وسىدان جيىرما جىل بۇرىن، الماتىنىڭ جايماشۋاق كوكتەمىندە ۇيعىردىڭ زيا سامەدي (1914-2000) اقساقالىمەن جۇزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. سەبەپشى – «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ تاپسىرماسى. كوڭىلدە – «تۋىسقان ۇلتتىڭ سەكسەندەگى قارياسى نە ايتادى ەكەن؟» دەگەن سۇراق.

ءبىز وقىعان قازپي-دە ۇيعىر ءتىلى مەن ادەبيەتى ءبولىمى بولدى. سول جەردەن قاتارلاس دوس تا، ارنالاس تا تاپتىق. سوندىقتان ول جۇرت ماعان بەيتانىس ەدى دەپ ايتا المايمىن. ونىڭ ۇستىنە ءساتى كەلىپ ۇيعىر اعايىننىڭ بىرنەشە توي-تومالاعىن تاماشالاعانىم دا بار.

ءا دەگەننەن زيا اقساقال ادەمى قارتايعان ادام كورىندى. بەرەكەلى دە قاراپايىم شاڭىراق، قاۋمالاعان نەمەرە، اينالا باسەڭ، سىپايى داۋىس – وسىنى اڭعارتتى.

اقساقال تۇرقى ۇزىن، جارقىن ءجۇزدى، ءسوزى بايىپتى، قازاقشا جاتىق سويلەيتىن جان بولىپ شىقتى. سويتە تۇرا ەپتەپ رەسميلىگى (بالكىم ەتيكەتتى ساقتاعانى) بايقالدى.

العاش ءوزىمدى جان-جاقتى تانىستىردىم. ادەبيەتكە قاتىسىمدى، «ۇيعىرتانۋ الىپپەسىن» ءسال-ءپال بىلەتىنىمدى جەتكىزدىم.

سونان سوڭ 2 ساعاتقا سوزىلعان جاقسى سۇحبات بولدى.

جازۋشىنىڭ وي-پايىمى كەشىكپەي گازەتتە جارىق كوردى (سامەدي ز. كيەلى جاركەنت ۇلىمىن // انا ءتىلى، 14.04.1994).

ماتەريالدىڭ كىرىسپەسى بىلاي دەپ باستالدى:

«قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، ەلىمىزگە كەڭىنەن تانىمال قالامگەر زيا سامەدي 80 جاسقا تولىپ وتىر.

الەمدىك مادەنيەتكە ۇلەس بولىپ قوسىلعان «مايىمحان»، «جىلدار سىرى» سەكىلدى ۇيعىر تىلىندەگى كوركەم شىعارمالاردىڭ يەسى – تۇرك تىلدەس حالىقتاردىڭ ءىرى سۋرەتكەرى دەگەن باعاعا ابدەن لايىق. ول مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، عابيدەن مۇستافين سىندى الىپتارىمىزدىڭ نازارىنا ىلىككەندە، ۋاقىت كەڭەستىك «جىلىمىقتىڭ» تۇسى ەدى. سودان بەرى ول قازاقستان حالقى مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنە قال-قادەرىنشە ۇلەس قوسىپ كەلەدى. ونىڭ قالامىنان تۋعان شىعارمالارعا نەگىزىنەن ۇيعىر ۇلتىنىڭ تاعدىر-تالايى، تاريحى ارقاۋ بولعان.

         بوداندىقتىڭ باتپانداي سالماعى باسقا-باسقا، تۇرك حالىقتارىن اياماي جانشىعانى كوپكە ءماشھۇر. بۇل جايدى كەزىندە قازاق تا باستان مولىنان وتكەردى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە قالامگەر ز.سامەديدىڭ تۋىندىلارى بىزگە جاقىن ءارى باعالى.

         «انا ءتىلى» گازەتى بۇگىن مىڭ سان وقىرماندارىنىڭ اتىنان زيا اقساقالدى مەرەيتويىمەن شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتاپ، زور دەنساۋلىق، مۇقالماس قايرات تىلەي وتىرىپ، ەل نازارىنا ول كىسىنىڭ ءبىرسىپىرا ءۇزىلىپ تۇسكەن ويلارىن ۇسىنادى...».

         العى سوزدەن كەيىن جازۋشى ءتىل، تاعدىر، تاريح تۋرالى تولعانادى. بىلاي قاراعاندا، زيا سامەدي «حات جازدىم قالام الىپ «انا تىلگە» دەگەندەي قالىپتا كورىنەدى. جاڭىلىسپاسام، ەرتەسىنە سول ءنومىردىڭ 4-5 داناسىن اقساقال ۇيىنە جەتكىزىپ بەردىم. كەلىنى مە، قىزى ما «راحمەت!» دەپ قابىل الدى...

         ىشتەي «زيا اقساقال ارقىلى مەيماندوس ۇيعىر الەمىمەن تانىستىم» دەپ ءتۇيىپ قويدىم.

         كەيىن الگى سارعايعان قاعازداعى ماڭىزدى سۇحباتتى وقىرمانعا بار كۇيىندە جەتسىن دەگەن نيەتپەن كومپيۋتەردىڭ «قارا مەسىنە» كوشىرىپ، حاتتادىم. بۇگىن، مىنە، سونى قايتا جاريالاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

* * *

         - اعا، ۋاقىت العا جىلجىعان سايىن، ۇرپاق اۋىسادى، تانىم جاڭعىرادى. بۇگىنگى جاستار ەلگە، ۇلتقا ەڭبەك سىڭىرگەن اقساقالداردى بىلمەۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان ءبىرىنشى سۇراقتى «قالامگەر زيا سامەدي قايدان، قالاي جارالدى، قايتىپ ءوسىپ-جەتىلدى؟ ونىڭ ارمان-اڭسارى نە؟» دەپ قويعىمىز كەلەدى.    

- مەن – قازاقتىڭ جاركەنت دەگەن كيەلى جەرىندە تۋىپ، ون جەتىگە شىققان جاسىمدا شىعىس تۇركىستان بارىپ، سوندا ءومىردىڭ سان قيلى وتكەلەكتەرىنەن وتكەن جانمىن.

         اللا-تاعالا ماعان جازۋ-سىزۋدى بۇيىرىپتى. اقىل توقتاتىپ: «مەن كىممىن؟ بۇل ومىرگە نە ءۇشىن كەلدىم؟ ءىس-ءتۇسسىز وتەمىن بە؟» دەگەن سۇراقتار مازالاعالى بەرى قولىما قالام ۇستاپ كەلەمىن. دۇنيەدە تۇركتەن تاراعان ۇيعىر اتتى تاعدىر-تالايى كۇردەلى، تاريحى تەرەڭ ۇلت بار. سونىڭ ءبىر پەرزەنتى بولعاندىقتان حالقىمنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن شىعارمالارىما ارقاۋ ەتتىم. تاريحى جازىلماعان تۇرك حالىقتارى ءۇشىن تاريحي كىتاپتاردىڭ دىلگىرلىگىن بەك جاقسى ءتۇيسىنىپ، ۇلتىمنىڭ قاجەتىنە جاراۋعا تىرىستىم. وسى جولدا تالاي تاۋقىمەتتى، قيلى قيىندىقتى باستان وتكەردىم.

         «كەڭەس بيلەگەن تۇركىستان» دەگەندەي، قىتاي بيلەگەن شىعىس تۇركىستاننىڭ ارقاعا ايازداي باتاتىن ۇلتتىق قۇلدىراۋى كوز الدىمدا ءوتتى. ءبىز – رۋحانياتقا حح عاسىردىڭ 30-جىلدارى كەلگەن جاستار ەدىك. دەربەستىكتى، ازاتتىقتى كىم اڭساماعان، 1934 جىلعى «جىلىمىق» كەزىندە الىستان ءبىر ءۇمىت بايقالىپ، دۇركىرەي كورىندىك. جازعانىمىزدىڭ ءبارى «ۇلت تەڭدىگى ورناسىن!»، «ۇيعىر ۇلتىنا دەربەستىك بەرىلسىن!» دەگەنگە ساياتىن. مۇنى استارلاي دا، اشىق تا ايتتىق.

         1937 جىلى كەڭەس وداعىنداعىداي قىتايدا دا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن باستالدى دا كەتتى. ءبىرىنشى بولىپ ءبىز سەكىلدى وقىعان ازاماتتار تۇتقىندالدى. سودان تابانداتقان 8 جىل اباقتىدا وتىردىم. بۇل ۋاقىتتا مەن تەك ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىممەن ءومىر ءسۇردىم. 1949 جىلى قىتايدا ۇلت-ازاتتىق توڭكەرىسى ەتەك الىپ، سونىڭ دۇمپۋىمەن تۇرمەدەن بوساپ شىقتىق. وسى جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى جاريالانعاننان كەيىن ولكەلىك ەل باسقارۋ ىسىنە تارتىلدىم. شىعىس تۇركىستان ولكەلىك مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى، وقۋ ءۋازىرىنىڭ ورىنباسارى، ادەبيەت جانە مادەنيەت وداعىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقاردىم. بۇرىندارى مازا بەرمەگەن ەلدىك تۋرالى ويلارىمدى ىسكە اسىرۋعا كىرىستىم. بىراق بۇل جولى دا دەگەنىمە جەتپەدىم. قىتايدا «ۇلتشىلدارمەن كۇرەس» دەگەن ناۋقان اشىلىپ، مەن تاعى قۋعىندالدىم.

         1961 جىلى جولىم بولىپ، قازاقستانعا وتپەگەنىمدە، تاعدىردىڭ تاعى قانداي تالكەگىنە ۇشىرارىم ءبىر قۇدايعا ايان.

         - قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىلارىن قانداي قاسيەتىڭىزبەن باۋراپ الدىڭىز؟ ولاردىڭ باتاسىن قالايشا الدىڭىز؟

- قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىلارىن قىتايدا جۇرگەننەن بىلەتىنمىن. ولاردان كوپ ۇيرەندىم. ۇستاز دەگەن ۇعىم كەڭ. مۇحتار، ءسابيت، عابيت، عابيدەن اعالار ۇستازىمداي بولدى. سابەڭمەن قىتايداعى كەزدەرىمنەن تانىس بولعانمىن. مەنىڭ قىتاي قىسپاعىنان بوسانۋىما عابەڭ مەن سابەڭ كوپ جاردەمدەستى. وسىندا كەلگەننەن كەيىن عابەڭ مەنى جازۋشىلار وداعىنا ورنالاستىردى. ارنايى ءبولىم اشىپ بەردى. كەڭ قۇلاشتى پروزامەن اينالاسۋىما مۇمكىندىك جاسادى. مۇحتار مەن عابيدەن مىنەزگە باي جاندار ەدى عوي. ولاردىڭ كىسىلىگىنە قىزىعا قارايتىنمىن. قازاق ۇلتى دەسە، كوز الدىما وسى كلاسسيك جازۋشىلار كەلەتىن. مەنى «زيا» دەپ كوتەرمەلەپ وتىراتىن. قىزمەتتە، ومىردە جولىمدى اشىپ، تالاي باتاسىن بەردى. بۇعان ەركىنسىگەم جوق، پەيىلىنە پەيىلىممەن جاۋاپ بەرەتىنمىن. كىسىنىڭ كىسىگە دەگەن سەنىمى جوعالماعانى قانداي عانيبەت!

         قازاق ادەبيەتى الىپتارىنىڭ ارۋاعى الدىندا مەن ارقاشان باسىمدى يەمىن.

         - سونىمەن قىتايدان قازاقستانعا، ونىڭ باس قالاسىنا كەلدىڭىز. ءا دەگەندە نەنى بايقاپ، نەنى بايقامادىڭىز؟

- الماتىعا كەلگەن سوڭ وسىنداعى يگى جاقسىلارمەن بىردەن-اق ارالاس-قۇرالاس بولىپ كەتتىم. ارالاسقان سوڭ، قوناققا باراسىڭ. ءوستىپ جۇرگەنىمدە مەنى ءبىر نارسە قاتتى تولعاندىردى. ول – زيالىلار پەرزەنتتەرىنىڭ انا تىلىندە ەمەس، ورىس تىلىندە سويلەۋى. شىنىمدى ايتايىن، وسىدان سەكەم الىپ قالدىم. كەڭەس وداعىنداعى ورىستاندىرۋ ساياساتىنا قارسىلىقسىز مويىن ۇسىنىپ جۇرگەن ازاماتتاردى كورگەنىمدە قاتتى وبالسىندىم. سويتسەم، بۇل مىسقالداپ كىرىپ، باتپانداپ الاتىن دەرت ەكەن. ول مەنىڭ ۇيەلمەنىمدى دە اينالىپ وتپەدى. وسى ءتىل ناۋقاسىنان قازاقستان ءالى ايىققان جوق. بىلگىر ەمشى قاشاندا تاپشى عوي. ەمشىلەرىمىز از بولىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە ەمدەلۋ ماسەلەسى بازارعا قاراعان كۇنگە تۋرا كەلىپ قالدى.

كەڭەس تۇسىندا ءبىز جالعان نارسەلەرگە كوپ بوي الدىردىق. ۇلتتىڭ جانە جەكە ادامنىڭ تاعدىرىنا جاۋاپسىز قارادىق. قالا ءوز الدىنا، دالا ءوز الدىنا ءومىر ءسۇرىپ، ساباقتاستىقتى، ءداستۇردىڭ جالعاستىعىن ۇمىتتىق. قازاق پەن شەت ۇلتتاردىڭ ىشكى جاعدايىن، دۇنيەتانىمىن ەسكەرمەگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ بەزبۇيرەكتىگى جانە سوعان ساي قالىپتاسا باستاعان جاستاردىڭ احۋالى جازۋشى رەتىندە مەنى قاتتى مازالادى.

         پەندەمىز عوي، قوعامنىڭ سان سالاسىن بىردەي بايىپتاي الدىم دەي المايمىن.

         - بۇگىنگى اقىن-جازۋشىنىڭ حال-جاعدايى قالاي؟

- الگىدە قازىر بازار زامانى دەدىك. بۇگىندە الۋەتتى كۇشى بار دەگەن قالامگەرلەر مەن ساناتكەرلەردىڭ ءبىرشاماسى وتباسىن اشتىققا ۇرىندىرماۋ ءۇشىن قالامىن قاڭتارعانداي. مەن سوندىقتان ولاردى كىنالاي المايمىن. سوندىقتان ەكونوميكا تەزىرەك تۇزەلسە، اركىم وزىنە ءتيىستى ىسپەن اينالىسسا دەپ ارماندايمىن. تۇرمىستىڭ قۇلدىراۋى بارلىق سالاعا دا زيانىن تيگىزىپ وتىر. قازىر وكىمەت ەسەبىنەن كىتاپتار از باسىلادى. اپتاسىنا 4-5 كۇن شىعۋعا ءتيىس باسىلىمدار 2-3 رەت قانا جارىق كورەدى. ايتالىق، ۇيعىر جۇرتى ساعىنا وقيتىن «ۇيعىر اۆازي» گازەتىنىڭ ءحالى وسىنداي. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، حالىققا بۇگىن ايتىلسا وڭدى بولار ءسوز ءۇش-ءتورت كۇن كەشىگىپ جەتسە، ونى كوپ نارسەدەن قۇر قالدىراتىنى ءسوزسىز عوي.

         اقىن-جازۋشى – ۇلتتىڭ كوزى مەن ءسوزى، ابىرويى مەن نامىسى. قالامگەر تۇرمىس تاۋقىمەتىمەن ەزىلىپ كەتسە، ارتىنان ەرگەن جۇرتقا نە بولادى؟ ارينە، وكىمەتكە الاقان جايۋ دا دۇرىس بولماس.

         - قازاقستان جاۋاپتى دا سالماقتى ازاتتىق دەگەن تاريحي دەڭگەيدى باستان كەشىرىپ وتىر. سىزشە ازاتتىق دەگەن نە؟

- دەربەستىك، ەگەمەندىك – ۇلى باقىت. وسىعان قولى جەتكەن قازاق-قارىنداستار قۇدايعا شۇكىرشىلىك ايتۋ كەرەك. قازىرگى ۇران دا، اڭگىمە دە ەلدى كوركەيتەتىن ەڭبەك جونىندە بولۋ قاجەت. بايقايمىن، قوعامعا ىنتا-شىنتىمەن جۇمىس ىستەيتىندەر سەلدىرەگەندەي. بۇل – بولاشاقتا ەلدى تىعىرىققا تىرەۋى مۇمكىن. دەربەستىك دەگەن ۇعىمدى، مەنىڭشە، كەيبىر تۋعاندار ءوز دارەجەسىندە تۇسىنبەي ءجۇر. وسى جولدا قازاقتىڭ تالاي بوزداقتارى قىرشىنىنان قيىلعانىن بىلسە، ونداي ازاماتتار تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن اڭعارىپ، بىلەك سىبانا ىسكە كىرىسەر ەدى.

         ۇيعىر ۇلتى دەربەستىككە قولىن ءالى جەتكىزە الماي كەلەدى. مەن شىعىس تۇركىستاندا ۇيعىرستان تەزىرەك ورناسا ەكەن دەپ قۇدايدان تىلەيمىن. الەمدە جامان ۇلت، ناشار حالىق دەگەن بولمايدى. ءبارىنىڭ دە جاقسىلىقتان ءۇمىتى بار. مەملەكەت بولۋدى ارمانداپ تالاي بوزداقتارىمىز دۇنيەدەن ءوتتى. قانشاما ازامات قىتاي بوداندىعىنا قارسى باس كوتەرىپ، سوڭعى دەمى بىتكەنشە كۇرەسىپ ءوتتى. بىراق اڭساعان تاۋەلسىزدىك ساعىمداي بۇلدىراي بەردى.

         ءبىز مەملەكەت بولۋىمىزعا جاردەمدەسەر دەپ كەڭەس ۇكىمەتىنە كوپ ءۇمىت ارتتىق. كەڭەستىڭ اسكەرى قىتاي جەرىن شولا باستاعاندا، تاقيامىزدى اسپانعا اتىپ قۋاندىق. الايدا كوممۋنيزم مۇددەسى بارىنەن دە بيىك بولىپ شىقتى. كەڭەس «يىسكەدى، بىراق تيىسپەدى» دەگەندەي قالىپ كورسەتتى.

         مەن قىتاي تاريحىن، ولاردىڭ عۇلامالارىن ءبىر كىسىدەي بىلەمىن. الەم تاريحىنان دا، داڭقتى تۇلعالار عاقلياسىنان دا حاباردارمىن. بارلىعى دا گۋمانيزم دەگەن ۇعىمدى اسقاقتاتادى، قادىرلەيدى. مەنىڭشە، ازاتتىقتىڭ باستاۋى دا، جالعاسى دا – گۋمانيزم، ادامشىلىق ءداستۇرى.

         - قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىل جانە ونىڭ بولاشاعى تۋرالى پىكىرىڭىز.

- قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلى عانا بولۋ كەرەكتىگى - اقيقات نارسە. قازاق ءتىلىنىڭ شەتقاقپاي كورۋى وسىنداعى تۇرك تىلدەرىنىڭ بارىنە وڭاي تيگەن جوق. ەندى ول كوركەيەم، ءورىسىمدى كەڭەيتەم دەپ جاتسا، ءبىز تەك «اللا جارىلقاسىن!» ايتامىز.

         ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداندى، ءتىل كوميتەتى قۇرىلدى. بۇعان قازاق قارىنداستارداي-اق قۋاندىق، بىراق كورمەيىن دەگەن كوزىم بار: بۇل باعىتتىعى ىستەر تاكتيكا مەن ستراتەگيادان كەمشىن كورىنەدى دە تۇرادى ماعان. شالالىق باسىم. باياعى پارتيانىڭ جالعان ەسەبى سەكىلدى، «پالەنباي اۋىلدا تۇگەنشە باستاۋىش ۇيىمدار قۇرىلدى» دەگەننەن قازاق تىلىنە كەلىپ-كەتەر پايدا از. دابىرايتپاي-اق اقىلمەن ءجون-جوباسىن ءتۇزىپ، ءىستىڭ ناتيجەسىن ايتسا ءجون ەمەس پە؟

         قالاي دەگەندە دە، قازاقستاندا قازاق ءتىلى كوركەيەدى. بۇعان باسقا ۇلت وكىلدەرى اتسالىسۋىمىز قاجەت. قازاق ءتىلىنىڭ باياندىلىعى – بىزدەردىڭ ءتىلىمىزدىڭ دە باياندى بولاتىنىنا كەپىلدىك بەرەدى.

         - وسى ء«ورىستىلدى» دەگەندى قالاي تۇسىندىرەسىز؟

- «ورىستىلدىلەر» دەگەن ءسوز – ءوزىمىز ويلاپ تاپقان پالە. بۇل – ساياسي ويىننىڭ «تەرمينى». مەن، مەنىڭ بالالارىم، جۇرتىم – «ورىستىلدىلەر» ەمەس، ۇيعىر. سوندىقتان ولار ءوز تىلىندە سويلەيدى. تىلىنە قاراي اجىراتساق «تۇركتىلدەس» دەۋگە بولادى.

         مەن ولجاستى كورەگەن ادام سانايمىن. ەرتەرەكتە ءوز باسىم ولجاس پەن ءتاحاۋيدىڭ ۇلتىن سۇيەتىن قاسيەتىنە ءدان ريزا بولاتىنمىن. ويلارىنا، پىكىرلەرىنە قىزىعاتىنمىن. ەندى ولجاس تۋىسقانىمىز بىزگە كۇردەلى ءارى جۇمباق كورىنەتىن يدەيانىڭ جەتەگىندە ءجۇر.

         ءبىز تاريحي رەسەيدى، ادامشىلىعى زور ورىس زيالىلارىن، قاراپايىم حالقىن سىيلايمىز. بىراق ماسەلە ساياساتپەن، زورلىقپەن بىلعانعاندا، اياعىمىزدى تارتامىز، سەسكەنەمىز. «بۇعان لەۆ تولستوي قالاي قارار ەدى؟» دەيمىز. ال، ورىسشا ءتىلى شىققان بالالارىمىز - ءوز بالالارىمىز. ولاردى وزەككە تەپپەي، جونىمەن اناسىنىڭ باۋىرىنا، مەملەكەتتىڭ قاناتىنىڭ استىنا الۋىمىز قاجەت.

         - جاڭا زاماندا زايىرلى تۇرك بىرلىگى قاجەت پە؟

- تۇرك بىرلىگى نەمەسە بىرلەستىگى دەگەننەن قاشپاۋىمىز كەرەك. قانداس حالىقتاردىڭ بۇگىنگى وداعى ەشقاشان اسكەري نەمەسە وتارشىل وداق بولمايتىنى تۇسىنىكتى. سوندىقتان مادەني، ەكونوميكالىق بايلانىستار كەرەك-اق. «پانتۇركشىلدىك» دەگەن جالا ءسوزدى ارحيۆكە وتكىزەتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى. اسىرەسە، تىلدىك-مادەني قارىم-قاتىناس اسا دىلگىر. بىرىمىزدە جوقتى بىرىمىزدەن الىپ، ءتىلىمىزدى بايىتساق، ەش سوكەتتىگى جوق. جاقىندا تۇركيادا قاراستىرىلعان ء«الىپبي بىرلىگى» دەگەن ماسەلەنى مەن تۇبەگەيلى قولدايمىن. ءالفاۆيتتىڭ ومىردە الار ورنى ەرەكشە. ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى وقىساق، ورەمىز دە، ءومىرىمىز دە كەڭەيەدى.

قاراپ تۇرساڭىز ءبىر اتا-انادان الا دا تۋادى، قۇلا دا تۋادى. بىراق ولار ءبىر-بىرىنە كەرەك، ءبىر-ءبىرىن ىزدەيدى. قايعىرسا – كوڭىل ايتادى، قۋانسا – جاقسىلىعىن بولىسەدى. تۇركتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنان حاباردارمىز: بىزدە قانشاما اقىل-وي كەنى، رۋحاني بايلىق بار. مۇنىڭ جەمىسىن نەگە بۇگىنگى ۇرپاق كورمەۋى كەرەك؟ جوق، مولىنان كورۋى قاجەت.

         - ءداستۇردىڭ ءبىر ۇستىنى – ءدىن. ونى جاڭا زاماندا قالاي ۇعىنىقتى، ورنىقتى ەتە الامىز؟

- ءدىنسىز مەملەكەت بولماق ەمەس. الەمدەگى بارلىق دىندەر دە قۇنتتاۋعا، قاسيەتتەۋگە تۇرارلىق. ءبىزدىڭ مۇسىلمان ءدىنىمىزدى دە ۇلىقتاۋ جاراسادى. ءدىننىڭ نەگىزىندە ىزگىلىك، كىسىلىك، يماندىلىق جاتىر. بىراق جاڭا زاماندا دامىعان، وركەندەگەن، عىلىم، ونەردى قادىر تۇتاتىن يسلامعا عانا ورىن بار. ال فاناتيزمگە، دۇمشەلىككە ورىن جوق. ءادىلىن ايتايىق، وكىنىشكە قاراي، سوڭعىسى دا قازاقستانعا كىرىپ كەتتى. ءتىپتى بەلەڭ الىپ بارا جاتقانى دا بايقالادى. بۇل – باسپاسوزدە كوتەرىلۋى ءتيىس ماسەلە.

         مەن مەشىتتەردى ۇلتقا، ناسىلگە بولۋگە قارسىمىن. قازاقستان – ورتاق ءۇيىمىز، بەرەكەلى وتانىمىز. بىزدە رۋحاني، ءدىني نازىك ماسەلەلەردە مەملەكەتتىك مۇددە بارىنەن جوعارى تۇرۋى ءتيىس.

         - وتارشىلدىق زاردابى، سالدارى دەگەندى قالاي پايىمدايسىز؟

- وتارشىلدىق – ادامزات تاريحىنىڭ قارالى بەتى. ول - تويىمسىزدىقپەن، زورلىقپەن بايلانىستى نارسە. وتارشىل ەلدىڭ پسيحولوگياسى دەگەن - كۇردەلى ۇعىم. قازاق رەسەي تاراپىنان جۇرگىزىلگەن وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قانداي بولعانىن جاقسى بىلسە، ءبىز قىتايدىڭ قايتىپ بودان ەتەتىنىن جەتىك بىلەمىز.

         قازىر قىتاي يەلەنىپ وتىرعان جەردىڭ 40 پروتسەنتى وزىنىكى دە، 60 پروتسەنتى از ۇلتتاردىكى ەكەنىن بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلمەيدى. بۇگىندە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا رەسمي 96 پروتسەنت قىتاي،  4 پروتسەنت قانا وزگە ۇلت وكىلدەرى تۇرادى.

قىتايدا «كۋلي» دەگەن ءسوز بار. ول – اۋىز (كۋ), ءىشى (لي) دەگەن ءسوز. بۇلاردىڭ جەرى سول – كۋلي عانا. ياعني، 5 مىڭ شاقىرىمعا سوزىلعان قىتاي قابىرعاسىنىڭ ءىشى وسىلاي اتالادى. مۇنى (بيىكتىگى - 9 مەتر، ەنى - 7 مەتر) كەزىندە كوشپەلى حالىقتان قورقىپ سوقتىرعانى تاريحتان بەلگىلى.

وتارشىلدىقتىڭ زاردابىن ونى تارتقان ۇلت بىلەدى. ولار مىقتى بولسا، تاستاي بىرىگىپ امان قالادى; ءالسىز بولسا، قۇردىمعا كەتەدى. جويىلادى. سالدارى وتە جامان. ۇلتتىڭ اتى عانا قالادى، مازمۇنى اۋاعا جۇتىلعان بۋداي بولادى.

- ۇيعىر حالقىنىڭ ىشكى بىرلىگى، تۋىسقانشىلىعى قالاي؟ وسىندا جەر داۋلاپ جۇرگەن، وزىنشە «تاريحتى قوپارىپ جۇرگەن» قانداستارىڭىزعا قانداي باعا بەرەسىز؟ حاتشى يۋسۋپوۆتىڭ تاريحي ورىن قالاي باعالايسىز؟

- ۇيعىردىڭ ىنتىماقتىعى قارىنداس-حالىق قازاقتىكى سەكىلدى. جاي كۇندە بولىنەدى، قاۋىپ-قاتەر كەلسە، ءبارى ورە تۇرەگەلەدى. ءبىز سورىمىزعا قاراي، شۇرشىتپەن قاتار قونىستانىپپىز. مىڭعا جالعىز نە قايرات كورسەتەدى؟

باسپاسوزدە وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قايسىبىر قانداسىم «جەتىسۋ – ۇيعىردىڭ جەرى» دەپ بۇيرەكتەن سيراق شىعارا باستادى. نە دەگەن تاريحتى بىلمەۋشىلىك، توپاستىق دەسەڭىزشى؟

مەن ول «تاريحشىلاردى» سىرتتاي عانا بىلەمىن. ولار دا ءبىلىم دە، سانا دا جوق. جالپى مۇندايلارعا نازار اۋدارماۋ كەرەك. ولار مىقتى بولسا شىعىس تۇركىستان ءۇشىن كۇرەسسىن.

قازاقتىڭ ء«بىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى شىرىتەدى» دەگەن ماقالىنىڭ ۇيعىرشا «بير بەكارچي ميڭني بەكار قيلۋر» دەگەن ادەمى نۇسقاسى بار. «جەر داۋلاۋشىلار» - سونىڭ كەرى. وزدەرى ىزدەنبەي دولبارمەن سويلەيدى، شىن تاريحتى تەرەڭىنەن وقىمايدى، تۇسىنبەيدى.

جەتىسۋ – قازاقتىڭ جەرى. ءبىز ونىڭ سۋىن ءىشىپ، جەرىن ەمگەنىمىزگە قۇدايعا شۇكىرشىلىك ايتۋىمىز كەرەك.

پارتيا حاتشىسى يسمايل يۋسۋپوۆتى مەن جاقسى بىلمەيمىن. ءبىر-ەكى رەت قانا كورگەنىم بار. ءبىز وعان «ۇيعىر تىلىندە جۋرنال اشايىق» دەگەن ۇسىنىسپەن بارعانىمىزدا، ول ات-تونىن الا قاشقان. ء«پارۆاز» جۋرنالىن اشۋعا كەيىن دىنمۇحامەد قوناەۆ جاردەمدەستى.

كەڭەس تۇسىندا تالاي قايراتكەر ەل باسقاردى. حالىقشىلدارى دا بولدى، جالاڭ پارتياشىلدارى دا بولدى. ارينە، ولاردىڭ تاريحتاعى ورنىن ۇرپاعى ۇزىلمەيتىن حالىق انىقتاپ وتىر.

- ۇيعىرتانۋ عىلىمى دەگەن بار. سىزدىڭشە، ول قالاي دامۋى كەرەك؟

- ۇيعىرتانۋ عىلىمى دەگەندە، تاعى دا ەكى ەلدەگى جاعدايدى سالىستىرا ايتۋعا تۋرا كەلەدى. قىتايدا ۇيعىرتانۋ ينستيتۋتى بار. عالىمدار دا جەتكىلىكتى. بىراق وكىمەت تاراپىنان قىسىم كورسەتىلەتىندىكتەن، ول كوپ نارسەنى تۇبىرلەپ زەرتتەي المايدى. ايتالىق، شىعىس تۇركىستاندا تۇرعىن الماس اتتى تاريحشى بولدى. ءبىلىمدى، زەردەلى ەدى. كوپ ەڭبەك جازدى. مادەنيەت توڭكەرىسى جىلدارى سونىڭ ءبارى ورتەلدى. قازاق اعايىندار ايتقانداي، «ەڭبەگى ەش بولدى». ارتىندا اڭىز عانا قالدى.

تمد-نىڭ بىرنەشە رەسپۋبليكاسىندا ۇيعىر تۇرعانىمەن، ۇيعىرتانۋ ينستيتۋتى جالعىز قازاقستاندا عانا بار. ول ءالى جاس. عالىمدارى دا از. الايدا تالابى قۋانتادى. جالپى بەلگىلى ۇلتتىڭ تاريحىن زەرتتەۋ ءۇشىن قارجى-قاراجات ءبىر بولەك، سول ۇلتتىڭ ۇلكەن ىنتاسى، ەرىك-جىگەرى كەرەك. كەز كەلگەن سالانى دامىتۋ ءۇشىن بىلىكتى مامان قاجەت. سودان سوڭ ءوز باسىم ۇلتتىق توماعا-تۇيىقتىقتى ناداندىق دەپ ەسەپتەيمىن.

- اعا، ۇلت ءپالساپاسى ماقال-ماتەلىندە جيناقتالادى عوي. ۇيعىر حالقىنىڭ ناقىل سوزدەرى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- جالپى تۇرك دۇنيەسىنىڭ ناقىل سوزدەرى ياكي اتا سوزدەرى ءبىر بۇلاقتان شىعىپ جاتادى. ءوز باسىم قازاقتىڭ ءبىر ماقالىن ەستىسەم بولدى، ۇيعىردىڭ ءدال سونداي ماقالىن ويىمدا جاڭعىرتامىن. مىسالى، قازاق اعايىندار ءجيى ايتاتىن «اس يەسىمەن ءتاتتى، تاباعىمەن ءساندى» ناقىلى ۇيعىردا بۇرىننان «اش يگيسي ءبيلان تاتليق» تۇرىندە كەزدەسەدى.

«ات اينالىپ قازىعىن تابار،  سۋ اينالىپ جازىعىن تابار» دەلىنگەن قازاق ماقالىنىڭ ۇيعىرشا «ات اينالىپ – اقىرىن، ءمۇساپىر (جولاۋشى) اينالىپ جۇرتىن تابادى» ەرەكشە نۇسقاسى بار. وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ ورتاق ءپالساپامىزدى، ورتاق تەگىمىزدى، بىرلىكتەگى تانىمىمىزدى كورسەتەدى.

ءبىز - ەجەلدەن كورشى، اعايىن ەلمىز. جەتىسۋعا قونىس اۋدارعان ۇيعىرلار سول باۋىرلاستىقتى جاڭاشا دامىتتى. قورادا قوي ارالاستى، ەگىن دالاسىندا جەمىس-جيدەك اۋىستى. ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ قولىمىزدان ءدام تاتتىق. بۇل – بەرەكەنىڭ، سىيلاستىقتىڭ بەلگىسى. عالىمدار، اقىن-جازۋشىلار وسىنى تەرەڭىنەن قاراۋ كەرەك. جاقسى اۋدارماشىلار تاربيەلەۋىمىز كەرەك. مەن تۇرك اراسىنداعى كوركەم دۇنيەلەردىڭ ءبىر-بىرىنە جەتۋىن اۋدارما دەگەننەن گورى «لايىقتى جەتكىزۋ»، «قاتار بالاما» دەر ەدىم.

باياعىدا سابەڭ مەن عابەڭدەر «كەل، اينالايىن زياجان!» دەپ، الىپ قۇشاقتارىنا قىسقاندا، قازاق پەيىلى مەن ءسوزىنىڭ كەڭدىگىن، قۇلاشىن سەزىنۋشى ەدىم. ولار قازاق دەگەن حالىقتان وقىپ ءوستى، ەندەشە مەنىڭ قانداستارىم دا مەن سەزىنگەن كەڭدىكتى ۇعىنا بەرسە دەپ تىلەيمىن.

- جازۋشى ادام جازباي تۇرا المايدى. كەلەشەكتە وقىرماندارىڭىزدى نەندەي شىعارمالارىڭىزبەن قۋانتپاقسىز؟

- قازىر قارتايدىق. كەلەشەكتەن گورى وتكەندى كوپ ويلايمىز. سوعان باعا بەرگىمىز كەلەدى. جاستاردىڭ الدىندا ۇياتقا قالماۋ، جاقسى قارتايۋ ماڭىزدى دەپ سانايمىن. «وسىنى جازۋ كەرەك» دەگەن جوسپارلارىم كوپ. ۇيعىر حالقىنىڭ تاريحى تۋرالى ءبىر رومانىمدى اياقتاپ، باسپاعا تاپسىردىم. ەندى ەستەلىك جازۋعا كىرىستىم. بىلگەنىمدى، كورگەنىمدى، تۇيگەنىمدى قاعازعا ءتۇسىرىپ كەتسەم دەيمىن.  

Abai.kz