياق الدىندا، تەمىر جاشىكتىڭ ۇستىندە ءبۇرىسىپ، قالعىپ وتىراتىن ونى اياعىمەن بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالۋشى ەدى، باعاناعى سوققى ەسىنەن ءالى كەتە قويماعان سەكىلدى...— سەن... وقتاي اتىلعان شاپشاڭدىقتى، كەرەمەتتەي اۋىر سوققىنى قايدان ۇيرەندىڭ؟..

موينىن ىشىنە الىپ، تراكتور ىرعاعىمەن باسى يزەكتەپ وتىرعان باقىتجان مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.

— قايداعىنى سۇرايسىڭ-اۋ. قالاي اتىلعانىمدى، قالاي، قاي جەرىڭنەن ۇرعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. سەنىڭ اۋزىڭنان ءومىر باقيدا ەستىمەگەن ءسوزىڭ شىققاندا، ميىم ىپ-ىستىق بولىپ كەتتى دە، ءبىر تىلسىم كۇش ورنىمنان جۇلىپ الىپ، لاقتىردى دا جىبەردى...

— سەنبەيمىن،— دەدى امانجان تەمەكى ىزدەپ، قالتاسىن قارمانىپ.— ءبارىبىر سەنبەيمىن. نۇرجان ۇيرەتكەن شىعار. ەكەۋىڭ ماعان جابىلۋ ءۇشىن ەرتەدەن دايىندالىپ جۇرگەندەرىڭدى سەزۋشى ەدىم.

— ونداي ارام پيعىلعا بارما،— دەدى نۇرجان.— سەندە بەس — بەرەسى، التى — الاسىمىز بار ما. جوق بولماسا، اكەمىزدى سەن ءولتىرىپ پە ەدىڭ...

— راس-اۋ،— دەپ قالدى باقىتجان قوپاڭداپ.

اينالا اپپاق قار. قاقاعان اياز. دت-54 — ەڭىسكە قاراپ، تابانىنان قار بوراتىپ زىرلاپ كەلەدى. الىستان، قار شاعىلداردىڭ اراسىنان... سىڭسىتا سالعان، مۇڭلى ءان ەمىس-ەمىس ەستىلگەندەي...

ايىرتاۋدان باتىس جاق سايلاۋىنا ىلىنگەندە سونادايدان قاراڭداي جۇرگەن ادامنىڭ سۇلدەسى بولجاندى. ۇشەۋىنىڭ دە كوزدەرىنە جاس الا قۋانعان ءساتى وسى ەدى. اق قار، كوك مۇزدىڭ ورتاسىندا اداسىپ، سەرگەلدەڭگە تۇسكەن ازاپقا تولى كۇندەر مەن تۇندەردىڭ العاشقى ادامىن ايمالاپ، سۇيۋگە بار.

— ۋرا، اكىري!— دەدى جاس بالاشا ءماز بولعان ورنىنان قارعىپ تۇرىپ. باسىن كابينانىڭ الاسا توبەسىنە توق ەتكىزىپ سوعىپ، ءتىلىن تىستەپ السا دا اۋىرسىنبادى.— قۇماردان شىعا ءبىر رەت سورار شايى بار بولسا، نە ارمان... وكىنىشسىز كوز جۇمار ەدىم.

— ءاي، قايدام، شىلىمىڭدى ەزۋگە قىستىرا سالا تاماق، قىز ىزدەر مە ەدىڭ.— باقىتجان بۇل بولىمسىزداۋ قالجىڭىما اشۋلانىپ

قالمادى ما دەپ بەتىنە جالت قاراعان. بىراق ونىڭ توتتانعان قارا كۇرەڭ جۇزىندە مايدا عانا جىميىس بار ەكەن.

— ول دا عاجاپ ەمەس، پەندە دەگەنىڭ ماڭگى قاناعاتسىز عوي،— دەدى سالماقپەن. نۇرجان بولسا تراكتور قۇلاعىمەن الىسىپ وتىرىپ، ەكى دوسىنىڭ جالعىز-اق كۇندە كۇرت وزگەرگەن مىنەزىنە قايران قالدى.

جىگىتگەر جاقىنداعاندا توتيايىنداي كوكپەڭبەك ءشوپتى كۇرت- كۇرت جەپ، كاپەرسىز تۇرعان ات قوس قۇلاعىن تىگە وسقىرىنىپ ەدى، يەسى قولىنداعى كۇرەگىن تاستاي بەرە ۇمتىلىپ، تىزگىنگە جارماستى. قاردىڭ استىندا جۇمىرتقاداي جۇمىرلانىپ جاتقان وتاۋ ءشوپتىڭ قارىن جارتىلاي اشىپ، شاناعا بىرەر ايىر تاستاپ ۇلگەرىپتى. تراكتوردان

قارعىپ-قارعىپ تۇسكەن سوقتالداي ءۇش جىگىت جارىسا:

––اسسالاۋماعالەيكۋم!— دەپ جامىراي امانداستى. الپىستى القىمداعان مۇرتتى ادام العاشىندا كوكتەن قۇلاعانداي ساپ ەتە قالعان جولاۋشىلاردان سەسكەنىپ قالعانى راس ەدى. جاۋ ەمەس، ۇرىمتال كەلگەن ۇرى

ەمەس، ۋىزداي عانا جاس قازاق بالالارى ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، قارسى ءجۇرىپ، قولىن بەرىپ ەسەندەستى.

— ءيا، جول بولسىن، شىراقتارىم، قايدان جۇرسىڭدەر؟

— سىزدەرگە كورشى قاراعاي اۋدانىنىڭ جۇمىسشىلارىمىز، فاديحانى اسىپ، كۇزدەن قالعان پىشەندى الىپ قايتۋعا كەلەمىز.

— ءجون، ءجون،— دەدى ول كۇرەگىن قايتا الىپ.— بىراق قىستىگۇنى فاديحادان تۋرا تاۋ اسىپ تۇسەر جول جوق ەدى. قالاي عانا قامالىپ قالماي شىقتىڭدار؟

— ەندەشە، سول جولدى ءبىز سالدىق، اقساقال،— دەدى امانجان.

— شىنىندا دا، بۇلارىڭ ەرلىك ەكەن،— دەدى ول. الاقانىنا شىرت تۇكىرىپ، مايانىڭ قارىن تازالاۋعا كىرىستى.— بۇل جولمەن قىستىگۇنى بۇرىندى-سوڭدى ەشكىم ءجۇرىپ كورگەن جوق.

— تۇندە قونعان ءۇيدىڭ يەسى: „وسى ايىرتاۋدان اسۋعا بولادى; جول سايراپ جاتىر، مەن الدىڭعى كۇنى عانا-اق قاراپ كەلدىم",— دەپ ءجون سىلتەگەن سوڭ جول قىسقارتايىق دەپ تاۋەكەلگە باسىپ ەدىك، اداسا جازداعانىمىز راس، اقساقال،— دەپ، نۇرجان شىنىن ايتتى. شال مۇرتىن سيپاپ، باسىن شايقادى.

— ءجون سىلتەگەن ادامنىڭ اتى-ءجونىن بىلەسىڭدەر مە؟

— بىلمەگەندە. ول كىسى ءبىزدى تاڭ اتقانشا تۇتقىندا ۇستادى. ەسىمى — قوڭقاي.

— ءاي، اتاڭا نالەت-اي!— دەدى شال ءبىر كۇرەك قاردى قۇشىرلانا لاقتىرىپ جىبەرىپ.— وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن تاعى ءبىر قىزدى الداپ، اناۋ قۇزاردىڭ شاتقالىندا ات-شاناسىمەن قاتىپ قالىپ ەدى. مىسىق تىلەۋىنەن اينىماعان دەشى. قونعان كىسىدەن اقى الاتىن اۋرۋى دا قالماعان شىعار. ول جالماۋىزدىڭ ماڭدايىنا ادامدى الجاستىرۋدى جازعان. قوڭقاي اداستىرادى، مەن تاۋىپ الامىن. وزىنە وكىمەتتىڭ دە، قۇدايدىڭ دا ءتىسى باتپاي-اق قويدى.

— بەرىپ ەدىك المادى،— دەدى باقىتجان. بۇدان سوڭ، تراكتوردان ءوز كۇرەكتەرىن اكەلىپ، شالعا كومەكتەسە باستادى. ەندى شالدىڭ كۇرەگىنە نۇرجان جارماستى.— „جاقسى" كىسى ەكەن...

— راقمەت، شىراقتارىم. ول شالعا قۇداي بىردەڭە بەرەيىن دەگەن ەكەن...— دەپ بەلىن جازعان ول ءالى دە قوڭقايدىڭ يتتىگىنە نالىعان سىڭايمەن:— اسۋدىڭ ءدال اۋزىندا جالعىز ءۇي بوپ وتىرىپ الادى دا، ءارى-بەرى وتكەن جۇرگىنشىلەردى تەسپەي سورادى. ماعان سالسا باياعىدا اتىپ تاستار ەدىم، قۇتىرعان يتتەي قىڭسىلاتىپ. سەندەر ءشوپ ۇيگەن جەردەن ءسال قيىس، باتىسقا ويىسىپ كەتىپسىڭدەر،— دەدى كوزىن سىعىرايتا تاۋعا قاراپ.— بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيگە ەرۋ بولىڭدار، ەرتەڭ ەرتە ءوزىم ەرتىپ اپارامىن. مىقىنىن تايانىپ تۇرعان امانجان:— ەي، شال، تەمەكىڭ بار ما؟— دەدى.

— جوق، شىراعىم، ناسىباي اتساڭ بەرەيىن.

— „بوق جامان ەمەس، جوق جامان" دەپتى قارعا،— دەدى دە شالدىڭ شاقشاسىنا قول سوزدى.

— ءاي، شىراعىم،— دەدى شال جاپ-جاس جىگىتتىڭ تىك سويلەگەنىن جاقتىرماي.— قىزىمدى الماساڭ، الما، بىراق جامانداما دەگەن ءسوز جانە بار.

— ونىڭ سونداي — اكەسىندەي اداممەن قالجىڭداساتىن ادەتى بار. اسىرەسە شالداردى كورسە، كوزى قانتالاپ شىعا كەلەدى.—باقىتجان جۋىپ-شايعان بولدى.

— ءازىلىڭ جاراسسا، اتاڭمەن وينا. كوڭىلىمە دىك الىپ تۇرعان جوقپىن... ە، قالاي ەكەن، بالەم. ەندى ءىشىڭ وتكەنشە تۇشكىرەسىڭ... مۇرنىنا اتقان ناسىبايدى ءسىڭبىرىپ، تۇشكىرىپ-پىسقىرعان امانجانعا ءبارى مازاقتاي ءزىلسىز كۇلدى.

— ناسىبايى قۇرىسىن،— دەدى ول تىنىشى كەتىپ.— تاناۋىم قاڭسىپ ءتۇسىپ قالسا دا، جولايتىن دۇنيە ەمەس ەكەن.

— وزىڭە دە سول كەرەك، اكىري،— دەدى باقىتجان.— كەشەگى مەنىڭ ەسەمدى اقساقال قايتاردى. اقىلىڭ ەندى كىرگەن شىعار.

— اتا، (بۇل ءسوزدى نۇرجان ايتقان) ات-شاناسىنا شوقايتقانشا ءبىر وتاۋ پىشەنىڭىزدى تراكتور شاناسىنا ءبىر-اق تيەسەك، اۋرە بولىپ قايتا-قايتا كەلىپ جۇرەسىز بە؟

— قايدان بىلەيىن، قاراعىم، وزدەرىڭ جول سورىپ، اياز سورىپ شارشاپ كەلەسىڭدەر.

— تۇك ەتپەيدى، كىمدەرگە كەتپەگەن ەسىل ەڭبەك.— بۇل ءسوزدى ەسىن ارەڭ جيعان امانجان ايتتى; قاراپ تۇرا بەرۋدى ابەس كوردى مە، ول دا امالسىز كۇرەك الدى قولىنا.

— جاقىندات تراكتوردى،— دەدى باقىتجان شىرەنىپ،— ۇرىستا — تۇرىس جوق.

سويتالداي ءۇش جىگىت جانە شال ءبىر وتاۋ ءشوپتى تراكتوردىڭ بورەنەدەن قيىپ جاساعان ءداۋ شاناسىنا ءاپ-ساتتە تيەپ الدى.

اينالا اپپاق قار، سەڭدەي سىرەسىپ، تۇتاسا قاتقان سۋىق دۇنيە...

الىستان، قار شاعىلداردان ەستىلەتىن مۇڭلى ءان، بىرتە-بىرتە جاقىنداي تۇسكەندەي...

ايىرتاۋدى ەتەكتەپ قىستاققا كەلىپ جەتكەندە كوز بايلانعان. شاناداعى ءشوپتى قوراعا ءتۇسىرىپ، تراكتوردىڭ سۋىن اعىزىپ، جالعىز بولمەلى سىعىرايعان تەرەزەسى بار اعاش ۇيگە كىرگەندە، قاس

قارايىپ، كوز بايلانعان، بۇل ءۇي ءۇش جىگىتكە كەڭ سارايداي كورىندى. ىقتاسىنعا سالىنعان قىستاقتا جۇپىنىلاۋ ءومىر بولعانىمەن، ۇلكەن جۇرەك كەڭ پەيىل اڭعارىلعان.

بۇل جەردىڭ قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىش تىرلىگىن تەك ۇزىننان-ۇزاق سوزىلعان جابىق قوراداعى موڭىرەگەن سيىر مەن بۇزاۋدىڭ ازان-قازان ءۇنى بۇزادى ەكەن. بۇل جەردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى — قىستاق جانىنان بۋى بۇرقىراپ، جىلىپ اعار بۇلاق، بويى تال-تەرەكپەن كومكەرىلگەن جانە وڭتۇستىكتەگى بيىك تاۋدىڭ تەرىسكەيى — اعاشتى، تەگىندە، التايدىڭ قالىڭ ورمانى وسى تۇستان باستالاتىنداي. ەگەر ءدال وسى قىستاقتان تۇپ-تۋرا سولتۇستىككە بەت تۇزەسەڭىز، اتاقتى حاتىن وزەنىنە ات باسىن تىرەيسىز، ار جاعى روسسيا. „ىشكەرى جاق" دەپ اتالار بۇل ءوڭىردىڭ الا-بوتەن ەرەكشەلىگى دە سول — التايدىڭ باسقا جەرلەرىندەي ەمەس، ازىرشە قۇيقاسى بۇزىلماعان تىڭ: اياز از تيگەن، اعاشى مەن اڭى دا ازىرگە امان. قىسى قاتال، جازى جايساڭ تاۋدىڭ تاعى تابيعاتى تەحنيكا ىرقىنا كونىپ، باعىنا قويعان جوق. سوڭعى قۇرعاقشىلىققا ۇشىراعان ءۇش جىلدا سوناۋ بۇكتىرما بويىن جايلاعان تامام ەل قيىندىعىنا قاراماستان مال ازىعىن دايىنداپ، شاماسى جەتكەنشە تاسىپ اكەتىپ ءجۇر. كەلىمدى-كەتىمدى كىسى مەن جولاۋشىلاردىڭ جاققان وتىن سوندىرمەي، وسىنا شالعايداعى التايدىڭ سىڭسىعان جىنىسى تالاي رەت ورتكە شالىندى. وتكەن جازدا مۇقىم تەگىس جانىپ، جۇزدەگەن سولدات كەلىپ ارەڭ وشىرگەن. دەگەنمەن سوڭعى بەس جىلدا جارىقتىق ىشكى الاتايدان دا كۇي كەتە باستاپ ەدى.

القا-قوتان قوعامداسا داستارقانعا وتىرعاندا ءۇي يەسى شال ايتتى:

— جەرگىلىكتى حالىق بۇل جەردى بەكالقا دەپ اتايدى. ۇلكەن نارىن اۋدانىنىڭ ەڭ الىستاعى قىستاعىندا ءبىز وتىرمىز. بىزدەن ارى ەل جوق — يەن. ەل جوق دەگەن دە مۇلدەم ادامسىز ەمەس، تاۋلى التاي ولكەسىنە دەيىن ارا-تۇرا اڭشىلار كەزدەسەدى نەمەسە بۇل جەردىڭ تابيعاتىن قىزىقتاپ جۇرگەن تۋريستەر جاز ايىندا شۇبىرىپ جاتادى.

اعاش ءۇيدىڭ تەرى قاپتاعان ەسىگىن سىقىرلاتىپ كىرىپ-شىعىپ ءشاي جاساپ جۇرگەن كەمپىر اسا پىسىق ادام ەمەس سەكىلدى-اۋ. بالكىم، قارتتىقتان با، مۇمكىن، سالاقتىقتان با، ءتۇتىنى باسىلماعان ەسكى جەز ساماۋرىندى ارەڭ دەگەندە قايناتىپ اكەلىپ ەدى. ءىشىپ-جەمنىڭ بەرەكەسى دە ونشا بولمادى. ءبىر جارىم تاۋلىك ءنار تاتپاي، ءۇسىپ-جىعىلىپ كەلگەن ءۇش جىگىت جىلى ءۇي، قۇرت-ىرىمشىك قوسقان ىستىق شايدىڭ وزىنە ماسايىپ، تەرلەپ-تەپشىپ ولەردەي سوراپتاعان. ءارى-بەرىدەن سوڭ، ماناۋراپ، ۇيقىلارى كەلە باستادى. اسىرەسە مۇرنىنىڭ ءۇستى شىپ-شىپ تەرلەگەن باقىتجان قالعىپ كەتىپ، قولىنداعى كەسەسىن ءتۇسىرىپ الا جازدايدى.

— ادام بالاسى كورگە كىرگەنشە نە كورمەيدى، شىراقتارىم،— دەپ، شال شالقالاپ جۇككە ارقاسىن تىرەي وتىرىپ ناسىبايىن باپپەن اتادى،— ءبارى دە تىرشىلىكتىڭ قامى، ۇيرەنىپ كەتكەندىكتەن بە، مال باقپاساق وتىرا المايمىز. قولىنا قاراپ، اسىراپ-ساقتا دەپ بۇلدانىپ جاتىپ الار ۇلىمىز جوق، جالعىز قىزىمىز بار، وعان دا وبال بولدى، شىرعالاپ ءبىزدى تاستاپ ەشقايدا كەتە المايدى. وعان دا وبال...

ءيا، ولمەيىن دەپ وكپە جەگەن زامان دا... ءاي، كەمپىر،— دەدى سونسوڭ داۋىستاپ،— الماجان بۇگىن كەشىكتى عوي، جاس بۇزاۋلارمەن الىسىپ ءجۇر-اۋ، جالعىزىم.

تەك نۇرجان عانا بولماسا، انا ەكەۋى شالدىڭ اڭگىمەسىن زاۋىقسىزداۋ تىڭدادى. باقىتجان باعانا جانتايىپ جاتىپ قالعان. امانجان، ول دا شۇلعىپ، ەكى كوزى قانتالاپ، ۇسىك دەنەسىن اشىتا ما قىرجيىپ مازاسى بولماي وتىر. بۇرىش جاقتاعى تەمىر پەشتىڭ وتى مازداي جانىپ، ەكى ءبۇيىرى نارتتاي قىزارىپ كەتكەن. بولار-بولماس ساۋلە شاشقان شاڭىراقسىز شامنىڭ جارىعى الا كولەڭكە ءۇيدىڭ مۇڭلىلاۋ شىراقشىسى. ىرگەدە ەسكى اعاش توسەك تۇر. سول توسەكتىڭ باسىنا قىزدىڭ كيىم-كەشەگى ىلىنگەن. ال الگى توسەك تىرەلگەن قابىرعادا اق ماتاعا كەستەلەنىپ سالىنعان كوك كەپتەردىڭ سۋرەتى كاعىلعان. نۇرجاننىڭ ويىن ايتپاي-اق وقىعانداي شال:— الماجاننىڭ كوگەرشىنى عوي،— دەدى قاناتقا قاعىلعان سۋرەتكە قاراپ.— جارىعىم، ءوزى دە تورداعى قۇس سەكىلدى جالىعادى. ايتەۋىر، بار ەرمەگى — كىتاپ، كۇندىز-ءتۇنى باس الماي وقي بەرەدى. قىستا تۋعان ون شاقتى ساۋىن سيىر بار، ءسۇتىن ساۋىپ، اناۋ ويداعى وگنەۆكاعا شانامەن اپارامىز. سونىڭ ءبارىن الماجاننىڭ جالعىز ءوزى اتقارادى. بىلتىر مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، تيىن-سيىندى جيىپ بەرەيىك، قالاعا وقۋعا بار دەسەك، كونبەدى. „سەندەردى كىمگە تاستاپ كەتەم",— دەيدى، جارىعىم...

— دەگەنمەن، قيىنداۋ، اقساقال، قيىنداۋ. جاس جۇرەگى ەكى جاستىڭ بىرىنە كەلمەي قۇساعا تولادى عوي،— دەدى نۇرجان.

— ەندى قايتەمىز... ۇلكەن جەردەن قاعا بەرىس، تاۋ اراسىندا جاتىرمىز. كەيدە اقىماق بولسا دا ادامداردى، كورسوقىر بولسا دا كورشى-قولاڭدى ساعىناسىڭ. وسىنشاما ساياق تارتىپ جۇرە بەرسەك، قوڭقايعا اينالىپ كەتەرمىز دەپ شوشىنامىن.

نۇرجان ايتتى:— ۇلكەن جەردى اڭساپ تا كەرەگى جوق-اۋ. ويتكەنى ۇلكەن ەلدىڭ — ۇلكەن داۋى بولادى... ال قوڭقايدىڭ تىرلىگى باسقا اقساقال. ول كىسى جالعىزدىعىم — ەركىندىگىم دەپ، الدىنا كەلسە تىستەپ، ارتىنا كەلسە تەۋىپ ەشكىمدى ماڭايلاتپايدى.

سيىرشى شال ناسىبايىن قۇشىرلانا يىسكەپ وتىرىپ ايتتى:— وتتاپتى. كوپشىلىكتەن قورقادى عوي، قورقادى قورقاۋىڭ... ول دا ءبىر كوزگە شىققان سۇيەل. ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان قىزدىڭ وبالىنا قالدى.

جىگىت ەلەڭ ەتە ءتۇستى:— سول وقيعانىڭ انىق-قانىعىن ايتىپ بەرىڭىزشى؟— دەپ شالعا قولقا سالدى.— ءبىزدىڭ جاقتا اركىم ءار ساققا جۇگىرتكەنى بولماسا، شىندىعىن ەشكىم بىلمەيدى.

ەكى جىگىت پىسىلداپ ۇيقتاپ جاتىر. كەمپىر كىرىپ-شىعىپ ءجۇر.

ءۇي يەسى اڭگىمەسىن باستادى:— بالام، ول ءبىر قورقىنىشتى وقيعا. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن، ون سەگىز جاسار جولاۋشى قىز ءجون سۇراپ قوڭقايعا جولىعادى. قىستاقتاعى شەشەسى قاتتى اۋىرىپ، ات-شاناسىمەن ۇلكەن جەردەگى اۋرۋحاناعا اپارادى دا، قايتارىندا الگى جالماۋىز شالدىڭ جالعىز ۇيىنە تاپ بولادى: شالدان: „اتا، اسۋدا جول بار ما، تاۋ اينالىپ جۇرگەنشە تىكە تارتىپ كەتەيىن دەپ ەدىم. اسىعىسپىن، اتا، قورادا قاماۋلى قوي قالىپ ەدى",— دەپ اقىل كۇتەدى. بۇعىنىڭ قانىن ءىشىپ، كوزى قارايىپ وتىرعان شال الگى قىزدى تارپا باس سالىپ، جۇلمالاي باستايدى... ءتۇن ىشىندە شىرىلداپ ارەڭ دەگەندە جالاڭاش، جالاڭ اياق قاشىپ شىققان قىز... اق قار، كوك مۇزدىڭ اراسىندا اداسىپ، ءتىپتى ىزىم-عايىم جوق بولعان. نە ءبورى جەگەنىن، نە ءۇسىپ ولگەنىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەشكىم بىلمەيدى. كەيبىرەۋلەر ايتادى: „ول قىز قارعا اينالىپ كەتىپتى. قىستا وسى تاۋدى شارلاپ ءان سالىپ جۇرەدى ەكەن دە،" جاز شىعا جەر استىنا ءتۇسىپ كەتەدى ەكەن". اناۋ ءبىر كۇنى ءبىزدىڭ كەمپىر ايتادى، وتىرىك-شىنىن قايدام (كەمپىر دالاعا شىعىپ كەتتى.) قورانىڭ سىرتىنا دارەت سىندىرۋعا شىقسام، اپپاق كۇمىس شاشى بار... (ويلانىپ) ءيا، بەينە ءبىر قاردان جاسالعانداي، سۇپ-سۇڭعاق، قىز تۇر. شوشىنىپ شالقامنان قۇلاپ قالدىم دەيدى. ول دا مەنى كورىپ قولتىعىمنان كوتەرىپ ورنىمنان تۇرعىزىپ، جانارى مولدىرەپ قارادى دا: „ەلگە، ادامدارعا سالەم ايت، اپا، ەندى مەن ەشقاشان دا ادام بولعىم كەلمەيدى",— دەپ، زىم-زيا جوق بولىپ كەتتى. ءجۇزىن انىق بايقاي الماي قالدىم. بەتىندە اق تورعىن پەردەسى بار دەيدى بايبىشەم.

ارينە، مەن سەنبەدىم. ال، كەمپىرىم: „پايعامبار جاسىنا كەلگەندە وتىرىك ايتىپ نە كورىندى",— دەپ انت-سۋ ىشەدى.

كەمپىر ءبىر قۇشاق وتىنى بار قايتا كىردى. شالىنىڭ سوزشەڭ بولىپ كەتكەنىن جاقتىرمادى بىلەم:

–– قاقساماي، بالالارعا ۇيقى بەر،— دەدى.

— بىلتىر قىستا ەلىككە قاقپان قۇردىم. قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، قاقپانعا تۇسكەن ەلىكتى بەلگىسىز بىرەۋ بوساتىپ جىبەرىپتى. ادام دەيىن دەسەم، جاڭا جاۋعان قاردا ءىزى جوق. ەگەر ءتۇن ورتاسى اۋا دالاعا شىقساڭ، بىرەۋ ءان سالىپ جۇرگەندەي سىڭسىعان داۋىس ەستيسىڭ.. قىزىق، ايتەۋىر. ءوز قىزىمىزدى دا ءتۇن بالاسىندا ۇزاتپاي، ۇيگە قاماپ ۇستايتىن بولدىق. اناۋ... ءتور الدىنداعى بەينەسى جىپپەن ورنەكتەلگەن سول — قار قىزى. الماجاننىڭ ويلاپ تاۋىپ جۇرگەنى عوي...

نۇرجان قار قىزىنىڭ توردەگى سۋرەتىن جاڭا بايقاپ، تاڭىرقاي قارادى.

— شىنىندا دا، ەرتەك سىندى عاجاپ دۇنيە ەكەن. سول جۇمباق قىز مەنىڭ دە تۇسىمە كىرىپ ءجۇر.

— الماجان دا „تۇسىمنەن شىقپايدى، ءتىپتى سىرلاس بولىپ كەتتىم",— دەيدى. ال مەنىڭ تۇسىمە ءبىر رەت تە كىرگەن ەمەس، شىراعىم.

— مەن ءبىر نارسەگە قايران قالامىن،— دەدى نۇرجان مايدا قوڭىر ۇنمەن. شارشاڭقى تارتقان ءجۇزى الا كولەڭكەلى ۇيدە انىق اجارىن بولجاتپاعانمەن، وسىنا جاس جىگىتتىڭ ويشىلدىعىن، ءار نارسەنىڭ بايىبىنا بارماي تىنبايتىن مازاسىزدىقتىڭ نىشاندارىن سەزۋگە بولۋشى ەدى. ناسىبايىن اتىپ، مالداس قۇرىپ وتىرعان شالدىڭ كوكەيىن تەسكەن نۇرجاننىڭ جاسىنا ساي كەلمەيتىن كوشەلىگى، سىپايى اشىقتىعى، بالاشا اڭقاۋ تازالىعى-تىن. „اتتەڭ، وسىنداي ۇلىم بولسا",— دەپ ارمان قىلار ازاماتىڭ وسىنداي-اق بولار. سيىرشى ءوز-وزىنەن كۇرسىندى دە، جىگىتتىڭ سوزىنە دەن قويدى.—

قار باسقان قاتپارلى جوتا، قاراعايلى اق تاۋلاردىڭ ورتاسىندا ەكى ادام مەكەن ەتەسىزدەر. ايىرتاۋدىڭ كۇنگەي بەتىندە — قوڭقاي، تەرىسكەيدە — ءسىز. ەكى ءتۇتىن — ەكى باسقا مىنەز، ەكى باسقا تىرلىك... وسى ءبىر، ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلماس مۇلدەم جات بوتەندىك اراسىن تاۋ ءبولىپ جاتقان التايدى قويىپ، قاز-قاتار اۆتوبۋستا كەلە جاتقان قالا حالقىندا قانشالىقتى مول دەسەڭىزشى... مەن وعان استە دە تاڭ قالمايمىن، مەنىڭ تاڭ-تاماشا قالاتىنىم، ءسىزدىڭ، اتا، وسىناۋ يەن جەر يت ارقاسى قيان ايدالادا وتىرعانىڭىز. قوڭقايدىڭ ءجونى ءبىر باسقا.

— مەن، شىراعىم، قوڭقاي ءۇشىن وتىرمىن،— دەدى سيىرشى.

— تۇسىنبەدىم عوي.

— تۇسىنبەيتىن نە بار. ول اداستىرادى، مەن تاۋىپ الامىي. مونداناقتاي جەردىڭ بەتىن، ءبىر جاقسى، ءبىر جاماندىق جايلاعان. ال ەگەر مەن وسى ايىرتاۋدان كوشىپ كەتسەم، قوڭقاي ءزالىمنىڭ جەڭگەنى گوي. وسىلايشا اندىسىپ ءومىر جالعاسادى. تەگىندە، سەنىڭ دە ءوز قوڭقايىڭ بار. باسقالاردىڭ دا...

— قىزىق پىكىر ەكەن،— دەدى نۇرجان ويلانىپ. الابارقىن ۇيدە كۇرەڭىتكەن جۇزىندە تاعدىردىڭ كوپ-كوپ قويناۋ، قالتارىستارىن تۇسىنە الماي، ءوز-وزىنەن كوندىگۋ، مەزگىلسىز جۇدەۋ بار.

— جاتىپ، دەم الساڭدارشى. ءاي، شال، ەرتەگىڭ اياقتالسا بالاعا مازا بەر،— دەپ كەمپىرى الايا ءبىر قارادى دا، ىدىس-اياقتى جيناستىرا باستادى. ەكى جىگىت كاپەرسىز ۇيقتاپ جاتىر.

— قازىر-قازىر، بايبىشە. توسەگىڭدى قامداي بەر، مەن سەنەن ءبىر نارسە سۇرايىن دەپ ەدىم، ۇلىم،— دەدى نۇرجانعا،— اناۋ جىگىت نەشە جاستا؟

— قايسىسى؟

— اناۋ، ۇزىن بويلى، سۇيەگى ءىرىسى.

— ءا-ءا، امانجان با؟.. مەنىمەن جاستى، جالپى، وسى ۇشەۋمىز دە داڭقۇرداسپىز — جيىرما ۇشتەن استىق. قارتايىپ بارامىز، اقساقال.

— قارتتىقتىڭ اۋلى سەندەردى قويىپ، ماعان دا الىس... شەشەسى ءتىرى عوي انا جىگىتتىڭ؟

— ءتىرى. بىراق اۋرۋشاڭ. كوپ سويلەمەيتىن تۇيىق كىسى.

— قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، سول جىگىتتى العاش كورگەندە، جاسارىپ كەتكەن قوڭقاي ەكەن دەپ قالدىم. تۋرا اۋزىنان تۇسە قالعانداي...

— ءسىز دە قايداعىنى ايتتىڭىز-اۋ، اتا. كىسىگە كىسى ۇقساي بەرمەي مە... ايتالىق، باقىتجان ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ باستىعىنان اينىماسا، باعانا مەنى سىزگە ۇقسايسىڭ دەيدى جىگىتتەر. كۋاعا تارتار اكەمىز جوق، ۇندەمەي كونە بەرەمىز،— دەدى كۇلىپ.

— مەن سەندەردىڭ اۋىلدارىڭدا ەكى-اق رەت بولعانمىن... ءيا، ادامعا ادام ۇقساي بەرەدى... بىراق مەنىڭ ويىما وسىدان جيىرما ءتورت جىل بۇرىنعى ءبىر وقيعا ءتۇسىپ وتىرعانى... ءيا-ءيا، ول 1945 جىلدىڭ جاز ايى بولاتىن.

— ءاي، زار جاق شال، ءتۇن ورتاسى بولدى، جاتساڭدارشى ەندى،— دەدى كەمپىرى ءبىرجولا كەيىپ.— ارعى بەتتە قالعان ۇلىڭدى ەندى ىزدەپ وتىرسىڭ با؟..

— قازىر، بايبىشە، قازىر... كۇبىر-كۇبىر سويلەسەر كىسى تابا الماي زەرىگەمىز، ۇلىم. جىلقى ەكەش-جىلقى دا كۇمبىر-كۇمبىر كىسىنەسىپ، ساۋىرىنىن قاسىسار ءۇيىرىن ىزدەيدى. ازبان بولىپ كەتسەك تە ۇلكەن جەرگە قاراپ ازىنايتىنىمىز قالماعان.

— و نە دەگەنىڭىز، اتا، ايتا بەرىڭىز. مەن ءتىپتى تەگىننەن ۇيقىعا جوقپىن.

— ول جاقسى ادەت. و دۇنيەدە ماڭگى ۇيقتايتىن بولعان سوڭ، بۇل دۇنيەدە از ۇيقتاعان لازىم. سونىمەن وسىدان 24 جىل بۇرىن كەرجاق اۋلى وگنەۆكادان ءبىر قىز جوعالدى. ءبارىمىز ات سابىلتىپ ىزدەپ تابا الماعانبىز. وندا دا ءدال وسىنداي قاقاعان قىس ەدى. ءبىر-ەكى جىل وتكەن سوڭ، ءولىپ قالدىعا جورىپ قويدىق. بىراق كەيىن ءبىر سىبىس ەستىلدى. قوڭقاي ۇيىنە قىستاتىپ شىعارعان ەكەن دە، ەكى قابات بولعان سوڭ، „قوڭقايلار ۇرپاعى كوكەك سەكىلدى، ءوز بالاسىن وزگەگە اسىراتىپ وسىرمەسە، جۇرت تۇقىمىن قۇرتادى" دەپ، ارعى بەتتەگى اۋىلعا اپارىپ تاستاعان ەكەن. ءتىپتى، قار قىزى تۋرالى اڭىز سول كەزدەن بەرى ەل اۋزىندا...

ۇيقىداعى امانجان ءتىسىن شىقىرلاتا قايراپ ارى اۋناپ ءتۇستى.

— قىزىق ەكەن...— نۇرجان امانجانعا ۇركە قارادى.

— ءۇي ءىشى قوڭىر، جاياۋ شام بىردە ورتەيتىندەي ەكىلەنىپ، ەندى بىردە وشەتىندەي السىرەپ جانىپ، شالقىپ تۇر. بورەنەلى بولمەدە جىبەكتەي ىڭىرلىك ءسات بار. تاۋ قۋىسىنداعى قىستاق جالپاق جاھاننىڭ ۇمىت قالدىرعان جەتىم قوزىسىنداي بۇيىعى، ۇيقى قۇشاعىندا ەدى. باكىن-شۇكىن شارۋاسىن تامامداعان سىرىڭكە قارا كەمپىر جاتار ورىن قامدادى.

— ال، بالالار،— دەپ قولىن تايانىپ، ورنىنان تۇردى شال.— شارشاپ كەلدىڭدەر، جاتىپ دەمالىڭدار.

كەسكەن تەرەكتەي سۇلاپ قالعان ەكى دوسىن ءتۇرتىپ وياتىپ، دالاعا ەرتىپ شىقتى. ايىرتاۋدىڭ كەپەشتىگىنەن سىعالاعان اي نۇر شاشا باستاپتى. ءتۇن سۋىق. ۇشەۋى بىردەي „يششا-اي" دەپ تىتىرەندى. دوستارى سىپ ەتىپ، يت قاباتىنداي ۇيگە قايتا كىرىپ كەتكەن سوڭ دا نۇرجان سىرتتا كوپ تۇرىپ قالعان. قىزىق، ءبىر ءتۇرلى ۇيقىسى كەلەر ەمەس، شارشاعانى دا بىلىنبەيدى. اياڭداپ قاراۋىتا سوزىلعان قورا جاققا بارعىسى كەلدى. بىراق جۇرەك قۇرعىر داۋالاماعان. اياز قارىعان تراكتوردى ءبىر اينالىپ شىعىپ، تاعى دا جاس بۇزاۋدىڭ موڭىرەگەن ءۇنى شىققان قورا جاققا قارادى. ەربەڭ ەتكەن ادامسىز جىم-جىرت دۇنيە... اينالا اپپاق قار. تاۋدىڭ تەرىسكەيىندەگى باراعى — ورمان قورقىنىشپەن تۇنەرەدى. اعاش ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن جىلتىلداعان ءالسىز ساۋلە انە، جالپ ەتىپ ءسوندى. تەگى، كەمپىر كەروسينى تاۋسىلىپ قالار دەپ ءسوندىرىپ تاستاعان بولۋ كەرەك. نۇرجان ەرتەڭگى ساپارلارىن ويلادى. شالدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا تىم الىس ەمەس، وسى اشامايلى وزەكپەن ورلەي بەرسە ايىرتاۋدىڭ ارعى تۇمسىعىندا عانا ەكەن. كۇزدى كۇنى جەر قارادا كەلگەندە ءبار-ءبارى مۇلدەم باسقاشا سىقىلدى ەدى. وندا ولار مىناۋ بەكالقا دەگەن قىستاقتى كورمەگەن. باسقا جولمەن ءجۇرىپتى. نۇرجاننىڭ بۇدان ءارى مەلشيىپ تۇرا بەرۋگە شىدامى جەتپەدى. كۇرەڭ قاباقپەن تۇنەرگەن تاۋ اراسىنان قۋالاپ ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ سوققان سۋىق جەل ونە بويىن قالتىراتىپ جىبەرىپ ەدى. كەشە، يەن تاۋدىڭ باسىندا قالايشا ءۇسىپ ءولىپ قالماعاندارىنا قايران قالا ەسىككە بەتتەگەن. ەسىكتىڭ تۇتقاسىنان ەندى عانا ۇستاي بەرگەنىندە ولىكتەي سۇلاعان قورا تۇستان سوزىلتا شىرقاعان ءان ەستىلدى. سول تۇتقانى شەڭگەلدەپ ۇستاعان كۇيى قالت تۇرىپ قالعان ول ءان اۋەنىنە ەرىكسىز قۇلاق ءتۇرىپ ەدى. اي استىندا كۇمىس نۇرعا شومىلعان ەڭسەلى تاۋدىڭ، ۇرەي ۇيالاعان قويناۋىنان سۋىرىلا شىققان قىز داۋسى نازىك تە ەركىن سامعاۋمەن تۇنگى اۋادا بوزتورعايداي شىرىلداپ، ىلىنە، ماڭگىلىككە قاتىپ قالعانداي ەدى. ءۇمىت پەن قاۋىپ كەزەك جەڭىسكەن ءاننىڭ قاياۋلى شىرقاۋشىسى كىم؟ الدە ترانزيستور ما ويناپ تۇرعان، الدە الگىندە عانا اكەسى كۇرسىنە ەسكە العان ساۋىنشى قىز الماجان با؟ كىم بولسا دا جالعىزدىقتان، وگەي ومىردەن مۇڭدىقتى كۇي كەشكەن جاننىڭ، جالىققاندا، تىلدەسىپ سويلەسەر، سىبىرلاسىپ سىرلاسار ادام ىزدەپ شارق ۇرعان كوڭىلىن انمەن الديلەگەن، سابىر ساقتاپ، ساپ-ساپ جۇرەگىم دەگەن ءوز-ءوزىن جۇباتۋى، ءوز-ءوزىن ۋاتۋى. تەربەتەر كىسى تابىلماي، ءوزىن-ءوزى شايقاپ، ىرعالىپ، وكسىپ بارىپ ۇيقتاپ قالار ءسابيدىڭ ءالسىز ارەكەتى سەكىلدى. وسىنا وقىستان تۋعان تاڭسىق كۇي ەلىكتىرىپ، سولاي قاراي جەتەلەگەندەي ەدى، بىراق تابيعاتىنان سالماقتى جىگىت، الىستان تىڭداپ، اياعىن اتتاپ باسا المادى. ءسال قيمىلداسا، جاڭا عانا باستالعان اسەم اننەن ايرىلىپ قالارداي، قازديىپ كوپ تۇردى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ونىڭ كوز الدىنا كەشە تۇندە „تۇر-تۇرلاپ" وياتقان قار قىزى ەلەستەدى. الدە ءان سالىپ، اپپاق نۇردا ءجۇزىپ جۇرگەن سول — قار قىزى شىعار. ءان تولاستاپ، ۇيگە كىرىپ، تورگە توسەلگەن توسەككە جاتقان سوڭ دا، الدەكىمدى توسقانداي ەلەگىزىپ، كوز شىرىمىن الا المادى. ەكى دوسى مەن شال-كەمپىر مۇرىندارى پىسىلداپ، تەرەڭ ۇيقىعا كەتكەن. تەمىر پەشكە جاتاردا عانا تولتىرىپ وتىن سالىپ قويعان سەكىلدى; مازداپ، شوق اتىپ جانادى. ءۇي ءىشى الاگەۋىم. ىرگەدەگى كوگەرشىننەن „كىلەمى" بار اعاش توسەك بوس تۇر. نۇرجان ءدال سول اعاش توسەكتىڭ تۇبىندە ەدەندە جاتىر ەدى.

شالدىڭ وسى ەرتەككە بەرگىسىز اڭگىمەسىن تىڭداعاندا، نۇرجاننىڭ جۇرەگىن „اتتەڭ، سول قار قىزىن ءبىر كورسەم" دەگەن قيال تەربەگەن، ءارى ءوزىنىڭ جەبەۋشىسى ساناعان. ىشتەي اڭقاۋ كوڭىلمەن يلانعان دا. „ەگەر وتىرىك بولسا، مەنى ۇسىككە شالدىرماي تۇندە ءتۇرتىپ وياتقان قىز كىم؟"

قازىر، سول قار قىزىن ساعىنعانداي ارماندى ويدا جاتىر. „بالكىم، الگىندە ءان سالعان الماجان ەمەس، ول قار قىزى شىعار... ول دا مۇمكىن،— بۇل جالعاندا مۇمكىن ەمەس نارسە بار ما؟.. بالكىم، شالدىڭ قار قىزى دەپ ساندىراقتاپ جۇرگەنى جالعىزدىققا شىداي الماي كۇيىپ-جانعان سوڭ، جالاڭ اياق، جالاڭ باس، اپپاق ءىش كويلەگىمەن دالاعا اتىپ شىعىپ، تىزەدەن قار كەشىپ، الاۋلاعان ىستىق جالىنىن مۇزداتىپ، ءان سالاتىن ءوز قىزى — الماجان شىعار... ول دا مۇمكىن; بۇل الەمدە مۇمكىن ەمەس نارسە بار ما، ءتايىرى. ءوڭ مەن ءتۇستىڭ، ۇيقى مەن وياۋدىن اراسىنداعى جۇمباق حال... پەشتىڭ وتى مازداپ جانادى، شال ويانىپ كەمپىرىنە كۇبىرلەدى:— الماجان بۇگىن كەشىكتى عوي، جارىعىم. الماجان كەشىكتى عوي...

الما-ا-جان... اينالا اپپاق قار... تىزەدەن قار كەشىپ، ءان سالعان قار قىزى. نۇرجان ەلەگىزەدى، ساعىنادى. جوق، ساعىنبايتىن، ساعىمداي ۇستاتپايتىن الدەنەنى ىزدەيدى، ۇمىتتەنەدى; ءجۇز جىل وتەر، مىڭ جىل وتەر، نۇرجان، ايتەۋىر، سول قار قىزىن ىزدەپ تاپپاي قويمايدى... تراكتورمەن بۇكىل التايدىڭ قارىن تازالاپ شىقسا دا تابادى... ول ەندى قوڭقاي اتتى شالدى قارعاپ-سىلەي باستادى. „باسە، كوزى جامان ەدى، جىلت-جىلت ەتكەن، ەندى ءبىر رەت جولىم ءتۇسىپ بارا قالسام، دت-مەن جامان ءۇيىڭدى ءتۇيىپ قۇلاتارمىن... قايتاردا كۇرە جولمەن قايتامىز، ول وتىرىكشى شالعا ەندى قايتىپ جولىعا الماسپىز. قار قىزى... ول قانداي ەكەن؟.. بارمىسىڭ بۇل ومىردە، جوقپىسىڭ؟.. جىلى جەردە ەرىپ كەتەتىن شىعار، قىزىق... جازدىگۇنى جەر استىنا ءتۇسىپ كەتەتىنى راس پا ەكەن. الماجان كەشىكتى عوي، ال-ما-ا-جان، ول قانداي ەكەن؟.. ەرتەڭ ەرتە تۇرىپ كورەرمىن... جالعىزسىراتپاي، الا كەتسەم اۋىلعا، ءاي، اكە-شەشەسى ءبارىبىر جىبەرمەيتىن شىعار.

مۇقىم ءومىر: اپپاق قار، سەڭدەي سىرەسكەن اق سىرەۋ سۋىق دۇنيە، تىزەدەن قار كەشكەن جالاڭ اياق، جالاڭ باس بەزەكتەگەن قار قىزى... دىرىلدەپ توڭادى، ىستىقتاپ ءان سالادى، داۋسى قانداي عاجاپ، كىسىنىڭ جىلاعىسى كەلەدى، كىسىنىڭ جىلاعىسى كەلەدى; قۇلاعىنا كۇمبىرلەگەن الدەبىر ءۇن كەلەدى: „الماجان، كەشىكتى عوي، قايدا ءجۇر",— دەيدى; نۇرجاننىڭ كوز الدىنا اپپاق قاردان جاراتىلعان اق سۇمبىلە قىز ەلەستەيدى; „الماجان، قايدا ءجۇر... الماجان كەشىكتى... الما-جان... ال... ما-جان..." وسىناۋ داۋىس ىزىڭ-ىزىڭ قايتالاندى-اي، قۇلاعىن تاس قىپ بىتەدى، ءبارىبىر ەستيدى; ماي شام ولەۋسىرەي جانادى; مۇرىنعا وزگەشە: شامنىڭ با، تەمىر پەشتە قوزداي جانعان وتتىڭ با، ايتەۋىر، قاڭسىق ءيىس كەلەدى; كيىز تۇتقان ەسىك اشىلعانداي بولدى; الدەكىم كىردى; سىرتقى كيىمدەرىن شەشتى; تەرىس قاراپ وتىرىپ سىلپىلداتىپ تاماق ىشكەندەي بولدى; نۇرجان ەندى كورپەنىڭ شەتىنەن اقىرىن جاسقانا سىعالادى، بىراق كەلگەن ادامنىڭ ەركەك-ايەلىن ايىرا المادى; ويتكەنى: ءجۇزىن ءالى كورگەن جوق; ول ەندى تاعى دا شەشىندى: سوندا عانا توپ-تولىق اق بالتىرعا كوزى تۇسكەن; ول ماي شامدى اقىرىن ۇرلەپ ءسوندىردى دە، توسەگىنە بەتتەدى; ول ءدال نۇرجان جاق ىرگەدەگى سىقىرلاۋىق اعاش توسەكتە جاتادى ەكەن; پەشتىڭ اۋزىنان ساۋلاعان ساۋلەگە بالتىرى شاعىلىسىپ، جىگىتتىڭ باسىن باسىپ كەتەردەي وتە جاقىنداپ توسەككە كەلدى دە، اياعىن سالبىراتىپ، ءارى-بەرى وتىردى: كۇرسىڭدى; سوسىن جاتتى; نۇرجان ءوپ-وتىرىك پىس-پىس ەتىپ ۇيىقتادى; سوسىن كوزىن سىعىرايتىپ بولار-بولماس اشادى دا، اق بالتىرعا قىزىعا قارايدى; شارشاعان كوڭىلگە ويدا جوقتا قۇيىلعان جۇمباقتى نۇر اياز قارىعان سەزىمىن جىلاتادى; قىبىر-قىبىر تىرىلە باستاعان سەزىم تۇلا بويىن مازداتادى; ول ەندى ىستىقتادى; مۇرنىن تارتىپ، جوتكىرىنىپ، وياۋ جاتقانىن جاسىرۋدان قالدى; ال قىزدىڭ ءجيى-ءجيى العان دەمى بەتىن شارپىعانداي بولدى; ولار وسىلايشا ىشتەي ارباسىپ، تەمىر پەشتەگى وت سونگەنشە جاتتى، بەتىن ءبىر نارسە جىبىرلاتقانداي بولدى; اقىرىن ۇستاپ ەدى توسەكتەن قۇلاعان قىزدىڭ قولاڭ شاشى ەكەن: ونە بويىن قىتىق بيلەپ، ءجۇزىن كورمەگەن ساۋىنشى قىزدىڭ شاشىنان سيپادى، ول ۇندەگەن جوق: بىردەمە دەسە قازىرگى ءوزىنىڭ دە، مىناۋ جاس جىگىتتىڭ دە جۇرەگىن بيلەگەن ادەمى ءارى اياۋلى ءحالىن ۇركىتىپ الارداي، ال ۇركىتىپ السا ەندى ءجۇز جىلدا دا، مىڭ جىلدا دا تابا الماسىن، عۇمىر بويى زار جۇتىپ ىزدەپ قانا وتەرىن، وسىناۋ جۇلدىزدى ءتۇندى جامىلىپ كەلىپ، قونعان جالعىز تۇندىك باقىت قۇسىن (بالكىم، ماحاببات قۇسى) ماڭگىگە ۇشىرىپ الارمىن دەپ ويلادى بىلەم; ول تىلسىم كۇشپەن نۇرجاندى وزىنە جاقىنداتا ءتۇستى، ءوزى دە قۇلاپ كەتەردەي بولىپ توسەكتىڭ شەتىندە جاتىر، ول مىناۋ ىرگەسىندە جاتقان جىگىتتى بىلمەيدى، وسى جاسىنا دەيىن ءوڭى تۇگىل، تۇسىندە دە كورگەن جوق، بىراق دۇنيەدەگى ەڭ قيماسىنداي، ەرتەڭدى-كەش زارىعا كۇتكەن، جىلدار بويى ىزدەگەن ادامىن تاپقانداي، تاڭعاجايىپ قۋانىشپەن كەلىپ، سيىردىڭ ءسۇتى مەن قىستىڭ ايازى جارعان قاتقىلداۋ الاقانىن بەتىنە باستى، نۇرجان دا شىداي المادى-اۋ، ول دا تراكتوردىڭ رىچاگى قاجاعان كۇس-كۇس قولىن قىزدىڭ ىپ-ىستىق قوينىنا اپاردى; ول ەندى جىگىت بەتىندەگى ساۋساقتارىن جىلجىتىپ، كىر باسىپ بىلتەلەنگەن شاشىن سالالادى; الەمدە وسىنا تاراق تيمەي ۇيپالانعان شاشتان كەرەمەت، وسىنا جانارماي مەن كۇن نۇرى سىڭگەن، سۋىق سورعان بەتتەي ادەمى نارسە جوق شىعار وعان; ويتكەنى نۇرجان دا وسىلايشا شەكسىز ءبىر قۇشتارلىقتىڭ، كوزسىز ىنتىزارلىقتىڭ قۇشاعىندا ەدى (سەزىم ورتاق بولسا كەرەك) ەندى ول كۇس-كۇس الاقانىمەن ءتۇن قىزىنىڭ، بالكىم، قار قىزىنىڭ كوزىن اقىرىن عانا سيپادى; قۇداي-اۋ، ەكى كوز، ول ءومىر باقيدا كورمەگەن جۇمباقتى جانار اعىل-تەگىل جاسقا تولى; ول اعىل-تەگىل جىلاپ جاتىر، الگىندە قوس انارىنا قولى تيگەندە وت كوسەپ العانداي بولعان دەنەسى اسا سالقىن قاندىلىقپەن اقىلعا، اياۋشىلىققا، قىزدىڭ دا، ءوزىنىڭ دە اداسقان ارمانشىل جۇرەگىن مۇسىركەۋگە كوشتى; ەكەۋىنىڭ قازىرگى ءحالى: ۇزاق جولدان — اپپاق قار باسقان قىسقى ادىردا ارىپ-اشىپ ءبىر-ءبىرىن ىزدەپ كەلە جاتقان ەكى جاستىڭ بۇل دۇنيەمەن قوشتاسار ساتىندەگى ەڭ العاشقى، ۋا ەڭ اقىرعى جالعان جولىعۋىندايتىن; ولار قار جامىلعان اسقاردان اسا الماي ۇزاق تىرمىسقانداي، كوكتەمدى كوكسەگەن جۇرەكتى القىندىرا كۇرەستى; بىراق ماڭدايعا ەكى سىزىلمايتىن تاعدىر سوپاعى تەك وسى ايىرتاۋدى-قوڭقاي اسۋىن باسىپ وتپەيىنشە تابىسپايتىنداي ەدى; مىنە، ولار سول قۇزاردىڭ ۇشپا باسىندا تۇر: ايعايلاپ ءبىر-ءبىرىن شاقىرادى — ۇندەرى شىقساشى، قولدارىن سوزادى — ساۋساعى ەندى جاناسا بەرگەندە، سىرعىپ تومەن قۇلاعانداي... مۇمكىن، ەندى مىڭ جىلدا دا اپپاق قاردى سىقىرلاتىپ، قول ۇستاسا قاتار ساپار شەگە المايتىن شىعار... بالكىم، ول ەكەۋى تەك قانا ارعى دۇنيەدە، مۇلدەم توقتاعان تىرشىلىكتى ارمەن قاراي جالعاستىرىپ، راقاتتىڭ مۇزدان جاسالعان بەسىگىنە بىرگە بولەنەتىن شىعار، ءيا، سوندا ول ەكەۋىن اق كيىمدى، اق شىلاۋىشتى قار — انا ۇزاق تەربەپ ۇيقتاتادى... ونىڭ پەيىشتەن ەسكەن لەپتەي اسەم ءالديى جەر بەتىندە ءبىر-ءبىرىن ىزدەپ وتەر عاشىقتاردىڭ جەراستىندا تابىسىپ، جۇماقتان ايتار سالەمىنە اينالادى... شاشىن سالالاعان ىپ-ىستىق، الاقانعا ەرنىن باسىپ، ەسىنەن ايرىلا ۇزاق ءسۇيدى...

نۇرجاننىڭ دەل-سال تالاۋسىراعان ماساڭ تىنىشتىعىن قىزدىڭ اقىرىن ايتقان قوڭىر ءۇنى بۇزدى:— ءسىز كىمسىز، اعا؟!

ول دا سىبىرلاپ:— اپپاق قاردىڭ ۇستىمەن بوس شانا سۇيرەتكەن بوزداقپىن...— دەدى جۇرەگى دىرىلدەي.

الماجان:— بوس شانانى نەگە سۇيرەيسىز؟

نۇرجان:— سۇيرە!— دەدى، سۇيرەيمىز. ال، مەن ءسىزدى بىلەم، اكەڭ ايتقان...

الماجان:— ال، مەن ءسىزدى باياعىدان... جەر جارالماي تۇرعاننان بىلەم. باعانا، سيىر قوراعا ءشوپ ءتۇسىرىپ جۇرگەندەرىڭىزدە تاعى ءبىر رەت — ءتىپتى تىم جاقىننان كوردىم. تاڭ قالدىم، ىلعي تۇسىمە كىرەتىن، ۇنەمى قيالىمنان ىزدەيتىن بەيمالىم جىگىتتىڭ سىزگە ۇقساعانىنا قايران قالدىم.

نۇرجان:— مەن دە... مەن دە ءسىزدى كوپ ىزدەدىم عوي، قۇربىم...

الماجان:— ءسىزدىڭ ىزدەگەنىڭىز قار قىزى ەمەس پە؟..

نۇرجان الاقانىمەن قىزدىڭ كوزىن تاعى دا سيپايدى.— جانارىڭىزدا جاس بار عوي. شارشادىڭىز با مىناۋ اپپاق سۋىق دۇنيەدەن...

الماجان دا جىگىتتىن كوزىن سيپايدى:— ءسىز دە جىلاپ جاتىرسىز. شارشاتقانى-اۋ، مىناۋ اپپاق سۋىق دۇنيە... ءسىز بىلەسىز بە، اتام مەن اپامنىڭ قار قىزى دەپ جۇرگەنى — مەنمىن. ءيا-ءيا، ىرگەڭىزدە جاتقان سول اتى اڭىزعا اينالعان قار قىزى...

نۇرجان شوشىپ قالىپ، باسىن قاقشاڭ ەتكىزە كوتەرىپ ەدى.

— مۇمكىن ەمەس... ول ولگەن! قارعا اينالىپ كەتكەن... مۇمكىن، ەمەس، ول ءجاي ەرتەك قانا...— دەدى زارەزاپ بولىپ.

الماجان دا باسىن كوتەرىپ الدى.

–– قورىقپاڭىزشى... مەن قورىققانداردىڭ قورعانى بولۋعا جارالعان اداممىن...

— ءسىز شىنىمەن-اق ادامسىز با؟!— نۇرجان ەسى شىعا سۇرادى. الماجان:— ءيا، اداممىن!..

ەندى ەكەۋى ءوز توسەكتەرىندە تىزەلەرىن قۇشاقتاپ وتىردى. قالعان كىسىلەر قالىڭ ۇيقىدا. بۇلاردىڭ سىبىر-كۇبىرىنە ويانار ەمەس.

نۇرجان:— سوندا قالاي، ءسىز شال-كەمپىردىڭ بالاسى ەمەسسىز بە؟

الماجان:— انامىز بالا كوتەرمەگەن كىسى... مەن... سول ءتۇنى اداسىپ كەتكەن قار قىزىمىن... بوراندى تۇندە ۇسىك ۇرىپ، كىرپىگىم عانا قيمىلداپ، قارعا كومىلىپ جاتقان جەرىمنەن وسى ۇيدەگى اتا تاۋىپ الدى. جان ادامعا سەزدىرمەي ءبىر جىل باعىپ-قاقتى. كەيىن... اۋرۋحاناداعى شەشەمنىڭ قايتىس بولعانىن ەستىدىم... „شەشەدەن قىز قالماسىن، تۇيەدەن تۇز قالماسىن" دەگەن ەمەس پە، الىستان قوسىلار اعايىن بولعانمەن، ەت جاقىنىم جوق، ەلگە قايتۋدىڭ ەشبىر قيسىنىن تاپپادىم. سودان بەرى ءتىپتى ءتىرى ادامنىن بەتىنە قاراعىم كەلمەيدى. ەكى اياقتى اتاۋلىنىڭ ءبار-بارىنەن كوڭىلىم قالدى دا، ۇستىمە اپپاق كويلەك كيىپ قىرعا شىعىپ ءان سالامىن... ال قار قىزى تۋرالى اڭىزدى ءوزىم ويلاپ تاپتىم. اتام ەكەۋمىز ادەيى ەل-جۇرتقا تاراتىپ جىبەردىك. مىنە، سودان بەرى كۇندىز — ساۋىنشى، تۇندە — قار قىزى بەينەسىندە ءجۇرمىن... كەيدە جاپادان-جالعىز جاتا بەرۋگە شىداماي، مىناۋ اعاش ۇيدەن اتىپ شىعىپ، تىزەدەن قار كەشىپ الاۋلاعان ىستىعىمدى باسامىن... بالكىم، ءسىزدى ىزدەگەن سەزىمنىڭ سەرگەلدەڭى شىعار...

— عاجاپ ەكەن!.. ءبارى تۇسىمدەگىدەي!— دەدى جۇرەگى اتشا تۋلاعان نۇرجان.— قار ۇيشىكتە جاتىپ ۇسۋگە اينالعانىمدا „تۇر-تۇرلاپ" مەنى وياتقان دا ءسىز بە؟

— ول مەن ەمەسپىن. مەنىڭ كىسىم، مەنىڭ، يەم، ياعني مەنىڭ ەلەسىم. سول ءتۇنى ءسىزدى قاتتى ساعىندىم، كوپ ويلادىم. اياعىما شاڭعى ءىلىپ الىپ، تاۋ-تاستى كەزىپ ءان سالدىم. ءوزىم وسىندا جۇرسەم دە، ەلەسىمدى سىزگە جىبەردىم. ءسىزدى مەن بۇرىن كورمەدى دەپ ويلايسىز با؟

— ارينە، كورگەن جوقسىز؟

— كورگەنمىن،— دەدى كۇلىپ.— كۇزدى كۇنى ماشيناعا ءشوپ تيەپ جۇرگەندەرىڭىزدە كورگەنمىن... تۋرا جانىڭىزعا باردىم، بىراق ءسىز بايقامادىڭىز. مىنە، سودان بەرى سەنسەڭىز، ەسىمنەن ەشبىر شىقپادىڭىز... سودان سوڭ، شىداي الماي ءانىمدى ءسىزدىڭ اۋىلعا جىبەردىم. وسىندا، مىناۋ جەتىم قىستاققا جەتەلەپ كەلگەن دە، سول — مەنىڭ ساعىنىشىم... قازىر ءوزىم وسىندا وتىرسام دا، ەلەسىم سوناۋ اق قار، كوك مۇز شومىلعان قارلى تاۋلاردا سىڭسىپ ءان سالىپ ءجۇر.

— ول دا مۇمكىن-اۋ...

— كەشە ءسىز مەنىڭ تۇسىمە كىردىڭىز.

— ءسىز دە... ءسىز مەنىڭ بەتىمنەن سيپاپ وياتىپ جىبەردىڭىز، قولىمنان تارتىپ تۇرعىزدىڭىز.

— ول مەن ەمەس، مەنىڭ ەلەسىم عوي... ءسىزدى وياتۋعا ادەيى جىبەرگەنىم.

الماجان كەشە كورگەن ءتۇسىن تولقىپ، وزگەشە مۇڭمەن ايتتى: — ...ۇزاق جولدان ەكەۋمىز دە شارشاپ-شالدىعىپ كەلە جاتىرمىز ەكەن دەيمىن... ۇستىمىزدە اق كەبىننەن وزگە ەش نارسە جوق — جالاڭ اياق، جالاڭ باسپىز. موينىمىزعا ءىلىپ العان شانا — سول شانادا قوڭقاي، تاعى ءبىر جىگىت وتىرادى... كەلە جاتقاندا دا قاتار، قول ۇستاسىپ ەمەس، ءسىز شىعىستان، مەن باتىستان ءبىر-بىرىمىزگە قاراما-قارسى جۇرەمىز. الدىمىزدان قار باسقان تاۋ كەزدەسەدى. ول — قوڭقايتاۋى ەكەن... سول تاۋدىڭ ەكى جاعىنان تىرمىسىپ ورمەلەيمىز، ۇشار باسىنا ەندى-ەندى ىلىنە بەرگەن كەزدە سىرعاناپ تومەن تۇسەمىز... موينىمىزعا قىلعىندىرا ءىلىپ العان شانا... سول شاناداعى „قوڭقايدار" قارق-قارق كۇلىپ بىزدەردى قامشىنىڭ استىنا الادى... سۇيرەي الماي جان تەرىمىز شىعادى... سول ۋاقىتتا قار قىزى كەلەدى دە موينىمىزدى قىلعىندىرعان شانانىڭ باس ءجىبىن قيىپ جىبەرەدى. قوڭقايلار سول شانامەن اعىپ قۇزعا قۇلايدى... سودان سوڭ ەكەۋمىزدى اپپاق كۇمىس شاناعا، ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ وتىرعىزادى دا، بارلىق ادامزات سۇيرەپ بۇكىل الەمدى شارلاپ، ارالاتادى ەكەن دەيمىن... عاجاپ، ەكەۋمىزدى بارشا ادام اتاۋلى شاناعا جەگىپ سۇيرەپ ءجۇر... سۇيرەپ ءجۇر، سۇيرەپ ءجۇر...

جاقىننان... تىم جاقىننان قار قىزىنىڭ سىڭسىتا سالعان، مۇڭلى ءانى ەستىلەدى. نۇرجاننىڭ ونە بويى، اراسانعا شومىلعانداي بالبىراپ، كوزى ىلىنە بەردى.

— قاتتى شارشاعان ەكەنسىز، اعا،— دەدى ونىڭ كورپەسىن قىمتاي جاپقان الماجان.— شارشاعان ەكەنسىز... شارشاتقان ەكەن... سىرىمدى بەكەر-اق ايتتىم. قار قىزىنا سۇيىسپەنشىلىگى بۇرىنعىشا ارمان قيالىندا قالۋى كەرەك ەدى. ەندى ونداي سەزىمنەن ايرىلدى ول.

تاڭەرتەڭ ويانا كەلسە، توسەك بوس جاتىر; اپپاق قاردىڭ اراسىندا اداسىپ جۇرگەندە جۇلدىزبەن بىرگە جاۋىپ تۇسكەن اقپاننىڭ ءبىر تال گۇلى جوق، ەلەڭ-الاڭنان تۇرىپ، سيىر ساۋعا كەتسە كەرەك; جاستىعى شىلقىعان سۋ، تۇسىندە جىلاعانعا ۇقسايدى.

تاعى دا بوزامىق ساپارعا اتتاندى، ەندى ول ورنىن امانجانعا بەرىپ، ءوزى تەمىر جاشىكتىڭ ۇستىنە تەرىس قاراپ وتىردى; تراكتور ورنىنان قوزعالا بەرگەندە، قىستاقتىڭ قالىڭ قىراۋ باسقان تەرەزەسى الدىمەن نوقاتتانىپ، سوسىن بىرتە-بىرتە كەڭەيىپ ءدوپ-دوڭگەلەك بولىپ تازاردى; ەرىگەن اينەكتەن ءدوپ-دوڭگەلەك قاپ-قارا مولدىرەگەن جالعىز كوز كورىندى. نۇرجان ونى تاسا بولعانشا، ءوزىنىڭ اينەكتەن قاراعان قارا كوزىندەي كىشىرەيىپ، الىسقا ۇزاپ، اپپاق قاردىڭ ىشىنە ابدەن سىڭگەنشە جانارىمەن شىعارىپ تۇرعانىن سەزدى; ءتۇن قاراڭعىسىندا نۇرجانعا ونىڭ ديدارىن، ءتىپتى ەكىنشى كوزىن كورۋدى جازبادى، مۇمكىن، سوقىر شىعار، بىراق ول ءۇشىن ونىڭ شولپان جۇلدىزداي جارقىراعان جالعىز جانارى دا جەتەتىن ەدى. سول جالعىز جانار ارقىلى جۇمباق قىزدىڭ ديدارى، بەيمالىم قىزدىڭ ايدالادا — اپپاق قاردىڭ اراسىندا اداسىپ جۇرگەن تەڭدەسىز جەتىم سۇلۋلىعىن رۋحاني قۋات ەتتى; كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول ەڭبەكتەن جارالعان الاقاننىڭ جىلۋى جالىققان، ءتاڭىرىم-اۋ، كەيدە ءبىر شارشاعان جانىن جانناتقا، سول جاققا قار قىزىنىڭ وتانىنا ءجۇر-جۇرلەيدى...

ولار ءۇنسىز كەلەدى. ۇندەسە قىزىل شەكە بولىپ توبەلەسەتىندەي. نۇرجان بىرشىپ تەرلەپ، ال جانىنداعى ەكەۋى ءدىر-ءدىر ەتىپ توڭادى، ويتكەنى ولار ومىردە الماجانداي قار قىزى بارىن بىلمەيدى — العا قاراپ وتىر; نۇرجان الماجانداي ءتۇرىن كورمەگەن قيماسىنان بىرتە-بىرتە الىستاپ ماڭگىگە قوشتاسىپ بارادى; ويتكەنى ول ارتقا قاراپ وتىر...

بۇكىل الەم اپپاق قاردىڭ استىندا جاتىر... قۇلاققا سىزىلتا سالعان مۇڭعا تولى ءان كەلەدى، مۇمكىن، اداسىپ جۇرگەن قار قىزىنىڭ سىڭسۋى شىعار...

قار قىزى... ول قانداي ەكەن؟ بارمىسىڭ مىناۋ جالعان دۇنيەدە، الدە جوقپىسىڭ؟..

الەمنىڭ اينەگىن قىراۋ باسقان، اينالا اپپاق قار، سەڭدەي سىرەستىرىپ قاساتتاپ تاستاعان اقسىرەۋ كىرەۋكە، قاراساڭ كوز قارىقتىراتىن شاڭقان بەل-بەلەستەر الدەقايدا... الىسقا ءبىرىن-ءبىرى قۋالاپ جارىسادى; ەربەڭ ەتەر تىرشىلىكسىز سالقىن بەدىرەيگەن قارلى ادىرلار ۇلى ءومىر شۋىلىنان بەيحابار-ايقارا جامىلعان اقشاعي كورپەسىن قىمتاپ، كۇرك-كۇرك جوتەلەدى — ماڭگىلىك تىماۋدان بۇتكىل تابيعات ارىلا الماعانداي...

ءنان شانا ءشوپتى تولتىرا تيەپ الىپ، قار-تەڭىزىندە ءجۇزىپ كەلە جاتقان دت-54 ماركالى تراكتورى ءۇش-ءتورت كۇنگى تىنىشتىقتان، يەسىز كەڭىستىكتەن ابدەن شارشاعانداي، سوناۋ اۋىلعا — ۇلكەن ومىرگە اسىعىس اتتانىپ بارادى. كابيناداعى ءۇش جىگىت وسى اينالانى قورشاعان اپپاق تاۋلارعا ءتىلسىز تەلمىرىپ، ارقايسىسى ءوز ويىن مالتالاپ وتىر. جارىقتىق، تەحنيكادا ءمىن جوق، ءشوپ تيەلگەن شانانى مىقشيا تارتىپ، ازىرشە سىر بەرمەي كەلەدى. ۇزاق جول، اۋىر ساپارعا سىر بەرىپ العان، تەك ادامدار عانا ەدى... تراكتوردى نۇرجاننىڭ ءوزى جۇرگىزىپ وتىراتىن. تۇندە قونىپ شىققان قىستاقتىڭ وكپە تۇسىنا

كەلگەندە، تورموزدى تابانىمەن كىلت توقتاتتى دا، گازدى ازايتتى. ەسىنە الدەنە تۇسكەندەي، قاباعىن تۇيە ءسال ءۇنسىز وتىرىپ قالدى دا:

— ال، دوستارىم، ايىپ ەتپەڭدەر، مەن سەندەرمەن قوشتاسايىن دەپ وتىرمىن،— دەدى ەكى جولداسىنىڭ سۋىق سورعان جۇزىنە كەزەك قاراي.— بالا جاستان بىرگە ويناپ، بىرگە ءوسىپ ەدىك، ارتىق-اۋىز ايتىلعان ءسوز بولسا، كەشىرىڭدەر. ءومىر اتتى ۇزاق ساپاردى بىرگە باستاساق تا، بىرگە اياقتاۋ مۇمكىن ەمەس ەكەن. مەن وسى جەردە — قار قىزى مەكەنىندە مۇلدەم قالامىن، مال-جاننىڭ كۇيزەلمەۋى ءۇشىن قالامىن. ەگەر مەن وسىناۋ كەڭىستىكتە قالماسام قار قىزى وكپەلەيدى. ال ول وكپەلەسە، بۇكىل حالىق ونىڭ كارىنە جولىعادى... قايىر!

— ءشوپ تيەلگەي شانانى سۇيرەپ ءوتۋ ءبىزدىڭ موينىمىزعا جازىلعان شىعار. قالام دەسەڭ — قارسى ەمەسپىن. قار قىزى ەلىنە دە ەركەك كەرەك-اۋ،– دەدى باقىتجان. امانجان قول بەرىپ قوشتاسپادى، „ساۋ بول" دەپ ۇندەمەدى. سول تۇيىلگەن قالپى مەڭىرەيىپ وتىرىپ قالعان.

— بار ەسكەرتەرىم،— دەدى تراكتوردان ومبى قارعا قارعىپ تۇسكەن سوڭ نۇرجان.— قاناتتارىڭمەن ۇشساڭدار دا، قۇيرىقتارىڭدى ۇمىتپاڭدار.

اپپاق قاردىڭ بەتىندەگى مەڭدەي بولىپ، كوكجيەككە ءسىڭىپ بارادى، انە...

الەمنىڭ اينەگىن قىراۋ باسقان، اينالا اپپاق قار، سەڭدەي سىرەستىرىپ، قاساتتاپ تاستاعان اقسىرەۋ كىرەۋكە، قاراساڭ كوز قارىقتىراتىن شاڭقان بەل-بەلەستەر الدەقايدا... الىسقا ءبىر-ءبىرىن قۋالاپ جارىسادى. ەربەڭ ەتەر تىرشىلىك بەلگىسى جوق، سالقىن بەدىرەيگەن ايازدى ايماق. بۇلار قوڭقاي اسۋىنىن وكپە تۇسىنان اينالىپ ءوتىپ بارا جاتىر ەدى.

دت-54-ءتىڭ رىچاگىن ەندى امانجان ۇستاپ وتىرعان. تابانىمەن تورموزدى باستى دا، تراكتوردى توقتاتتى.

— ال، باكە،— دەدى جانىندا قالعىڭقىراپ وتىرعان باقىتجاندى شىنتاعىمەن ءتۇرتىپ.— مىناۋ قارعىس اتقان جەردە قالىپ كويۋعا مەن دە بەل بايلاپ تۇرمىن. مۇمكىن، از جىلعا، بالكىم، ماڭگىلىككە، ازىرشە ءوزىم دە بىلمەيمىن... تاعدىردىڭ جازۋى وسى شىعار. قوڭقاي شالدان نە جەڭىلەم، نە جەڭەم، نە سونىڭ جولىن قۋىپ كەتەرمىن، ايتەۋىر، ۇلكەن ومىرگە بارعىم كەلمەيدى. ۇلكەن ومىرگە كىشكەنتاي ادامدار عانا سىيا الادى... حوش. ەندىگى كەلگەنىڭدە بۇل جەر — امانجان اسۋى اتالادى.

تراكتوردان سەكىرىپ ءتۇستى دە، ءالى تىشقان ءىزى تۇسپەگەن تاپ-تازا تىڭ قاردى ومبىلاپ، تاۋ باسىنا قاراي تىرمىسا ورلەپ بارا جاتتى.

العاشىندا مەڭىرەيىپ تۇرىپ قالعان باقىتجاننىڭ كوزى اشىپ، جانارىنا جاس ءۇيىرىلدى. جيىرما جىل ءبىر-بىرىنەن ەكى ەلى اجىراماعان دوستارىن، مىناۋ اپپاق كەڭىستىكتىڭ ءار جەرىنە بىتىراتا تاراتىپ، اۋىلعا سوقا باسى قالاي عانا قايتا الادى. بىراق ءوز-وزىنەن ءمۇجىلىپ، اق قار، كوك مۇزدى ايازدى ايماقتا تۇرا بەرۋگە استە دە بولمايدى، تەك قانا العا ءجۇرۋ كەرەك، تولاسسىز ماڭگىلىك قيمىل كەرەك...