ۇلتتىق يدەيا ءار ادامنىڭ ۇلت­تىق ساناسىمەن، ۇلتتىق رۋحىمەن كەلە­تىن دۇنيە. ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق رۋح – ادامنىڭ جان الەمىنىڭ بويىندا تاربيەمەن وياناتىن، ادامدى يگى جولعا باستاپ، ونىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتە­تىن قۇندىلىقتارعا ادامدى جەتەلەيتىن تانىمنىڭ ەرەكشە قۇبىلىسى. تۇركى جۇرتىنىڭ تۇل­عالانۋ قاسيەتى ونىڭ ۇلتتىق رۋحىنىڭ دا بەت بەينەسىن كورسەتەدى. دەمەك، ۇلتتىق يدەيانىڭ وزەگى – ۇلت تاريحىندا جاتىر.

مىنە، يۋنەسكو ۇيىمى بيىلعى جىلدى قوجا احمەت ياساۋي جىلى دەپ بەلگىلەدى. يۋنەسكو ۇيىمىنىڭ قوجا احمەت ياساۋي جىلىن قابىلداۋى تۇركيانىڭ ۇسىنىسىمەن بولدى. ال، نەگىزىنەن ءياساۋيدىڭ تۋعان جەرى، رۋحاني قازىنامەن سۋسىنداعانى – قازاق جەرى.

بەس مىڭ جىل بويى ءوزىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن جوعالتپاي كەلە جاتقان قىتاي حالقى كونفۋتسي ىلىمىن ەشقاشان دا وزىنە جات تۇتقان ەمەس. نە بولماسا ءتول مادەنيەتىن الەمگە تانىتۋدان تانباعان ۇندىلەر بۋددا ءىلىمىنىڭ قۇندىلىقتارىن ارقاشان دا وزىنە ماقتانىش ەتەدى. ال، كۇللى تۇركىنىڭ تەمىرقازىعى اتانعان قوجا احمەت ياساۋي جەر كىندىگى سانالاتىن ءوزىمىزدىڭ تۇركىستاندا جاتقان جوق پا؟!

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ «تاريح تولقىنىندا» ەڭبەگىندە: «ناق وسى ياساۋي ءىلىمى ارقىلى يسلام قازاقتاردىڭ رۋحاني ءومىر سالتىنا اينالادى دا كەيىنگى سەگىز عاسىردىڭ ءون بويىندا سولاردى جەبەپ كەلدى. قازاق حاندىعى مەن قازاق حالقى قۇرىلعاندا، ولاردىڭ باستاۋ بۇلاعىندا وسى ءىلىم تۇردى», سونىمەن قاتار، «سىندارلى ون جىل» كىتابىندا بولسا: ء«ياساۋيدىڭ تىكەلەي جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا عانا قازاق تايپالارىنىڭ ۇلتتىق ورتاسىندا يسلام كانوندارى مەن دالالىق ءداستۇر ۇيلەسىم تاپتى، قازاق حالقىنىڭ اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ونىڭ ەسىمىن كيە تۇتىپ، كوپتەگەن تۇركى تىلدەس مۇسىلماندار ءۇشىن «ەكىنشى مەككە» بولعان ونىڭ كەسەنەسىنە زيارات جاسايدى» - دەي كەلە، كۇنى كەشە عانا رۋحانيات سالاسىندا ەگجەي-تەگجەيلى ايتىلعان، تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋىندا جاتقان سىرلاردى ساناعا ءسىڭىمدى ەتىپ جەتكىزگەن ەلباسىنىڭ سوزدەرى مەن ەڭبەكتەرىن مەملەكەتتىڭ رۋحاني بىرتۇتاستىعى ءۇشىن پايدالانا ءبىلۋدى دە ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. جانە دە ۇلتتىق رۋحاني تاريحىمىز جازىلا قالسا، ياساۋي مۇراسى، حيكمەتتەرى نازاردان تىس قالماۋى دا ءتيىس.

بۇگىنگى تاڭدا ساناۋلى ءدىنتانۋشى عالىمدارىمىز ياساۋي ءىلىمىنىڭ قۇندىلىعى ۇلت جانە رۋحاني تاريحىمەن بىتە قايناسقاندىعى، سونداي-اق، ۇلتتىڭ بۇگىنى مەن ۇرپاقتىڭ بولاشاعىنا دا اۋاداي قاجەت ەكەندىگىن ايتىپتا، جازىپ تا ءجۇر.

ياساۋي مادەنيەتى مەن ءىلىمى يمام اعزام ءابۋ حانيفانىڭ جانە يمام ءماتۋريديدىڭ ۇستانىمدارىنىڭ اياسىندا دامىپ، قازاق دالاسىنا جايعان وسى ياساۋي بولاتىن. بۇل عالىمداردىڭ ىلىمدەرى قايتا ءبىر-بىرىنەن ءنار الىپ، قوعامنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان. سەبەبى، ياساۋي مادەنيەتى يمام اعزام ءابۋ حانيفانىڭ نەگىزىمەن دانالىق جولىن ء«حال ءىلىمىن» (ادامنىڭ تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋى جانە قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋى)  رەتىندە تاراتتى. ياساۋي بابامىزدىڭ: «مەنىڭ حيكمەتتەرىمنىڭ ىشكى ءمانى - قۇران» (مەني حيكماتلاريم فارمان-سۋبحان، وقىب ۋقسان ھامما ماعنا: قۋران)- دەي كەلە، ونىڭ ءىلىمى يسلامنىڭ ىشكى ءمان-مازمۇنى بولىپ تابىلادى. ياساۋي ءىلىمىن تانۋدا ابايشا ايتقاندا: «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» كەرەك-اق. بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ دا رۋحاني دۇنيەتانىمىنا نەگىز بولىپ قالاندى. ۇلتتىڭ ار-وجدان كودەكسى ءرولىن اتقارعان ياساۋي مۇراسىنىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى قازاق حالقىنىڭ مورالدىق قاعيدالارىندا كورىنىس تاپتى. ناقتى مىسالىن ءبىز ىزگىلىككە، يماندىلىققا باعىتتالعان ادەت-عۇرىپتان، سالت-داستۇردەن، ماقال-ماتەلدەرىنەن، بي-شەشەندەردىڭ ناقىل سوزدەرىنەن جانە دە كەشەگى جىراۋلار پوەزياسىنان ايقىن بايقايمىز. قازاق جىراۋلاردىڭ دۇنيەتانىمىندا ءبىر عانا اللا بار، تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى قۇران ىلىمىمەن اۋىزدانىپ، ءياساۋيدىڭ حيكمەتتەرىن تەرەڭ مەڭگەرگەن. جىراۋلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە ءياساۋيدىڭ ەسىمى ءجيى اتالىپ وتىرادى. مىسالى، قاشاعان كۇرجۇمانۇلى:

«...اللالاعان ءپىر وتكەن،
تۋىنا جۇرتىن تۇنەتكەن.
جاريا زىكىر، تاسپيح،
مەشىتتىڭ ءىشىن گۇل ەتكەن.
حاق راسۋلدىڭ سۇننەتىن،
قوجا احمەتتىڭ مىندەتىن،
وشىرە كورمەڭ جۇرەكتەن...».

قارساقال ەرىمبەتتىڭ:

«...اۋەلى اعۋزۋ ءبيللا حاققا ءسانا

سالاۋات پايعامبارعا ايتتىم جاڭا.

ءسارۋارى سانسىز بابتىڭ قوجا احمەت،

نازار سال ەر باباما كەلسە شاما...». دەمەك، قازاقتىڭ مۇسىلماندىق دۇنيەتانىمى تۇركىلىك رۋحانياتتا سوپىلىق ءىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان ءياساۋيدىڭ ء«حال ءىلىمى»، ابايدىڭ «تولىق ادامى» جانە شاكارىمنىڭ «ار عىلىمىمەن» استارلاسىپ، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ جاتقانى انىق. قاسيەتتى قۇراننىڭ «شۇعارا» سۇرەسى، 88-89 اياتتارىندا: «ول كۇنى مال دا، بالالار دا پايدا بەرمەيدى. بىراق كىم اللاعا ناعىز جۇرەكپەن كەلسە عانا پايدا بەرەدى.» وسى اياتتارعا ساي، ء«حال ءىلىمىنىڭ» نەگىزگى ماقساتى – قوعامداعى ادامنىڭ جاندۇنيەسىن ءناپسى زىندانىنان بوساتىپ الۋ جولىن ۇيرەتۋ، ءسويتىپ ءبىر جاراتۋشىمەن قاۋىشتىرۋ. ء«حال ءىلىمدى» يسلام دىنىنەن ءبولىپ قاراۋدىڭ اسا جاڭساقتىق بولادى.

ەلىمىزدىڭ رۋحاني مۇراسىن ۇلتتىق تۇرعىدان قايتا سارالاپ،  ۇلتتىق رۋحاني مۇرانى ايقىنداۋعا كومەكتەسەتىن ۇلتتىق يدەولوگيانى جاساۋ كۇن  تارتىبىنە قويۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر. بۇگىن جاھاندىق ۇدەرىستە قازاقتىڭ بارلىق رۋحاني قۇندىلىقتارى ءبىرى باتىستىق، ءبىرى وزگە ءدىني اعىمداردىڭ (ۋاححابيلىك) قىسىمىمەن قۇنسىزداندىرۋ ءجۇرىپ جاتقاندىعى دا جاسىرىن ەمەس. كەشە كەڭەستىك رەجيم ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى جوققا شىعارسا، ال بۇگىنگى وزگە ءدىني اعىمدار قازاقتىڭ ءبىتىم-بولمىسىن تەرىستەۋدە.

كەيدە قازاق ۇلتىن جويۋعا باعىتتالعان ساياسات ءجۇرiپ جاتىر ما دەگەن وي كەلەدى. ۇلتتىن سۇيمەيتىن، اتا-اناسىن قادىرلەمەيتىن، ءتىلىن، تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن تۇبەگەيلى مانسۇق ەتەتىن، شاريعاتتى باسقاشا تۇسىندىرەتىن، سونى اينالاسىنان تالاپ ەتەتىن، ءومىر تىرشىلىككە ءولىم نەمەسە قورقىتۋ ۇكىمىمەن قارايتىن فۋنتامەنتاليست قازاق جاستارىنىڭ كۇن ساناپ كوبەيۋى ۇلت ءۇشىن وتە قاۋىپتى. ءسىز نە دەيسىز؟

باحتيار الپىسباەۆ

Abai.kz