عۇلاما جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامان» كىتابىنىڭ باس قاھارماندارى، 1916 جىلعى قارقارا كوتەرىلىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى – جامەڭكە مامبەتۇلىنىڭ ءبىز بىلە بەرمەيتىن قىرى كوپ. جازۋشى جامەڭكەنىڭ كوتەرىلىسكە قاتىستى جاعدايىن بەرە وتىرىپ، بار بولمىسىن ونىڭ اينالاسىنداعى ادامدار ارقىلى جەتكىزگەن. شىعارما ارقاۋى  جامەڭكە مەن ۇزاق ارقىلى دامىپ وتىرسا، ولار ءبىر-ءبىرىن قاشاندا تولىقتىرىپ، ەلدىڭ ەرتەڭى مەن بۇگىنىن ويلاعان باسشىلار ەسەبىندە باياندالادى. ەل ىشىندەگى تاتۋلىق پەن بىرلىكتى ساقتاۋعا بارىن سالىپ، پاتشا وكىمەتىنە قارسى شىققان كۇرەسكەرلەر رەتىندە باياندالادى. ەكەۋى دە البان، سۋان، قىرعىزعا بەلگىلى تۇلعا بولعاندىعىن كورسەتەدى. ونى ءبىز ەل ىشىندەگى كونەكوز قاريالاردىڭ اڭگىمەلەردەن انىق بايقايمىز.

جامەڭكەنىڭ ەلگە تانىلىپ، بيلىككە ارالاسقانىنا قاشاعان بي اۋەلۇلىنىڭ دا ىقپالى بولعان ەكەن. جانە دە بەلگىلى بيدەن كوپ نارسە ۇيرەنگەن. قاشاعان 1847 جىلى البان رۋىنا بي بولىپ سايلانىپ، كەلەسى جىلى التىنەمەل جايلاۋىندا وتىرعان جەتىسۋ ولكەسىنىڭ بيلەۋشىسى تەزەك تورەدەن قازاق ءبيى دەگەن بەلگىسىن العان. تەزەكتىڭ ون ەكى ءبيىنىڭ ءبىرى اتانعان قاشاعان ەلۋ جىلداي بيلىكتە بولىپ، وزىنەن كەيىنگى تالاي جاستاردى تاربيەلەپ، داۋ-جانجالدى قالاي شەشۋدى ۇيرەتىپ، اقىل كەڭەستەرىن بەرىپتى. سول تاربيەنى كورگەن جامەڭكە قازاق پەن قىرعىز اراسىنداعى داۋلى ماسەلەلەرگە دە قاتىسادى. سونداي ءبىر باسقوسۋدا «جامەڭكە قاشاعان بيدەن سۇراپتى» دەگەن اڭگىمە ەل اراسىندا بار. «قاشەكە كوپ تىڭداپ، از سوي­لەيتىن بولدىڭىز. بۇل قالاي؟» دەپتى. سوندا قاشاعان: ء«بىز بولساق تاۋدان ءتۇسىپ كەلەمىز، سەندەر بولساڭدار تاۋدىڭ باسىنا شىعىپ باراسىڭدار. كەزىندە جاعىم تالعانشا سويلەدىم، اياعىم تالعانشا ءجۇردىم. ەندى ءسوز دە، جول دا سەندەردىكى. جاستاردىڭ جۇمىسىنا نە جاستىڭ جايساڭى، نە كارىنىڭ سايتانى ارالاسادى. ەندى مەنىكى –  تىڭداۋ، سەندەردىكى – سويلەۋ» دەپ جاۋابىن بەرىپتى.

جامەڭكە مامبەتۇلى 1838 جىلى جاركەنت ۋەزىندە دۇنيەگە كەلگەن. ەرەكشە قابىلەتىمەن تانىلىپ، 18 جاسىنان بيلىككە ارالاسىپتى. 19 جاسىندا قارقارادا الباننىڭ يگى جاقسىلارى تەزەك تورەمەن كەزدەسكەندە جامەڭكەنى كورگەن تورە: «شىركىن-اي، مويىن ومىرتقالارى ادامزاتتا سيرەك كەزدەسۋى، الدىنان ات شاپتىرماس ەكەن» دەپ، باعا بەرۋى دە تەگىن ەمەس. سول جىلداردان باستاپ، 27 جىل جامەڭكە يۆانوۆ بولىسىنىڭ بەدەلدى عانا ەمەس، ىستىقكولدى مەكەندەگەن قىرعىزدارعا دا تانىمال ءبيى بولىپتى.

سوزگە شەشەن، تىلمارلىعىمەن داۋعا دا ءادىل تورەلىگىن ايتقان كىسى. كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، جامەڭكە ورتا بويلى، ەر مىنەزدى، كەۋدەسى ءتىپ-تىك، قارا تورى، شوقشا ساقالدى، سۇيىقتاۋ مۇرتى بار، داۋىسى جىڭىشكەلەۋ، ورتا ەتتى، سوپاق باستى قاريا رەتىندە كوپتىڭ ەسىندە قالعان. 1909 جىلدارى نارىنقولدا قازاق بالالارى ءۇشىن قازاق-ورىس مەكتەبىن اشۋعا دا ۇلەس قوسقاندىعى تۋرالى اڭگىمە ايتىلادى.

1916 جىلعى پاتشا وكىمەتىنىڭ 26 ماۋسىمىنداعى جارلىعىنا بايلانىستى تۋىنداعان ەل باسىنداعى قيىندىقتى ۇزاق پەن جامەڭكەنىڭ بىرلەسىپ شەشكەن بايلامدارى ارقىلى ءبىر اۋىز شەشىمگە كەلگەن. بۇكىل البان ەلى «جامەڭكە مەن ۇزاق نە دەيدى؟» – دەپ جاۋاپ كۇتكەن. ونى ءبىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كىتابىنان تابامىز.

«1916 جىلى پاتشا جارلىعىنا قارسى شىعىپ، ونى ورىنداۋدان باس تارتقانى ءۇشىن جانە قارقارا جارمەڭكەسىندە كوتەرىلىس ۇيىمداستىردى»، – دەگەن ايىپ تاعىلىپ، ۋەزدىك اكىمشىلىكتىڭ تاراپىنان الباننىڭ يگى جاقسىلارى 16 ادامدى تۇتقىندايدى. كوپ كەشىكپەي 10 قارۋلى اسكەرمەن قاراقول اباقتىسىنا جەتكىزگەن. قامالعانداردىڭ ىشىندە «كوتەرىلىستىڭ باسشىلارى» دەپ، ۇزاق پەن جامەڭكە جانە اۋباكىردەن جاۋاپ الادى. ولار ايتقانىنان قايتپاي، وزدە­رىنىڭ پىكىرلەرىنەن تايمايدى. وسىدان كەيىن كوپ كەشىكپەي اباقتى جەندەتتەرى جامەڭكە اقساقالعا ادەيى قاستاندىق ۇيىمداستىرادى. اباقتىداعى جاسى سەكسەنگە تايانعان جامەڭكەگە ۋ بەرىپ، «اجالىمەن ءولدى» دەگەن سىلتاۋ ايتقان. «جامەڭكەنىڭ سۇيەگى جاقىن تۋىسقاندارى بەرىلمەسىن» دەگەن بۇيرىق تا بولىپ، ونىڭ سۇيەگى مۇسىلمان زيراتىنا جاسىرىن كومىلىپتى.

– ءبىزدىڭ جاقىن تۋىسىمىز دينامجان ءداۋىتوۆ دەگەن اعامىز 1990 جىلدارى اتامىز جامەڭكە بي تۋرالى دەرەك جيناماق نيەتىندە قاراقول قالاسىنا بارعان ەدى. اعامىزدىڭ ايتۋىنشا جامەڭكە اتامىز سول جەردەگى نوعاي زيراتىنا جەرلەنگەن، باسىنا ساماۋىرىنداي اق تاس قويىلعان دەگەن ءسوزدى ەستىپ، قالىڭ زيراتتى ارالاپ ىزدەپتى. بىراق اتامىزدىڭ زيراتىن تابا الماپتى. سەبەبى اينالاسىن قالىڭ زيرات باسقان. تاستى بىرەۋلەر كەرەگىنە الىپ، نە بولماسا قالىڭ ءشوپتىڭ استىندا قالعان با دەپ كەلدى. انىعىندا اتامىز سول نوعاي بەيتىنە جەرلەنگەنى راس.

1991 جىلى مەن الماتىداعى مۇعالىمدەر ءبىلىم جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىندا تىڭداۋشى بولىپ جۇرگەنىمدە، بەلگىلى زەرتتەۋشى، جازۋشى تۇرسىن جۇرتباەۆ بىزدەرگە ءدارىس وقىدى. مەن ول كىسىمەن كەزدەسىپ، 1916 جىلعى قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسىنىڭ ءبىرى بولعان جامەڭكەنىڭ ۇرپاعى ەكەنىمدى ايتىپ، اتام جايلى سۇراعان ەدىم. جۇرتباەۆ ءوزىنىڭ قارقاراداعى الباندار كوتەرىلىسى تۋرالى زەرتتەۋ جۇمىسىندا كگب-نىڭ رۇقساتىمەن قاراقول اباقتىسىنداعى ماتەريالدارمەن تانىسقانىندا اتام جامەڭكە تۋرالى كەيبىر دەرەكتەردى كورسەتكەن ەدى. وندا اتامنىڭ تامىزدىڭ 10, كەيدە 9-ى، ال كەيدە 8-ءى ءولدى دەگەن دەرەكتىڭ شىندىققا جاناسپايتىنىن كوردىم. جۇرتباەۆتىڭ قولىنداعى دەرەكتە دارىگەر لەۆين جامەڭكە مامبەتوۆتىڭ قاي كۇنى ولگەندىگى تۋرالى ساراپتامالىق انىقتاما بەرىپتى. انىقتامالىق ساراپتاما كادىمگى كيريليتسا ارىپىمەن ورىسشا جازىلعان. جازۋى مارجانداي. وندا اتام «كارىلىكتەن 7 تامىزدا قايتىس بولعان» دەپ جازىلىپتى. ال شىن مانىندە اتام اباقتىدا 6-تامىز كۇنى كەشكى تاماققا قوسىپ بەرگەن ۋدان ۋلانىپ، 7-ءى كۇنى قايتىس بولعان.

بۇل تۋرالى دارىگەر ەشنارسە جازباپتى، -دەيدى الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانى قاقپاق اۋىلىنداعى جامەڭكە مامبەتۇلى اتىنداعى ورتا مەكتەپتە 40 جىل قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرگەن ۇستاز، جامەڭكەنىڭ شوبەرەسى مونقاي قۇدايبەرگەنۇلى.

– جامەڭكە مەن ۇزاق ەكەۋى قاتتى سىيلاسقان جاندار. البان اراسىندا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇراتىن جاقتارى باسىم. بيلىكتە دە بىرگە ءجۇرىپ، ەل ىشىندەگى داۋ-جانجالدى بىرگە شەشكەن. كەيبىر باسقوسۋلاردا ەكەۋى رەنجىسىپ تە، كەيدە وكپەلەسىپ تە قالعان دەسەدى ەل. الايدا ءبىرىن-ءبىرى كەشىرە ءبىلىپ، جاقسى سىيلاسقان. ونى ءبىز ۇلكەن كىسىلەردىڭ اڭگىمەسىنەن ەستىپ وستىك، دەيدى سارىباستاۋلىق 92 جاستاعى كونەكوز قاريا راحمان توكەباەۆ.

– ءبىر وتىرىس جيىندا جامەڭكە مەن ۇزاق قاتتى رەنجىسىپ قالىپتى. ۇزاقتىڭ اشۋلانعانى سونشالىق، وتىرعان ورىنىنان قارعىپ تۇرىپ، «اتاڭا نالەت، باسىڭدى كەسىپ الايىن با؟ ايت-بوزىمعا ءبىر سەركەشكە قۇنىڭ كەلمەيدى» دەپ ايتىپتى. ول كەزدە ۇزاق داۋلەتتى بولسا كەرەك. ءبىر ادامنىڭ قۇنى ءجۇز جىلقى كورىنەدى. شاتاق شىققاننان كەيىن جيىن تارقاپ كەتكەن. ەرتەسىندە ەل قايتا جينالىپ، جيىندارىن جالعاستىرىپتى. ءسىرا، جامەڭكە دۇرىس سويلەمەدى مە، جوق باسقا اڭگىمە بولدى ما ول جاعى بەلگىسىز. جيىنعا جامەڭكە كەلمەپتى. جاعدايدىڭ ءبارىن ۇققان جامەڭكەنىڭ بايبىشەسى اقىلدى ادام ەكەن. ۇزاقتىڭ الدىنا كەلىپ، «باتىر، اعاڭ جەتپىستەن اسقاندا ءبىر اعاتتىق كەتكەن بولار، كەشىر. سوزدەن جاڭىلعان بولار. ەكەۋىڭنىڭ رەنجىسكەندەرىڭ بولماس» دەگەندە، ۇزاق: «اتتەگەن-اي، اق جاۋلىعىڭمەن الدىما كەلىپ كەشىرىم سۇراعان ەكەنسىڭ، ايەل جولى جىڭىشكە دەۋشى ەدى، قايىر كەشىردىم» دەپتى. وسىدان كەيىن ۇزاق پەن جامەڭكە قايتادان قاتار ءجۇرىپ، ەل ىشىندەگى كوپ ماسەلەنى بىرگە شەشكەن.

جامەڭكە البان مەن قىرعىزعا بەلگىلى دە بەدەلدى ادام بولعانى ەلگە ايان. ونىڭ بەدەلدىگى تىلىندە، اقىلعا سالىپ ايتۋىندا نەمەسە دۇرىس باعاسىن بەرۋدە بولسا كەرەك. سول ءۇشىن جامەڭكەنى ەل باعالاپ، باسقالاردا مويىنداعان جانە سىيلاپ وتكەن. ەل ىشىندەگى كوپ داۋ مەن جانجالدى اقىل پاراساتىمەن شەشىپ بەرگەن. وسى ادىلدىگى ءۇشىن ەل سىيلاپ، قۇرمەتتەگەن. تورىنەن ورىن بەرگەن. ەلمەن ەسەپتەسىپ، پىكىرىن ايتىپ وتىرعان. ءبىر وتىرىستا جامەڭكەدەن ەل سۇراپتى دەگەن اڭگىمە بار. وتىرعانداردىڭ ءبىرى: «جاكە ءسىز كىمنەن قورقاسىز؟» – دەگەندە «الباندا ەكى ادام بار، ءبىر – ايت قوجىم، ول تاۋىپ ايتادى، ءتىلى تاس جارادى. ەكىنشىسى – باتىر ۇزاق. ول باس، كوز دەمەي كەسىپ ايتادى. ال قالعاندارىنا ءپىشتۋ»، – دەپتى.

بىردە البان رۋىنىڭ ىشىندەگى ايت تارماعىنان تارايتىن قوجىم مەن جامەڭكە تەكەس وزەنىنىڭ اسپالى كوپىرىنەن ارعى بەتكە وتپەك بولىپ، ەكەۋى دە اتتارىنان تۇسەدى. ءبىرىنشى بولىپ، قوجىم اتىن جەتەكتەپ، وزەننەن تەز-اق ءوتىپ، ارتىنا قاراسا، جامەڭكە كوپىردىڭ بەل ورتاسىنا كەلگەندە كەرمەلى ارقاندى ەتپەتتەي ۇستاپ تۇرسا كەرەك. جولداسىنىڭ مىنا قىلىعىن كورگەن قوجىم كۇلكىگە اينالدىرىپ، «جاكە-اۋ، جاكە، سىزگە نە بولدى؟ استىڭىزعا كوپىردى الىپ اپسىز، ەسىڭىزگە ۇيدەگى جەڭگەم ءتۇسىپ كەتتى مە؟» دەپ شاعىپ الىپتى.

بۇل سوزگە جاۋاپ قاتپاعان جاكەڭ اسپالى كوپىردەن وتكەننەن كەيىن «قوجىم، جاڭاعى ءسوزىڭ ەلگە كەتپەسىن، اۋىز باستىرىق مويىنىمدا» دەپ اتىنا ءمىنىپتى.

ەرتە ءبىر جىلدارى قىزاي مەن البان ەلى اراسىندا ۇلكەن داۋ بولىپ، قىزاي جاعىنان اتاقتى ءبيى بايەكە باستاعان ەلدىڭ يگى جاقسى­لارى كەگەنگە كەلسە كەرەك. داۋىن شەشۋگە الباننان جامەڭكەگە بەرىپتى. داۋلاسقان ەكى جاقتا سويلەپ، داۋلارىن ايتقان. ەكى جاقتىڭ ءسوزىن تىڭداعان جامەڭكە: «ەگەر سەندەر ادال، اق بولساڭدار مىنا كەگەننىڭ وزەنىنەن قىرىق رەت وتەسىڭدەر» دەپ قىزايلار جاعىنا ءسوز تاستاعان ەكەن. بۇل شەشىمدى بايەكە جاعى ءوزارا اقىل­داسىپ، «ماقۇل» دەسكەن. «شارتقا كەلىستىك. بىزگە ەكىرەتكى ناماز وقۋعا مۇرسات بەرىلسە. سودان كەيىن وتەمىز» دەپتى بايەكە.

قىزايلار ەكىرەتكى نامازىن وقىپ، كەگەننىڭ سۋىنان قىرىق رەت ءوتىپتى. بايەكەنىڭ شارتتى ورىنداعانىنا جامەڭكە ريزا بولىپ، قىزايدىڭ داۋىن شەشىپ، ريزاشىلىقتارىن الىپتى.

الباننىڭ يگى جاقسىلار جينالىپ وتىرعاندا جامەڭكەدەن بىرەۋلەر: «جاكە، الباندا قىزىر بار ما؟»، – دەپتى.

سوندا جامەڭكە: ء«ۇش قىزىر بار. ءبىرىنشىسى – سۇيىندىك نيازبەك بايدا، ەكىنشىسى – قىزىلبورىك قاشاعاندا، ءۇشىنشىسى – جولدىباي تۇركەبايدا» دەگەندە، ەكىنشى بىرەۋى:

– ال الباندا قانشا بىلگىش بار؟، – دەپتى.

– الباندا ءتورت بىلگىش بار. تورتەۋى بولعانى الباننىڭ ءتورت قۇبىلاسى تەڭ بولعانى. الجان جانقابىل بىلگىش، قۇرمان قاڭتاردىڭ كارىبوزى بىلگىش، ءبايىتتىڭ وتەبايى بىلگىش، قىزىلبورىكتىڭ مەيىرمانى بىلگىش. قالعاندارى داۋى كوپ، داۋى كوپتىڭ جاۋى كوپ. نە تيتىقتاپ بىتەدى، نە الا كوزدىك تانىتادى دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

– ال الباننىڭ قۇلى كىم دەپتى؟

– الباننىڭ قۇلى – جامەڭكە مەن ۇزاق. ول بايعا دا قۇلاق توسادى، كەدەيگە دە قۇلاق توسادى. ادىلدىك ءۇشىن قۇداي جولىن اشادى، – دەگەن ەكەن.

جەكسەن الپارتەگى

abai.kz