موڭعوليانىڭ بايان-ولگي ايماعىندا جاڭبىردىڭ مولشەردەن كوپ جاۋى سالداردارىنا سەل ءجۇرىپ، 700-دەن اسا قانداسىمىز باسپاناسىز قالعان. قازىر ەلىمىزدەگى قوعامدىق بەلسەندىلەر وسى اپاتتان زارداپ شەككەن اعايىنعا قول ۇشىن سوزباققا نيەتتەنىپ، جىلۋ جيناپ جاتىر.  

كوپ تۇكىرسە، كول بولادى. باسىنا اۋىرتپالىق تۇسكەن اعايىنعا كومەك قولىن سوزعاندارعا اللا تاعالا رازى بولسىن! دەسە دە، ءبىز ەسكەرەتىن ۇلكەن ءبىر ماسەلە بار. 

سونى قىسقاشا وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىن.

موڭعوليانىڭ باتىس شەكاراسىنداعى ولگەي قالاسى – سول ەلدەگى قازاقتىڭ رۋحاني ورتالىعى. بۇل قاسيەتتى مەكەن حالقى از، اۋماعى وتە ۇلكەن موڭعول ەلىنە قاراستى 21 ايماقتىڭ ءبىرى. بايان-ولگەي ايماعىنا 13 سۋمىن، 86 باق قارايدى. حالقىنىڭ سانى 97 مىڭنان اسىپ جىعىلادى. سول 97 مىڭنىڭ 90 پايىزى ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر. 

بايان-ولگەي – قازاقشا ماعاناسى باي-ولكە، باي-بەسىك دەگەندى بىلدىرەدى. ولگەي قالاسى تاۋلاردىڭ اراسىنداعى جازىق الاڭقايدا ورىن تەپكەن. اينالاسىن قورشاعان تاۋلارعا قاراساڭىز ءداپ ءبىر بەسىككە بولەنگەن سابيدەي كۇي كەشەسىز. 1939 جىلى موڭعول ەلىنىڭ ايگىلى قولباسشىسى، مارشال ح.چويبالسان  بايان-ولگي ايماعىندا مەكەن ەتىپ جاتقان قازاقتاردىڭ اۋىلدارىن ارالاپ ءوز كوزىمەن كورگەن سوڭ: «قازاق حالقىن «باگا ياستان» - (ۇساق سۇيەكتىلەر), «حاساگ» دەپ كەمسىتۋدى توقتاتۋ كەرەك. قازاق ۇلتىنىڭ موڭعولداردان ەش ايىرماشىلىعى جوق. قازاق حالقى موڭعول مەمەلەكەتىندە ءوزىنىڭ ۇلت تىلىندە مەكتەبى، ءباسپاسوزى بار دەربەس ءبىر ايماعى بولا الادى» دەگەن ەكەن. وسى ءبىر اۋىز ءسوز قازاق ۇلتىنىڭ جەكە ءبىر ايماق بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزىپ، 70 جىلدان استام ۋاقىت الاڭسىز ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزدى. بىراق، سوڭعى جىلدارى كوزقاراس ەداۋىر وزگەرە باستاعان. 

ماسەلەن، بىرىنشىدەن، ايماقتا جوعارعى لاۋازىمدى قىزمەت اتقاراتىن قازاق ازاماتتارى ءتۇرلى جەلەۋمەن جۇمىستان بوساپ، ولاردىڭ ورنىنا «ۇرانحاي» نەمەسە «حالحا» ۇلتىنىڭ وكىلدەرى قويىلىپ كەلەدى. قازىر ايماقتاعى زاڭ ورىندارى مەن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى اتقارۋشى مەكەمەلەردىڭ تىزگىنىن ۇستاۋ قۇقىعى بىلىمىمەن-بىلىگىنە قاراي ەمەس، ۇلتتىق سيپاتىنا قاراي شەشىلۋ ءۇردىسى بايقالادى. 

ەكىنشىدەن، ايماقتاعى 40 مەكتەپتىڭ 38-ءى قازاق تىلىندە ءدارىس بەرىپ كەلگەن. قازىر بۇل مەكتەپتەردە قازاق ءتىلى ءپانى قىسقارتىلىپ، ونىڭ ورنىنا موڭعول ءتىلى وقىتىلۋدا. تەحنيكالىق پاندەردىڭ بارىنە دەرلىگى موڭعول تىلىندە وتەدى. 97 مىڭ قازاعى بار ولكەنىڭ بالالارى ءوز تىلىندە جوعارعى ءبىلىم الۋ ءۇشىن ولگەيدەگى مۇعالىمدەر دايىنداۋ كوللەدجى مەن سارسەن امانجولوۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان مەمەلەكەتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيليالىندا عانا وقۋعا مۇمكىندىگى بار.

ۇشىنشىدەن، موڭعول مەملەكەتى ولگەي قالاسىنىڭ ءدال ىرگەسىنە ارنايى اسكەري جاساق اكەلىپ، ورنالاستىرىپ جاتىر. مۇنى جەرگىلىكتى قازاقتار ۇساق ۇلتتارعا جاسالعان قىسىم دەپ باعالايدى. 

ارينە، موڭعوليانىڭ ىشكى ساياساتىنا باعا بەرۋگە حاقىمىز جوق. دەسەك تە، ولگەي قازاقتارىنا دەگەن كوزقاراستىڭ سۋىنىڭ سەبەپتەرىن ايتۋعا قۇقىمىز بار.  

ءبىرىنشى سەبەپ: قازاقستان تاۋەلسىزدىك الىپ، بار قازاقتى تاريحي وتانىنا شاقىردى. سول تۇستا موڭعولياداعى قانداستارىمىز ەلگە قاراي ۇدەرە كوشتى. وسى ۇلى كوش ەكى ەل اراسىن التىنكوپىر ەتىپ، رۋحاني، مادەني، الەۋمەتتىك قاتىناستارىمىزدىڭ دامۋىنا ىقپال ەتتى. بۇل ولگەي قازاقتارىنىڭ ساۋداعا بەيىمدەلىپ، الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ دا جاقسارۋىنا ەرەكشە ىقپال جاسادى. 

ەكىنشى سەبەپ: موڭعوليا قازاقتارىنىڭ كەيبىرى قازاقستاننان كۆوتا الىپ، قايتىپ كوشىپ كەتتى. ولار سول كۆوتانىڭ قارجىسىن اينالىمعا سالىپ، جاعدايىن تۇزەپ ۇلگەردى. 

ءۇشىنشى سەبەپ: بايانولگەي ايماعى قىتاي مەن رەسەي مەملەكەتتەرىمەن شەكارالاسادى. ياعني، بۇل ولكە ەكى ءىرى مەملەكەتكە شىعاتىن قاقپا ىسپەتتى. 

موڭعولدار وسى ءۇش بىردەي جايتتىڭ سوڭعىسىنا باسا نازار اۋدارماي وتىر. ولار الدىڭعى ەكى سەبەپتى عانا العا تارتىپ، «قازاقستان تاراپى ولگەيگە استىرتىن كومەك بەرىپ تۇرادى» دەپ كۇدىك كەلتىرەدى. ءتىپتى، "قازاقستان بايان-ولگەيدى موڭعوليا قۇرامىنان ءبولىپ الۋدى كوزدەپ وتىر" دەيتىندەرى دە بار. وسى كۇدىكتىڭ سالدارىنان قازاق ۇلتىنا دەگەن كوزقاراستارى دۇرىس بولماي تۇر. 

ەندى ءبىز، اپاتتان زارداپ شەككەن اعايىنعا جاردەمدەسەمىز دەپ سول كۇدىكتى شىندىققا اينالدىرىپ جىبەرمەيمىز بە؟ ارينە، قانداس بىزدىكى بولعانىمەن، مەملەكەت - وزگەنىكى. ولاردىڭ بۇل ماسەلەدە كوزقاراسى قانداي؟ بۇگىن جىلاعان 700 ادامنىڭ كوزجاسىن سۇرتەمىز دەپ، 90 مىڭ حالىقتى جاماناتتى جاساماساق ەتتى. اقىرى جاقسىلىق جاساعىمىز كەلەدى ەكەن، بيلىكتى دەگەنىمىزگە كوندىرىپ، بۇكىل موڭعول ەلىندەگى اعايىندى ەلگە كوشىرىپ الايىق. 

ءسىز نە دەيسىز؟

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz