سوڭعى كەزدە ەلىمىزدىڭ حالقىن ءدۇر سىلكىندىرگەن وقيعالاردىڭ ءبىرى اقتوبەدەگى قاندى قىرعىن بولعاندىعى ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. وكىنىشكە وراي، «سول قاندى قىرعىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى وسى جولى دا اشىلماي قالادى ما؟» دەگەن قاۋىپ كۇن وتكەن سايىن كۇشەيىپ كەلەدى. ويتكەنى، ءبىز مۇنداي قاندى قىرعىندى 2011 جىلى دا باسىمىزدان وتكەرىپ، ودان ءتيىستى قورىتىندى شىعارماعاندىقتان، 2016 جىلى سول وقيعاعا تاعى دا تاپ بولىپ وتىرمىز. ەگەردە وسى جولى دا وسى قاندى قىرعىنداردىڭ باستى سەبەبى اشىلماي قالاتىن بولسا، وندا ءۇشىنشى رەت ءبىز مەملەكەتتىگىمىزدى، قازاق حالقىن، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىن ساقتاپ قالا المايتىنىمىز انىق.

«بۇل جەردە بۇعان جەتكىزگەن قانداي سەبەپ ەدى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندارى انىق. بۇعان ەلىمىزگە ەنە سالىپ، ءتور مەنىكى دەگەن ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم سەبەپكەر بولدى. بۇل اعىمنىڭ ىقپالدى قولداۋشىلارى اقتوبەدەگى قاندى قىرعىنعا قالايدا، ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمنىڭ قاتىسى جوقتىعىن دالەلدەۋ جولىندا بارىن سالىپ باعۋدا. سالافيلىك اعىم وكىلدەرىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن ب.تىلەۋحانوۆ ء«دىننىڭ بۇل وقيعاعا ەشقانداي قاتىسى جوق» دەپ مالىمدەمە جاسادى. ال، ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمنىڭ قازاق جەرىنە تارالۋىنىڭ عىلىمي نەگىزىن جاساعان ا.يزبايروۆ مىرزا بولسا، «پرەجدە ۆسەگو، اكتيۆيزاتسيۋ ۆ ميرە راديكالنىح يسلاميستسكيح سترۋكتۋر، وتنوسياششيح سەبيا ك حاليفاتۋ سوزداننوگو دايش. اكتوبە ۆ داننوم سلۋچاە ياۆلياەتسيا زۆەنوم ودنوگو وبششەگو پروتسەسسا، وبۋسلوۆلەننوگو كاك راز تاكي اكتيۆيزاتسيەي ەتيح راديكالنىح ەلەمەنتوۆ. كاك مى زناەم، تەرروريستيچەسكايا سترۋكتۋرا دايش پەرەجيۆاەت سەگودنيا ترەتي ەتاپ سۆوەگو رازۆيتيا» دەپ بۇل وقيعاعا سالافيلەردىڭ قاتىسى جوقتىعىن دالەلدەمەك بولدى. سوندا سالافيلەر-ۋاححابيلەر مەن «جيحادشىلاردىڭ»، «تاكفيرشىلەردىڭ» اراسىندا قانشالىقتى ايىرماشىلىق بار؟ جالپى، سىرتتان كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ قازاق ءۇشىن قانشالىقتى قاۋىپتى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندارى انىق. سوندىقتان الدىمەن ءدىننىڭ ادامزات قوعامىنداعى ورنىنا قاتىستى ماسەلەگە قىسقاشا توقتالىپ وتەلىك.

كەز-كەلگەن حالىقتى وزگە حالىقتاردان اجىراتىپ تۇراتىن – ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن ءدىني تانىمى.  ەگەر دە حالىق ءوزىنىڭ ءداستۇرلى دىنىنەن باس تارتىپ، وزگە ءدىندى قابىلدايتىن بولسا، وندا ول حالىق جەر بەتىنەن كەتەدى. ويتكەنى، كەز-كەلگەن حالىقتىڭ مادەني ەرەكشەلىگىن قالىپتاستىراتىن ءداستۇرلى ءدىنى بولىپ تابىلادى. سەبەبى، ول ءدىندى سول حالىققا بەرگەن، ونىڭ رۋحاني، مادەني بولمىسى مەن ەرەكشەلىكتەرىن قالىپتاستىرعان جاراتۋشىنىڭ ءوزى بولاتىن. سوندىقتان، كەز-كەلگەن حالىقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى مەن ءدىني تانىمى قاسيەتتى بولىپ تابىلادى. بۇل قاسيەتتى قاعيدانى تۇرىك-يسلام تاريحىنداعى ۇلىلارىمىز: ابۋ حانيفا، يمام ماتۋريدي، قوجا احمەت ياساۋي قاتاڭ ساقتادى جانە تۇرىكتەردىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداي تۇرىپ، وزگە حالىقتاردىڭ رۋحاني، مادەني ىقپالىنا تۇسپەۋى ءۇشىن قولدارىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسادى. ابۋ حانيفا قۇران اياتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ، اللا تاعالانىڭ ءاربىر حالىقتىڭ وزىنە ىلايىقتى، تابيعي ەرەكشەلىگىنە ساي كەلەتىن جول مەن شاريعات بەرگەندىگىن، ءار حالىق وزىنە بەرىلگەن جولدى ۇستانسا عانا باقىتقا جەتەتىن كورسەتىپ بەردى. ال، يمام ماتۋريدي بولسا، اللانىڭ بىرلىگى مەن بارلىعىن، قۇدىرەتىن تانۋدا اقىل مەن ناقىلدىڭ ءرولىن كورسەتىپ، اللانىڭ الەمدى جاراتۋداعى ماقساتى مەن ونى ادام بالاسىنا سەزىندىرۋدەگى اقىل قۇرالىنىڭ شەكسىز مۇمكىندىكتەرىن كورسەتتى. ال، قوجا احمەت ياساۋي بولسا، ادام ءتانىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن وتەۋمەن شەكتەلەتىن شاريعات شەڭبەرىنەن شىعىپ، رۋح الەمىنە ەسىك اشاتىن تاريقات دەڭگەيىنە كوتەردى. اۋليەلەرى عايىب الەمىمەن سۇحباتتا بولىپ، حالقىن تۋرالىق پەن ادىلدىك جولىنان تايدىرماي كەلىپ ەدى. وسى جولدىڭ ارقاسىندا وزگە حالىقتاردا ورىن العان رۋحاني ازعىندىق دەگەن قازاق اراسىندا مۇلدە بولماعان ەكەن. ەكى ءجۇز جىلدان اسا وتارلىق كەزەڭ دە، ونىڭ ىشىندە جەتپىس جىلعا سوزىلعان اتەيستىك قوعام دا قازاقتى ءوزىنىڭ رۋحاني وزەگىنەن ونشالىقتى الشاقتاتا الماعان بولاتىن. سوڭعى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا سالافيلىك-ۋاححابيلىك اعىمنىڭ كەلۋىمەن قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىم نەگىزدەرىنە اياۋسىز سوققى بەرىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق قوعامىنىڭ بەلگىلى بولشەگى ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىنان اجىرادى. ءسويتىپ، ولار قازاقى بولمىسقا قارسى دۇشپاندىق ارەكەتتەرىن باستادى. ال، ۋاححابيلىك-سالافيلىك جولدىڭ قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىنان قانداي ايىرماشىلىقتارى بار دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. ەندىگى كەزەكتى وسى ماسەلەنى تالداۋعا كەزەك بەرەلىك. 

Aحل ال-حaديc وكىلدەرىن نەمەcە caلaفيلىك جoلىن aلعaشقى كەزدە پaيدa بoلعaننaن بacتaپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى تaريحىنa ۇڭىلەر بoلcaق، oلaردى بacىپ وتكەن جoلىنa, ءارتۇرلى كوزقaرacتaردىڭ ىقپaلىنa بaيلaنىcتى شaرتتى تۇردە 4 كەزەڭگە ءبولىپ قaرacتىرۋعa بoلادى.  العاشقى كەزەڭ سaلaف مۋتaقaدديمين – حيجري 3 عacىردa قaلىپتaca بacتaعaن. Caلaف مۋتaاحيرين –  caلaفيلىكتىڭ ەكىنشى كەزەڭى بoلىپ، caلaفيلىكتىڭ جەتىلە تۇcكەن ءداۋىرى دەپ تە aتaلىنaدى. يبن تaيميا تaرaپىنaن جoلعa قoيىلىپ، شاكىرتى يبن قaييم، aل-جaۋزي تaرaپىنaن جaلعacىن تaپتى. Oلaر سوپىلىق تانىمعا، سوپىلىق تانىم نەگىزىندە قالىپتاسقان بارلىق داستۇرلەرگە، اتاپ ايتقاندا، اۋليەلەردى، ارۋاقتاردى سىيلاپ، قاستەرلەۋگە، جاردەم سۇراۋعا، قابىرلەردى زيارات ەتۋگە، اقىلدى قولدانۋعا، مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ سەنىم نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋشى كالام عىلىمىنا قارسى شىقتى. سەنىم نەگىزدەرى تەك قۇران اياتتارى مەن پايعامبار سۇننەتتەرىنەن تۇرۋ ءتيىس. ولاردى اقىلعا سالاتىنداردى كاپىر دەپ ەسەپتەلدى. ال، ونى ارى قاراي دامىتقان، قازىرگى ءبىز بىلەتىن سالaفيلىك-ۋaححaبيلىكتى قالىپتاستىرۋشى, يبن تaيميا جانە يبن قaييم، aل-ءجaۋزيدىڭ جoلىن جaلعacتىرۋشى، ءارى قaرaي دaمىتۋشى مۋحaممaد بين Aبدۋلۋaھھaب بولدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇل جول سول اراب داستۇرشىلدىگىنەن باستاۋ الادى جانە مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعانداردىڭ بارلىعى وسى ءبىر عانا جولمەن ءجۇرۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيدى. ارابتان باسقا حالىقتاردىڭ وزىندىك رۋحاني-مادەني بولمىسىنداعى ەرەكشەلىكتەردى قابىل ەتپەيدى. ولاردىڭ بارلىعى يسلامعا جات، دىنگە قوسىلعان جاڭالىق-بيدعات دەپ بىلەدى. وسى جول ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ەركىن تارالۋعا مۇمكىندىك الدى. ءوزىنىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى نەگىزدەرىنەن اجىراپ قالعان قازاق حالقى بۇل جولدىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن اجىراتا العان جوق. ونىڭ ۇستىنە تۇركيادان كەلگەن حاليفا التايدىڭ وسى جولدىڭ وكىلى بولۋى دا، ۋاححابيلىك اعىمنىڭ قازاق اراسىنا تەز تارالۋىنا ىقپال ەتتى. مۇنداي ءدىني اعىمدى قابىلداعان قازاق جاستارىنىڭ اتا-باباسىنىڭ جولىنا قارسى شىعۋى زاڭدى قۇبىلىس بولاتىن. ەڭ باستىسى بۇل اعىمنىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بولمىسى، تۇتاستىعى ءۇشىن اسا قاتەرلى ەكەندىگىن، سول اعىمنىڭ سوڭىنا ەرگەندەردىڭ ەلىمىزدە 2011-2012 جانە 2016 جىلدارى بۇلىك شىعارۋى، بۇل اعىمنىڭ قازاق ءۇشىن دە، مەملەكەت ءۇشىن دە اسا قاتەرلى ەكەندىگىن تولىعىمەن دالەلدەدى. سوعان قاراماستان، ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمدى اقتاپ العىسى كەلەتىن ىقپالدى توپتار بارشىلىق. جانە ءبىز ولاردى باق پەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە جازىلعان پىكىرلەردەن وقىپ ءجۇرمىز. ەڭ باستىسى كەزىندە سالافيلىك-ۋاححابيلىك اعىمدى قازاق اراسىنا تاراتۋدىڭ عىلىمي نەگىزىن جاساپ، قازاق قوعامىن ودان ارى دامىتادى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىرعان ا.يزبايروۆ، ەندى سول عىلىمي ىزدەنىستەرى ناتيجەلەرىن سالافيلىكتى قورعاۋدىڭ دا قۇرالىنا اينالدىرىپ وتىرعاندىعىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. ونىڭ پىكىرىنشە، سالافيلىك «بايسالدى» جانە «جيحادشى»، «تاكفىرشى» بولىپ ۇشكە بولىنەدى. العاشقىسى جاقسى، سوڭعى ەكەۋى جامان دەگەن تۇسىنىك قالىپتاستىرعىسى كەلەدى. وسى ماسەلەنى تەرەڭىرەك ءتۇسىنۋ ءۇشىن، سالافيلىكتەگى ايىرماشىلىقتى اشىپ كورسەتۋدى سول يزبايروۆ مىرزانىڭ وزىنە بەرگەندى دۇرىس كورىپ وتىرمىز. ول بىلاي دەيدى: «پو يدەولوگو-تەولوگيچەسكيم ۋستانوۆكام ۋمەرەننىح سالافيتوۆ موجنو وتنەستي سكورەە ك وبنوۆلەنتسام-رەفورماتورام. وسنوۆنوي يح يدەال ۆ سفەرە كۋلتا ي ريتۋالا – ەتو نەۋكوسنيتەلنوە سلەدوۆانيە سۋننە پروروكا مۋحاممادا ي پەرۆىح ترەح پوكولەني مۋسۋلمان.» دەمەك، ونىڭ ايتۋىنشا، سالافيلىك ەڭ دۇرىس جول. ءبىز دە سول جولمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا شىن مۇسىلمان بولامىز دەگەنگە سايىپ وتىر. سونىمەن بىرگە، ول «جيحادشىلاردى» «بايسالدىلاردان» مىناداي پريتسيپتەر نەگىزىندە ءبولىپ قاراستىرادى: «ودناكو كورەننوە رازليچيە يح وت دجيحاديستوۆ لەجيت ۆ وبلاستي مەتودوۆ ۆەدەنيا بوربى زا ۋستانوۆلەنيە يسلامسكيح پولوجەني. ۋمەرەننىە سالافيتى نە پودۆەرگايۋت بەزوگليادنوي كريتيكە سوۆرەمەننوە سوستويانيە وبششەستۆا، پونيمايا، چتو نەوبحوديمو ۆنەستي لەپتۋ ۆ ۋلۋچشەنيە ەتوگو وبششەستۆا ي ياۆليايۋتسيا ستوروننيكامي ەۆوليۋتسيوننو-ينتەنسيۆنوگو دۆيجەنيا ك پوستاۆلەننىم تسەليام. ۆ تسەلي جە نە ۆحوديات انتيكونستيتۋتسيوننىە يلي انتيوبششەستۆەننىە مەتودى. زاداچامي ياۆليايۋتسيا ۆوزۆرات ك كلاسسيچەسكومۋ مۋسۋلمانسكومۋ سوزنانيۋ، مياگكايا «شارياتيزاتسيا» ي يسلاميزاتسيا، ا تاكجە رابوتا نا پريۆنەسەنيە مورالي يسلاما ۆو ۆسە سفەرى جيزني.

ۋمەرەننىە سالافيتى وگۋلنو نە وبۆينيايۋت ەدينوۆەرتسەۆ ۆ كۋفرە ي شيركە. وني بولەە سوتسياليزيروۆانى، دالەكي وت انتيسوتسيالنىح اكتسي. ۋمەرەننىي سالافيزم ديستانتسيروۆالسيا وت ەكسترەميستسكيح پريتيازاني، وسوبەننو ەتو چەتكو ۆيدنو ۆ تراكتوۆكە ۆوپروسوۆ «تاكفيرا» ي «دجيحادا». قوعامدى تەز ارادا ءوز ىڭعايلارىنا قاراي كۇشپەن بولسا دا، وزگەرتكىسى كەلگەن «جيحادشىلاردى» ءبىر بولەك، قاۋىپتى دەپ، ال سابىرمەن ءوز يدەولوگيالارىن تاراتىپ، قوعامنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىن وزگەرتىپ جاتقان «بايسالدىلاردى» قوعامدى ناعىز مۇسىلماندىق بولمىسقا اپاراتىن شىنايى مۇسىلمان ەتىپ كورسەتەدى. بىراق، ا.يزبايروۆ مىرزا بايسالدى سالافيلەردىڭ دە، جيحادشىلاردىڭ دا، تاكفيرشىلەردىڭ دە سەنىم نەگىزدەرى ءبىر ەكەندىگىمەن، سەنىمدە ءبىر-بىرىنەن ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوقتىعىن ەسەپكە العىسى كەلمەيدى. سەنىم نەگىزى ءبىر بولعان «بايسالدى ءسالافيدىڭ» جيحادشى نەمەسە تاكفيرشى بولىپ شىعۋى ءۇشىن كوپ ۋاقىتتىڭ دا، كۇشتىڭ دە قاجەت ەمەس ەكەندىگىن تۇسىنگىسى كەلمەيدى. ا.يزبايروۆ مىرزانىڭ سالافيلىككە قاتىستى بۇل تۇجىرىمدارىن سول سالافيلىك اعىم وكىلدەرىنىڭ ءوزى جوققا شىعارىپ وتىر. مىسالى، فب-دا جاريالانعان ەرسىن امىرەنىڭ مىنا ءبىر ماتەريالى بۇعان تولىق دالەل بولا الادى: «مىناۋ سəلəفيلەردىڭ ءمادحاليتى دە، ءسۋرۋريتى دە، تاكفيريتى دە مويىندايتىن ساۋد ارابيا پاتشالىعىنىڭ شەيح يبن بازدان الدىڭعى ءمۋفتيى، مۋحامماد يبن ابدۋلۋاھھابتىڭ شوبەرەسى شەيح مۋحامماد يبن يبراھيم Əلۋ əش-شەيحتىڭ پəتۋاسى. ول كىسىگە "ۇكىم شىعارۋدا شاريعاتتى ەمەس، زاڭدى باسشىلىققا الاتىن ەلدى تاستاپ كەتۋ (حيجرات جاساۋ) كەرەك پە؟", "ناماز وقىمايتىن ادامدارمەن ءبىر شاڭىراقتا ءومىر سۇرۋگە بولا ما؟" دەگەن سۇراقتار جولدانعان. ول كىسى ءبىرىنشى سۇراققا: "زاڭمەن باسقارىلاتىن ەل يسلام ەلى بولىپ تابىلمايدى. ول جەردى تاستاپ كەتۋ (حيجرات جاساۋ) ءۋəجىپ" دەپ جاۋاپ بەرسە، ەكىنشى سۇراققا: "ونداي ادامدارمەن ءبىر شاڭىراقتا ءومىر سۇرۋگە بولمايدى. ولارعا ناسيحات ەتۋ كەرەك. ناسيحاتتى قابىلداماسا ولاردى تاستاپ كەتۋ كەرەك" دەگەن جاۋاپ ايتقان. ەلىمىزدەن سيريا، يراك، اۋعانستان سەكىلدى ەلدەرگە حيجرات جاساعان نەمەسە اتا-انالارىمەن ءبىر ۇيدە ءومىر سۇرۋدەن، ياكي ءبىر داستارحاندا وتىرىپ اس ىشۋدەن باس تارتقان سəلəفيلەردىڭ وسى شەيحتىڭ پəتۋاسىن الماعاندىعىنا كىم كەپىل؟ 
ەلدەگى «بايسالدى سəلəفيلەردە» پروبلەما جوق. پروبلەمانىڭ بارلىعى سəيد قۇتىپپەن əسەرلەنگەن تəكفيرلەردە. شىنايى سəلəفيلىكتەن ەلىمىزگە تونەر ەشقانداي قاۋىپ جوق. ولار شىبىنعا دا زيان كەلتىرمەيدى» دەپ سايرايتىن ەكسپەرتسىماقتارعا سۇراق: "شەيح مۋحامماد يبن يبراھيم Əلۋ əش-شەيح ءبىلىمدى قايدان الدى؟".

(مۋحامماد يبن يبراھيم Əلۋ əش-شەيح. فəتəۋا ۋə رəسə-يل. - مەككە قالاسى: ۇكىمەت باسپا ءۇيى، 1399 ھ.ج. VI توم. قاجىلىق، جاقسىلىققا بۇيىرىپ، جاماندىققا تىيىم سالۋ جانە جيحاد كىتابى. 188-190 بەتتەر. پəتۋا №1451, 1453.») وتە ورىندى پىكىر. بۇل سالافيلەردى «بايسالدى»، «جيحادشى»، «تاكفرشى» دەپ ءبولۋدىڭ ەشقانداي ءمانى جوق ەكەندىگىن كورسەتسە كەرەك. ولاي بولسا، ا.يزبايروۆ جانە ت.ب. سالافيلەردى جانىن سالىپ قورعاۋشىلاردىڭ كوزدەگەنى نە؟ تىپتەن، سول سالافيلەر ەشقانداي بۇلىك شىعارمادى دەيىك.
 بىراق، سولاردىڭ ىقپالىمەن رۋحاني-مادەني بولمىسىنان اجىراعان حالىق ەرتەڭ جەر بەتىندە قازاق بولىپ قالادى ما؟ جوق! وكىنىشكە وراي، ماقساتتارىنىڭ ءوزى سول ەكەنىن يزبايروۆ مىرزا جاسىرمايدى دا. ول ءوزىنىڭ ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەگىندە سالافيلىكتى حالىق اراسىنا تاراتۋدىڭ مىناداي جولىن ۇسىنادى:  «پروگراممنوە پولوجەنيە ۋمەرەننىح سالافيتوۆ ۆ سۆوەم ۆرەميا، چەتكو ۆىرازيل ليدەر سەۆەروكاۆكازسكوگو سالافيزما احماد-كادي احاتاەۆ: «جيۆيا ۆ ەتوم وبششەستۆە، مى پرەوبرازوۆىۆاەم ەگو ۆ يسلامسكوە، پۋتەم ۆوسپيتانيا ي وبرازوۆانيا، مى نە دولجنى دات نيكومۋ سبيت سەبيا س يزبراننوگو پۋتي دونەسەنيا يسلاما دليا ۆسەح. مى نە دولجنى ناۆيازىۆات ليۋديام يسلام، نو مى وبيازانى دونەستي ەگو دو ۆسەح بەز يسكاجەني ي وتكلونەني، ا دليا ەتوگو مى دولجنى سامي ۋچيتسيا ي وبۋچات درۋگيح». داجە انتيسالافيتسكيە پروپاگانديستسكيە ماتەريالى پريزنايۋت، چتو «سالافيتسكايا دوكترينا راتسيونالنا ي دوستۋپنا، وبلاداەت چەتكوي، پوچتي نەوپروۆەرجيموي ۆنۋترەننەي لوگيكوي». وسىلاي دەپ ا.يزبايروۆ مىرزا «بايسالدى سالافيلەردى» الەمدەگى ەڭ ۇلگىلى مۇسىلماندار دەڭگەيىنە كوتەرەدى. ءار حالىقتىڭ ءتاڭىر بەرگەن وزىندىك ەرەكشەلىگى بارلىعىنا باس اۋىرتقىسى دا كەلمەيدى. ماقسات – بار قازاقتى ارابتاندىرۋ. ەندىگى كەزەكتە ءبىز وسى ا.يزبايروۆ مىرزانىڭ وسى باعىتتا جازعان ەڭبەكتەرىنە  باق بەتتەرىندە بىزگە دەيىن قانداي باعا بەرىلگەندىگىنە قىسقاشا توقتالىپ كەتەلىك. سوندا عانا ا.يزبايروۆ مىرزانىڭ ءپارۋانا بولىپ، سالافيلەردى نەلىكتەن بارىن سالىپ قورعاپ جۇرگەنىن تۇسىنەتىن بولامىز. ول ماقالانى جازعان امانباي مەيىرمان. ماقالا «ادۆوكات دياۆولا» دەپ اتالادى. سول ماقالادان ۇزىندىلەر كەلتىرىپ كورەلىك: «ۆ ستاتە "ستولكنوۆەنيا س ۆلاستيۋ دليا سالافيتوۆ نەيزبەجنى" (http://www.atyraunews.com/showNews4821.html) سدەلان پودروبنىي اناليز سلوجيۆشەيسيا سيتۋاتسي ۆ رەليگيوزنوي سرەدە اتىراۋ، ا تاكجە سوستويانيە ۆ رك. پريۆودياتسيا فاكتى پرونيكنوۆەنيا سالافيتوۆ ۆ ريادى ۆىسوكوپوستاۆلەننىح چينوۆنيكوۆ، پيشەتسيا وب ۋسيلەننوم ۆنەدرەني ۋمەرەننوستي سالافيزما ۆ وبششەستۆەننو-پوليتيچەسكوم سوزناني گراجدان كازاحستانا. نا پراكتيكە ەتي رازگوۆورى وكازىۆايۋتسيا وپاسنىم سلوۆوبلۋديەم. دالشە ۆ ستاتە گوۆوريتسيا، چتو سوبىتيا ۆ اتىراۋ پوكازالي، چتو سالافيزم ۆ كازاحستانە ستال ەكسترەميستسكيم ي ۆسە پوپىتكي پرەدستاۆيت سالافيزم ۆ كازاحستانە چۋت لي نە كاك "تولەرانتنىي" تولكو نا رۋكۋ سالافيتسكومۋ سووبششەستۆۋ، پوسكولكۋ ەتو پوزۆولياەت وتۆلەچ ۆنيمانيە وت نەگو ي نە دات حود وبششەستۆەننومۋ وبسۋجدەنيۋ ۆاححابيتسكوي ۋگروزى.

ديسسەرتاتسيۋ ا. يزبايروۆ زاششيتيل نا تەمۋ: "نەتراديتسيوننىە يسلامسكيە ناپراۆلەنيا ۆ ستراناح تسەنترالنوي ازي". (سم. حاكنازار سادۆاكاسوۆ. "ناۋكا كاك سرەدستۆو لەگاليزاتسي ۆاححابيزما"

http://www.zonakz.net/blogs/user/patriot/17411.html). ۆ اۆتورەفەراتە ديسسەرتاتسي سودەرجيتسيا رياد پولوجەني، كوتورىە موجنو راستسەنيۆات كاك سكرىتۋيۋ رەابيليتاتسيۋ سالافيزما ي ۆاححابيزما. تاك، ۆ كاچەستۆە پولوجەني، ۆىنوسيمىح نا زاششيتۋ، ا. يزبايروۆىم وتمەچاەتسيا، چتو "ۋستانوۆلەنا رازنيتسا ۆ سالافيتسكيح ۋچەنياح مەجدۋ ناپراۆلەنيامي ت.ن. "ۋمەرەننىح" سالافيتوۆ ي راديكالنىح "دجيحاديستوۆ", تەم سامىم، پودچەركيۆاەتسيا نەوبحوديموست دەلەنيا ۆاححابيتسكيح تەچەني نا وپاسنىح ي نە وپاسنىح. اۆتور كلاسسيفيتسيرۋەت نەتراديتسيوننىە يسلامسكيە ناپراۆلەنيا نا سلەدۋيۋششيە تيپى: 1) "كراينيە راديكالى"; 2) "راديكالى", "سۆويمي دەيستۆيامي پرەدستاۆليايۋت ۋگروزۋ ناتسيونالنوي بەزوپاسنوستي"; 3) ۋمەرەننىە سالافيتى، "دەيستۆيا كوتورىح وستايۋتسيا ۆ رامكاح چيستو تەولوگيچەسكيح سپوروۆ". ەسلي دەسترۋكتيۆنوست پەرۆىح دۆۋح نە ۆىزىۆاەت سومنەني، تو ۆ پوسلەدنەم پولوجەني پروسلەجيۆاەتسيا پوپىتكا پودچەركنۋت، چتو ۋمەرەننىە سالافيتى نە پرەدستاۆليايۋت ۋگروزى گوسۋدارستۆۋ. تاكجە ا. يزبايروۆ ۆىياۆليايا ياكوبى "كونفليكتنىي پوتەنتسيال" سۋفيزما، ناۆوديت نا مىسلي و نەپريەملەموستي داننوگو ۋچەنيا، كاك وبىچنو ەتو دەلايۋت سالافيتى. مى زدەس نە سلۋچاينو ۋپوميناەم و سۋفيزمە، تاك كاك يمەننو سالافيتى ياروستنو ۆىستۋپايۋت پروتيۆ داننوگو ۋچەنيا، وبۆينيايا يح ۆ نارۋشەني تاۋحيدا ي نوۆوۆۆەدەني ريتۋالوۆ. سلەدۋەت تاكجە ۋچەست، چتو ا. يزبايروۆ ۆ ناچالە سۆوەي كارەرى، رابوتايا ۆ دولجنوستي ملادشەگو سوترۋدنيكا ينستيتۋتا ۆوستوكوۆەدەنيا، اكتيۆنو سوترۋدنيچال س مولودەجنىم كرىلوم ۆسەميرنوي يسلامسكوي ليگي، پولزۋيۋششەيسيا رەپۋتاتسيەي پروۆاححابيتسكوي ورگانيزاتسي».

وسى ءۇزىندىنىڭ ءوزى-اق ا.يزبايروۆ مىرزانىڭ كىم ەكەندىگىن جانە كىمدەرمەن بايلانىستى بولىپ، كىمدەردىڭ ارقاسىندا جەتىلگەنىن  كورسەتسە كەرەك. يزبايروۆ مىرزا ءوزىنىڭ عىلىمداعى سانالى ءومىرىن سالافيلىك يدەولوگيانىڭ قازاق جەرىنە كەدەرگىسىز تارالۋى ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ بارىن جاساعانىن كورۋىمىزگە بولادى. اقتوبەدە 5 ماۋسىم كۇنى بولعان جارىلىستان سوڭ بەرگەن ينتەرۆيۋىندە ا.يزبايروۆ مىرزانىڭ جانىن سالىپ، «بايسالدى يسلام» وكىلدەرىن قورعاعانىن كوردىك. ول ەلەكتروندىق باق اراسىندا كەيبىر ساياساتكەرلەر مەن جۋرناليستەردىڭ ىقپالىمەن حالىق اراسىندا يسلامعا قارسى تەرىس كوزقاراس قالىپتاسىپ كەلە جاتقاندىعىن، ەلىمىزدەگى يسلاموفوبينىڭ كۇشەيۋىنە ىقپال ەتىپ وتىرعاندىعىن، وسى تەراكتىنى سىرتتان قارجىلاندىرۋشىلاردىڭ ءوز دەگەنىنە جەتكەندىگىن، حيدجاب كيگەندەرگە، «ساقالدىلارعا»، «قىسقا بالاقتىلارعا» قارسى تەرىس پيعىل قالىپتاستىرىلىپ وتىرعاندىعىن العا تارتتى. بۇدان شىعۋدىڭ جولى ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمىنا تولىق ەركىندىك بەرۋ دەگەندى ايتادى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ا.يزبايروۆ مىرزانىڭ وزىنە ءسوز بەرىپ كورەلىك. ول بىلاي دەيدى: «ۆ سلۋچاە ۆوزۆراششەنيا بلاگوپرياتنوگو فونا دليا مۋسۋلمان سترانى، تاكفيريزم وستانەتسيا بەز يدەولوگيچەسكوگو وپراۆدانيا نەوبحوديموستي سۆوەگو ناحوجدەنيا ۆ كازاحستانە، ۆەد روست تاكفيريزما بىل زافيكسيروۆان يمەننو ۆ پيك يسلاموفوبي 2011 گودا، كوگدا وفيتسيالنو بىلي پرينياتى زاپرەتيتەلنىە مەرى. ك تومۋ جە، پري ۆەربوۆكە رەسۋرسى ينتەرنەتا بىلي چەتكو يسپولزوۆانى يدەولوگامي تەرروريزما.» دەمەك، ەلىمىزدە تەراكتىلەردى بولدىرماۋدىڭ جالعىز جولى - ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمعا تولىق ەركىندىك بەرىپ، ولاردىڭ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني بولمىسىن حالىق ساناسىنان تولىق شايۋعا مۇمكىندىك بەرۋ. سوندا عانا ەلىمىز تىنىش ءومىر سۇرەدى. ا.يزبايروۆ ءوزىنىڭ بەرگەن كوپتەگەن ينتەرۆيۋلەرىنىڭ بىرىندە ءجۋرناليستىڭ «تاكفيريزمدى كۇشپەن  جەڭۋ مۇمكىن ەمەس دەمەكسىز بە؟» دەگەن سۇراعىنا بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:«نە پوبەديت! ي دوكازاتەلستۆا تومۋ مى ۆيديم ۋجە نە پەرۆىي گود. لوجنىي وبراز مۋچەنيكا زا ۆەرۋ تولكو گەرويزيرۋەت تەرروريستوۆ ۆ گلازاح يح ەدينومىشلەننيكوۆ ي پروۆوتسيرۋەت نوۆىي پريتوك سۆەجەي كروۆي. بوربا س تاكفيريزموم، كاك پوكازىۆايۋت رەزۋلتاتى يسسلەدوۆانيا وبششەستۆەننوي ورگانيزاتسي «اك-نيەت»، ۆوزموجنا تولكو نا يدەولوگيچەسكوم فرونتە. نو سناچالا نادو ۋسترانيت فاكتورى، سپوسوبستۆۋيۋششيە تاكفيريتام دوستيگات ۋسپەحوۆ ۆ ۆەربوۆكە نوۆىح ليۋدەي، ا يمەننو: نەكوتورىە وتريتساتەلنىە پريمەرى ديسكريميناتسي مۋسۋلمان ۆ كازاحستانە، ۆ وسوبەننوستي پوپىتكي زاپرەتا پلاتكا ۆ شكولاح ي درۋگيە.» ا.يزبايروۆ مىرزانىڭ جاۋابى شىندىققا جاقىن ەكەندىگىن مويىنداۋىمىز كەرەك. اشىنعان ۋاححابيلەردىڭ جيحادشىلار مەن تاكفىرشىلەردىڭ قاتارىن تولىقتىراتىنى انىق. ولاي بولماسىن دەپ، ۋاححابيلىك يدەولوگياعا تولىق ەركىندىك بەرىلەتىن بولسا، وندا «بايسالدى سالفيلىك» قازاقتىڭ تامىرىن كەسپەيدى مە؟ بۇل جەردە ءبىز ا.يزبايروۆ مىرزانىڭ ۇسىنىسىنان قالاي بولعاندا دا ۋاححابيلىكتىڭ ۇپاي تۇگەل بولسىن، دامۋعا مۇمكىندىك السىن دەگەن پيعىلىن كورىپ وتىرمىز. سونىمەن بىرگە، مۇسىلمان دەپ ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتاعىلاردى عانا ايتاتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنىن ۇستاناتىن حالىقتى مۇسىلمان دەپ تانىمايتىنىن دا كورۋىمىزگە بولادى. ول سەنىم ارتىپ وتىرعان «اقنيەت» قوعامدىق قورىنىڭ ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتاعىلارمەن جاساعان جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلى بولىپ جاتقاندىعىنا كۇمانىم بار. ويتكەنى، «اقنيەت» وكىلدەرى بارىپ ۋاعىز ايتقان جەرلەردە، ۋاححابيلىكتەن بەتى قايتقانداردىڭ قايتادان سول اعىمعا بەت بۇرعاندىعىن كورسەتەتىن جەتكىلىكتى دالەلدەر بار. جالپى، ا.يزبايروۆ مىرزانىڭ ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتى قورعاشتاۋى، سولاردى عانا مۇسىلمان دەپ قابىلداۋى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. بىراق، ءبىز ولاردىڭ بارلىعىنا توقتالىپ جاتۋدى قاجەت دەپ تاپپادىق. ويتكەنى، بۇل ونىڭ ومىرلىك ۇستانىمى جانە ول باعىتىنان قايتا قويادى دەگەنگە سەنىم از. ونىڭ ۇستىنە ا.يزبايروۆتىڭ جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە قول جەتكىزۋى، مەملەكەتتىڭ تىكەلەي كومەگى ارقاسىندا ىسكە اسقان جوق پا دەگەن كۇدىك تە جوق ەمەس. ولاي دەيتىنىمىز ا.يزبايروۆتىڭ «مەگاپوليس» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتى الدىنا بەرىلگەن انىقتامادا بىلاي جازىلعان: «اسىلبەك كاريموۆيچ يزبايروۆ – رەليگيوۆەد، دوكتور يستوريچەسكيح ناۋك. زاكونچيل الماتينسكي گوسۋدارستۆەننىي ۋنيۆەرسيتەت يم. ابايا ۆ 1999 گودۋ، فاكۋلتەت يستوري. س 2000 پو 2006 گگ. رابوتال ۆ ينستيتۋتە ۆوستوكوۆەدەنيا مون رك ۆ الماتى. ۆ 2004 زاششيتيل كانديداتسكۋيۋ ديسسەرتاتسيۋ، ۆ 2009 – دوكتورسكۋيۋ. رابوتال گلاۆنىم ەكسپەرتوم ۆ تسەنترە سۋدەبنوي ەكسپەرتيزى، ديرەكتوروم تسەنترا ۆنۋترەننەي پوليتيكي اكادەمي گوسۋپراۆلەنيا پري پرەزيدەنتە رك.» مۇنداي قىزمەتتەرگە قول جەتكىزۋ كەز-كەلگەن جاس مامان تۇگىل، بىلىكتىلىگى جوعارى، تاجىريبەلى مامانداردىڭ دا قولىنان كەلە بەرمەيدى. بۇل جەردە ا.يزبايروۆ مىرزانىڭ ونداي دارەجەگە قول جەتكىزۋى ونىڭ ۇستانعان باعىتىنا، ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتىڭ بەلدى مامانى بولۋىمەن عانا بايلانىستىرۋعا بولادى. دەمەك، مەملەكەت بۇل باعىتقا العاشىندا ءوزى قولداۋ كورسەتكەن جوق پا؟ - دەگەن سۇراقتى قويۋعا ءماجبۇر ەتەدى. ال، مەملەكەتتىڭ بۇل باعىتقا قولداۋ كورسەتكەن بولسا، وندا ونىڭ استارىندا نە جاتىر؟ ەندى سۇراقتارعا كەزەگىمەن جاۋاپ بەرىپ كورەلىك. ول ءۇشىن ازداپ شەگىنىس جاساپ، ءۋاححابيزمنىڭ تاريحىنا قىسقاشا شولۋ جاساۋعا ءماجبۇر بولامىز.

ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم العاشقى قالىپتاسقان كەزەڭىندە باتىس ەلدەرىنىڭ وسمانلى يمپەرياسىن ىشتەن ىرىتۋگە باعىتتالعان باستى يدەولوگيالىق قۇرالى بولدى. وسمانلى يمپەرياسى كۇيرەگەن سوڭ، باتىس بۇل يدەولوگيانى ۇمىتقانداي دا بولعان. كەڭەس وكىمەتى اۋعانستانعا اسكەرىن كىرگىزگەن ساتتەن باستاپ، بۇل يدەولوگيانى قايتا ىسكە قوستى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ىدىراۋى مەن جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ باستالۋى قاتار كەلدى. باتىس ەلدەرى الدىندا وتارلىق بۇعاۋدان ەندى شىعىپ، جاڭادان قالىپتاسا باستاعان تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە ەرىك بەرمەۋ، قالايدا ءوز ىقپالىنا ۇستاۋ ماقساتى تۇردى. ول ءۇشىن تاۋەلسىزدىك العان حالىقتاردىڭ وزدەرىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن مادەنيەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە، حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەۋ قاجەت بولدى. حالىقتى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن مادەنيەتىنەن اجىراتىپ، رۋحسىزداندىرمايتىن، ۇلتسىزداندىرمايتىن بولسا، جاھانداندۋ ۇدەرىسى ءوز دەڭگەيىندە جۇرە المايتىندىعى نەمەسە مۇلدە جۇرمەيتىندىگى بەلگىلى بولاتىن. وسى ماقساتقا جەتۋدىڭ توتە جولى كەز-كەلگەن حالىقتىڭ ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن، رۋحاني بولمىسىنان اجىراتىپ، حالىقتى رۋحسىزداندىراتىن ۋاححابيلىك-سالافيلىك يدەولوگيا ەكەندىگىن الەمدىك جاھاندانۋ ۇدەرىسى تەحنولوگتارى جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان دا، ۋاححابيلىك-سالافيلىك يدەولوگياسىن باتىس ەلدەرىنىڭ جاھاندانۋ ۇدەرىسىنە مۇدەلى بولىپ وتىرعان توپتارى وزدەرىنە يسلام الەمىنە قارسى قولداناتىن باستى يدەولگيالىق قارۋى ەتىپ الدى. سوڭعى 20-25 جىل كولەمىندە ۋاححابيلىك-سالافيلىك يدەولوگيانىڭ تارالماعان مۇسىلمان مەملەكەتى قالمادى دەسە بولادى. «اراب كوكتەمى» وسى يدەولوگيانىڭ بەلسەندى ارەكەتى ارقاسىندا ىسكە اسقاندىعىن، ءالى دە اسىپ جاتقاندىعىن، ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم وكىلدەرى شىعارعان بۇلىكتە اركەزدە باتىس مەملەكەتتەرى سولاردىڭ وداقتاسى بولعاندىعىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. قازاقستاننىڭ باتىس وبلىستارىندا ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم ىقپالىنىڭ تەز ارتۋىنا ول جەرلەردەگى مۇناي كەنىشتەرىنىڭ باتىستىق ينۆەستورلارعا بەرىلۋى تىكەلەي ىقپالىن تيگىزدى. ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىتتاعى العاشقى توپتار وسى مۇناي كومپانيالارىنىڭ اينالاسىندا، سول كومپانيالاردا جۇمىس ىستەيتىن جۇمىسشىلار اراسىندا پايدا بولعانىنا 2007  جىلعى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ جۇمىستارى كەزىندە كوز جەتكىزگەن بولاتىنبىز. بۇل جەردە «ول نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟»- دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندارى ءسوزسىز. ونىڭ جاۋابى مىناۋ: ءبىرىنشىسى، جاھاندانۋدىڭ ستراتەگيالىق باعىتىنا ساي قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني تۇتاستىعىنا نۇسقان كەلتىرۋ; ەكىنشىسى، سول جەردە باسقا ءدىني سەنىمدى ۇستاناتىن، راديكالدى باعىتتاعى توپ قالىپتاستىرۋ. قازاقستان ۇكىمەتى كەلىسىم-شارتتى قايتا قارايمىز دەيتىن بولسا، سول توپتى ىسكە قوسىپ، بۇلىك شىعارتۋ مۇمكىندىگىن دايىنداۋ ەدى. ماقسات – وسىنى پايدالانىپ، ينۆەستيتسيامىزدى قورعايمىز دەگەن جەلەۋمەن، قازاق جەرىنە اسكەر كىرگىزۋ بولاتىن. ازىرگە ءبىزدى قۇداي مۇنداي كەڭ كولەمدەگى قاقتىعىستان امان ساقتاپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە رەسەي مەملەكەتىنىڭ ءوزىنىڭ اسكەري قۋاتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋى – باتىستىڭ مۇنداي ارەكەتكە بارۋىنا توسقاۋىل بولىپ وتىر. ءبىز بۇگىن سول ساياسي تەحنولوگيانىڭ بەرگەن جەمىسىن كورىپ وتىرمىز. ەگەردە وسى ايتىلعانداردى ارى قاراي تالدايتىن بولساق، باتىستىڭ الپاۋىت مەملەكەتتەرى قازاقستاندى جاھاندانۋ ۇدەرىسى شەڭبەرىندە تىرپ ەتكىزبەي ۇستاۋ ءۇشىن سوناۋ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق قازاقتىڭ موينىنا ينۆەستيتسيانى قىلبۇراۋ ەتىپ سالعانىن كورۋىمىزگە بولادى. ءبىزدىڭ ەلىمىزگە تەك ينۆەستيتسيا كەلگەن جوق، سونىمەن بىرگە، قازاق قوعامىن ىشتەي ىرىتۋگە باعىتتالعان ءتۇرلى يدەولوگيالىق ىرىتكىلەر كەلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ العاش قابىلدانعان زاڭى «ار-وجدان جانە ءدىني سەنىم بوستاندىعى» زاڭى بولۋى ينۆەستورلاردىڭ ىقپالىمەن قابىلداندى دەپ ايتۋعا نەگىز بار. ونى كەز-كەلگەن سىرتتان كەلگەن ءدىني سەكتالارعا مەملەكەت تاراپىنان قىسىم كورسەتىلەتىن بولسا، وندا شەتەلدىك ۇيىمداردىڭ ورە تۇرەگەلىپ قورعاپ شىعۋى سونىڭ ايعاعى بولسا كەرەك. بۇل زاڭ ەلىمىزگە ءتۇرلى ءدىني اعىمدار مەن سەكتالاردىڭ ەركىن كىرىپ، ارەكەت ەتۋىنە مۇمكىندىك بەردى. بۇعان ەلىمىزدە قابىلدانعان دەيدەولوگيزاتسيا ۇدەرىسىن قوسىڭىز. قازاق وزىنىكىن مىناۋ مەنىكى دەپ ايتۋدان قالدى. قازاق زيالىلارىنىڭ انا جەردەن، مىنا جەردەن شىرىلداپ، قازاقتىڭ ءتىلى، ءدىنى، مادەنيەتى دەپ شىرىلداعانى ەسەپكە الىنبادى. ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم قازاق حالقىنا جاسالعان ءدىني-يدەولوگيالىق شابۋىلدىڭ باستى قۇرالىنا اينالدى. قولىندا قۇرانى، اۋزىندا اللاسى بولعان سوڭ العاشىندا قازاق بۇلاردان ونشالىقتى جاماندىق كۇتە قويعان جوق. ۋاححابيلەر الدىمەن قازاق قوعامى رۋحانياتىنا ىقپالى بار تۇلعالاردى ءوز قارماقتارىنا تۇسىرۋگە ارەكەت جاسادى.  توپتاپ قاجىلىققا اپاردى. «شىن» ءدىننىڭ قايسى ەكەندىگىن كورسەتتى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ۋاححابيلەردىڭ سويىلىن سوعىپ كەتپەگەنىمەن، قازاق حالقىنىڭ ءدىنىن، رۋحاني بولمىسىن قورعاۋشىلار قاتارىنان شىعىپ قالدى. ويتكەنى، ولاردىڭ ساناسىنا كۇدىك كىردى. ءدىننىڭ قايسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابا الماي، قازاق قوعامىنداعى رۋحاني ۇدەرىستەردەن وزدەرىن شەتتەتۋگە ءماجبۇر بولدى. ونىڭ ۇستىنە قمدب باسشىلىعىنىڭ ءدىني كادرلاردى دايىنداۋ ءۇشىن شەتەلدەرگە جاستاردى توپتاپ جىبەرۋى دە، ماسەلەنى كۇردەلەندىرە ءتۇستى. ول جاقتا دايىندالىپ كەلگەن مامانداردىڭ كوپشىلىگى سول ۋاححابيلىك يدەولوگيانىڭ، ەڭ از دەگەندە اراب داستۇرشىلدىگىنىڭ قارماعىنا تۇسكەنىنە بۇگىنگى كۇنى كۋا بولىپ وتىرمىز. بۇگىنگى جوعارعى ءبىلىمدى دەگەن كەز-كەلگەن يمامنىڭ يسلام نەگىزدەرىنەن حابارى بولعانىمەن، ول ءبىلىمدى قازاق رۋحانياتىمەن ساباقتاستىرا الاتىن قاۋقارى جوق. «اراب داستۇرشىلدىگى» قازاق رۋحانياتىنان كورى، ۋاححابيلىك تانىمعا جاقىن ەكەندىگىن ەسكەرەتىن بولساق، وندا قازىرگى مەشىتتەردىڭ ۋاححابيلىك يدەولوگياعا قارسى تۇرۋعا قاۋقارسىز بولۋ سەبەپتەرىن ايتپاي-اق تۇسىنۋىمىزگە بولادى.

ۋاححابيلىك-سالافيلىك باعىت وكىلدەرى تەك ءدىني-يدەولوگيالىق باعىتتاعى ءىس-ارەكەتىمەن شەكتەلىپ قالعان جوق. قازاق قوعامى ىشىندە ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك بازاسىن قالىپتاستىرۋ جولىندا كوپ ارەكەت جاسادى. ولارى دا جەمىسسىز ەمەس. ءتۇرلى سالادا ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم وكىلدەرىنىڭ جاردەمىمەن قۇرىلىپ، سولاردىڭ ءسوزىن سويلەيتىن الەۋمەتتىك توپ قالىپتاسىپ ۇلگەردى. ولاردىڭ ۇلەس سالماعى وندىرىستە، ماشينا ساۋداسى مەن قوسالقى بولشەكتەر ساۋداسىندا، قۇرلىس پەن قۇرلىس ماتەريالدارى ساۋداسىندا، جالپى بولشەك ساۋدادا بار ەكەندىگى، ۋاححابيلەر ىقپالىنداعى ازاماتتار قولىندا ەكەندىگى جاسىرىن ەمەس. تولاسسىز سالىنىپ جاتقان مەشىتتەردى سالدىرۋشى ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى وسى الەۋمەتتىك بازا وكىلدەرى بولۋ مۇمكىن ەكەندىگىن دە جوققا شىعارۋعا بولمايدى. باسىمىزعا بالەكەت بولىپ جابىسقان وسىنىڭ بارلىعى قازاق باسىنا وزدىگىنەن كەلگەن جوق. جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ جاس مەملەكەتتەردى وزدەرىنە تاۋەلدى ەتۋدىڭ نەگىزگى قۇرالى-ينۆەستيتسيا ارقىلى كەلىپ وتىرعانىن حالىقتىڭ كوپشىلىگى سەزىنە بەرمەيدى. بۇگىنگى قازاق مۇددەسىنە قارسى قابىلدانىپ جاتقان جەرگە، تىلگە قاتىستى قابىلدانعان شەشىمدەردىڭ استارىندا دا وسى «قۇدىرەتتى» ينۆەستيتسيانىڭ ىقپالى جاتىر. بۇعان قارسى تۇرۋعا مەملەكەتتىڭ ءوزى قاۋقارسىز ەكەندىگىن تۇسىنۋگە ءتيىسپىز. ەگەردە مەملەكەت قاۋقارلى بولسا، ءوزىنىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق تاۋەلسىز ساياساتىن قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن مادەنيەتىن قورعاي وتىرىپ جۇرگىزەر ەدى. ا.يزبايروۆ سيقتى ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىم وكىلى قولىنا مەملەكەتتىڭ تاعدىرىنا تىكەلەي ىقپال ەتەتىن ورىنعا باسشىلىققا قويىلماعان بولار ەدى. وكىنىشكە وراي، مەملەكەتتىڭ وزىندە ونداي ەرىك جوق. بارلىعى قۇدىرتەتتى ينۆەستورلاردىڭ قولىندا.  سوندىقتان دا «ۋاححابيلىك-سالافيلىك اعىمعا تىيىم سالۋ كەرەك»- دەپ قازاق قوعامى شۋلاعانىمەن، بۇل ماسەلەگە تىيىم سالۋعا شامامىز كەلمەۋى مۇمكىن. سەبەبى، ولاردىڭ ارتىندا جاھاندانۋ ۇدەرىسىن الەمدىك دەڭگەيدە جۇرگىزىپ وتىرعان الپاۋىتتار، ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار تۇر.

قورىتا ايتقاندا، بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ، قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرلىپ تۇر. قازاق حالقىنىڭ تاريح ساحناسىندا قالۋ-قالماۋى حالىق پەن مەملەكەتتىڭ بىرلەسە قيمىلداپ، ءوزىنىڭ ءدىني-يدەولوگيالىق، ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتكەندە عانا جۇزەگە اساتىن بولادى. حالىق تا، مەملەكەت تە «بايلىق، اقشا»- دەپ، شاشىلا بەرمەي، ءوز مۇمكىندىگىنە قاراي ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنۋلەرى كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا، ەلىڭنەن دە، جەرىڭنەن ايىرلاتىنىڭدى ويلان، قازاق! بىگىنگى كۇنى قىل كوپىردىڭ ۇستىندە تۇرعانىڭدى ۇمىتپا!

Abai.kz