جەرگە بايلانىستى جاريالانعان موراتورياداعى نەگىزگى ماسەلە، – ول 1,7 ملن گا جەردى شەتەلگە (قىتايعا), نە شەتەلدىك ۇلەسى بار كومپانيالارعا 25 جىلعا جالعا بەرۋ تۋرالى 2015 جىلى قاراشادا جەر كودەكسىنە ەنگەن وزگەرىس. جەر كوميسسيانىڭ وبلىستارداعى وتىرىستارىندا وسىعان بايلانىستى سۇراقتار مەن تالاپتار، جالپى قارالاتىن ماسەلەلەردىڭ 80 پايىزدان استامىن قۇراعانمەن، ول قوعامدى ەكىگە ءبولىپ، بىرجاقتى كەلىسىم تاپپاي كەلەدى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى جاسالعان زەرتتەۋلەر مەن حالىقارالىق تاجىريبەگە سۇيەنسەك، تومەندەگىدەي قورىتىندى جاساۋعا بولادى:

1). جالعا بەرىلەتىن جەردە نەگىزىنەن (80% دەيىن) شەتەلدىك ماماندار مەن جۇمىسشىلار جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ، قازاقستان ازاماتتارىن جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتۋدەگى ۇلەسى وتە تومەن (20-25% دەڭگەيىندە) جانە مۇنايگاز ت.ب. سالالارداعى تاجىريبە كورسەتكەندەي ول جەردە ىستەيتىن، شەتەلدىڭ ازاماتتارمەن كۆاليفيكاتسياسى بىردەي ءبىزدىڭ مامانداردىڭ تابىستارى 5-8 ەسە تومەن ياعني بۇل جەردە اشىق دەسكريميناتسيانى كورەمىز.

2). جەردى جالعا بەرۋ، - ول ءوزىمىزدىڭ ازاماتتاردىڭ ا/ش دامىتۋعا تىكەلەي ارالاسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى جانە وتاندىق اگروبيزنەستى دامىتپايدى. ول اۋىلدىق جەردەگى 40%-دان استام جۇمىسسىزدىق پەن باسپاناسىز جۇرگەن 50-55% جاستاردىڭ  ماسەلەسىن شەشپەيدى. ونى شەتەلدىك كومپانيالارعا بەرگەن مۇنايگاز سالاسىنداعى وتاندىق (ۇلتتىق جانە جەكە) كومپانيالاردىڭ ۇلەسىنىڭ 18%-دان اسپاۋىنان كورەمىز. جالپى ەلدەگى شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ ەشقايسىسى ىستەپ جاتقان جەرلەرىندە الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە (بالا-باقشا، مەكتەپ، اۋرۋحانا سالۋ ت.ب.) ارالاسقان ەمەس;

3). «ينۆەستيتسيا مەن جاڭا تەحنولوگيا تارتۋ ءۇشىن جەردى جالعا بەرۋ كەرەك» دەيتىندەردىڭ ۋاجدەرى نەگىزسىز. سەبەبى، سوڭعى 25 جىلدا قازاقستان جەردى جالعا بەرمەي-اق، «دجون-دير»، «كەيس»، «كلاسس» ت.ب. الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى كومپانيالاردىڭ ا/ش تەحنيكالارىن الۋدا تمد ەلدەرىنىڭ الدىندا;

4). سوڭعى 25 جىلدا ا/ش-نىڭ ەلدىڭ ءجىو-ىندەگى ۇلەسىنىڭ 41%–عا ءتۇسىپ كەتۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى، ول رف مەن بەلورۋسسياعا قاراعاندا وسى ۋاقىتقا دەيىن مەملەكەتتەن ا/ش بولىنەتىن قارجىنىڭ 10-16 ەسە تومەن بولۋىندا. ا/ش مەملەكەتتىك باعدارلاما ارقىلى جانە ونىڭ قولداۋىمەن داميدى. ال، ونى دامىتۋداعى شەتەلدىك ينۆەستيتسيانىڭ (قارىزدىڭ) ۇلەسى بەلگىلى ءبىر كەزدە نەبارى 15-20% بولۋى مۇمكىن. بىراق، ونىڭ وسى سالانى نەمەسە ەلدىڭ ەكونوميكاسىن تۇبىندە بانكروتقا كەتىرىپ، ول ەلدى ينۆەستورعا تاۋەلدى ەتۋ قاۋپى جوعارى. ونى تۇسىنگەن اۆستراليا قىتايعا ملن گەكتارداي قۇمايت جەرىن جالعا بەرۋدەن باس تارتتى;

5). رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىندا قحر كومپانيالارى مەن شارۋالارى جالعا العان جەرلەر 5-10 جىلدان كەيىن پايدالانۋعا جارامسىز بولىپ، سول جەردىڭ حالقى جەمىس پەن كوكونىستى سىرتتان اكەلەدى. ول، جەردى شەتەلگە جالعا بەرۋدىڭ ەكولوگيالىق تۇرعىدان زياندى، ەكونوميكالىق ءتيىمسىز ەكەنىن كورسەتەدى;

6). جالپى، تاريحتا ءبىر دە ءبىر ەل جەرىن شەتەلگە قىسقا، نە ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرىپ ا/ش، نە ەكونوميكاسىن دامىتتى دەگەن بولماعان. ول نونسەنس!

7). كەرىسىنشە، قازاق وتكەن عاسىردا رف، قحر جانە وزبەكستانعا كەتكەن 100 ملن گەكتارداي جەرىنەن ايىرىلىپ وتىر. سوندىقتان، ول ەشكىمگە جەر قارىز ەمەس، كورشىلەرى وعان جەر قارىز.

جەرىنىڭ ءبىراز بولىگىن يزرايلعا بەرگەن پالەستينا تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرسا، ۆەتنام قىتايعا بەلگىلى ۋاقىتقا جالعا بەرگەن جەرىن كەرى قايتارا الماي وتىر. تاجىكستان دا تەرريتورياسىنىڭ 5/2 بولىگىن قۇرايتىن باداحشان وبلىسىنان ايىرىلۋدىڭ الدىندا تۇر...;

8). 1994 جىلى قازاقستاننىڭ 10 ملن گەكتارداي جەرىن رەسەي اسكەري پوليگون رەتىندە 80 جىلعا جالعا الدى. ول پوليگونداردىڭ ايماعىندا ونكولوگيالىق اۋىرۋلاردىڭ دەڭگەيى ورتاشاستاتيستيكالىق دەڭگەيدەن 10-12 ەسە، انا مەن بالا ءولىمى 2-3 ەسە جوعارى. قازاقستاننىڭ ىشىندە رەسەيدىڭ پوليگوندارى مەن اسكەرىنىڭ بولۋى –ول اننەكسيانىڭ ءبىر ءتۇرى. ەلدەگى قوعامدىق ۇيىمدار مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ الدىندا رەسەيدىڭ قازاقستانداعى اسكەري پوليگونىن جاۋىپ، ونداعى اسكەردى ەلدەن شىعارۋ ماسەلەسىن قويدى;

9). بايقوڭىر عارىش ايلاعىن رەسەيگە 50 جىلعا جالعا بەرۋدەن دە قازاقستان ەكولوگياسى ورنى تولماس زارداپ شەگۋدە. سوڭعى جىلدارى 7 رەت جارىلعان پروتون زىمىرانىنىڭ ءاربىر جارىلىسىنىڭ زالالى ءبىر اتوم بومباسىنىڭ جارىلىسىنا تەڭ.

10). وسى كوكتەمدەگى بولعان 7-8 قالادا ميتينگىلەردىڭ سەبەبى، ول جەردى 25 جىلعا شەتەلگە (قىتايعا) جالعا بەرۋگە قارسى نارازىلىقتان تۋىنداعان ەدى. قوعامدا، ونى ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە تىكەلەي تونەتىن قاۋىپ دەپ ءتۇسىندى جانە ول كۇدىك ءالى كۇنگە سەيىلگەن جوق. جەر مەملەكەتتىڭ نەگىزى بولعاندىقتان، قانداي تۇردە دە بولسا كورشىگە جەر بەرۋ – ول بولاشاقتاعى ءبىر شيەلەنسىتىڭ باسى. سوندىقتان، قوعامدا جەردى شەتەلگە جالعا بەرۋدى مەملەكەتكە ىستەلىپ وتىرعان ساتقىندىق دەپ قاراۋدا.

ال، قازاقستان ستراتەگيالىق كورشىلەرىمەن ماڭگى تاتۋلىقتا بولعىسى كەلسە، وندا بارلىق ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني بايلانىستاردى ءوزىنىڭ جەر تۇتاستىعىنا نۇسقان كەلتىرمەيتىن تۇرعىدان جۇرگىزۋى كەرەك. بۇل مەملەكەت تۇتاستىعىنىڭ كونە زاماننان كەلە جاتقان قاعيداسى. ەگەر ءبىز وسى ۇستانىمعا بەرىك بولساق، وندا تۇركى قاعاناتى كەزىنەن كەلە جاتقان «ماڭگى ەل» يدەياسىن ىسكە اسىرامىز!

جانۇزاق اكىم، جەر كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى  

Abai.kz